Qoian jylynyŋ qysy 12 jyldyq bır ainalymda qysy aiazdy, qatty bolǧanymen qary az, ekınşı bır ainalymynda qarly. Sol qarlysy biyl ötken eken. Ertedegı qazaqtar Ūlu jylyn «qūt ūlu», «jūt ūlu» dep ekıge ajyratqan, sebebı Ūlu jyly bır ainalymda jaily bolsa, taǧy bır ainalymynda jaisyz bolyp qūbylyp keledı. Ūlu jylynyŋ jaisyz basy/jaisyz ainalymy da biyl eken.
«...Ūlu kelıp köterdı eldıŋ obalyn,
Mal jūtatyp, synyn aldy qoranyŋ
Naq ūludai ūlytqan joq qazaqty...» (Beiımbet Mailin).
«...Elıŋdı zar eŋıretken «Ūlu», «Qoian»,
Senıŋ qūryp qalǧanyŋ Täŋırge aian...» (Qūltuma men Namaz aitysy, 19 ǧ.).
Mümkın Ūlu jylymen bailanysty da emes şyǧar, tabiǧattyŋ däl osyndai apaty rasynda būryn bolmaǧan şyǧar.
Su tasqyny ekı jaqtan boldy, bırı «kün raiynyŋ» özgerısı, iaǧni tabiǧi apattan (Qostanai, Torǧai, Aqtöbe, BQO, t.b.), ekınşısı tehnikalyq qauıpsızdıktı saqtamaǧandyqtan (Atyrau, t.b. böget jaryluy, sudyŋ oiǧa qarqyndap tüsuı). Qardyŋ qalyŋ tüsıp, jer toŋy jıbımei tūryp eritının bır, jarty jyl būryn boljaityn halyqtyq astronomiialyq bılımdı esepşıler men jūldyzşylar qazır qazaq jerınde joqtyŋ qasy. Qazaq jerınde dästürlı jūldyzşynyŋ soŋǧy tūiaǧynyŋ bırı Qojamseiıt aǧa edı, onyŋ da ötkenıne bıraz jyl bolyp qaldy.
19 ǧasyrdan bastap oblystar qūrylyp, oblystar uezd, bolystyq, auyldarǧa bölındı. Jailaulyq jerlerge qausyra bekınıs, qalalar salynyp, tūraqty auyldar tüse bastady. Su alǧan Qostanai, Torǧai, Aqtöbe öŋırlerındegı özen aŋǧarlary tarihi däuırlerde jailaulyq jerler bolatyn. Tarihi däuırlerde qar qalyŋ jauyp, köktemde qar erte erıp, jerdıŋ toŋy jıbıp ülgırmei qar suy jerdı şaiyp aǧatyn kezde qazaq kökteude otyratyn. Qysta saida, yqtasyn jerde, kökteude mal aiaǧynyŋ şirauyna yŋǧaily jazyqtyq, qūmdauyt jerde otyrǧan. Şyǧystaǧy tau etegınde 2 metrlık qar astynda qalatyn auyl orny da tarihi zamanda jailaulyq jer bolǧan.
Syrdariianyŋ oŋ jaq betındegı Qyzylqūm qūmdaryndaǧy qūm adyrlar arasyndaǧy saida qystaǧan qazaqtar Syrdariianyŋ mūzy seŋılmei tūryp, mūz üstımen Syrdariianyŋ oŋ jaǧynan sol jaǧynda kökteuge 1-şı nauryzdan-aq köşıp alǧan. Köktem erte tüsıp, mūz erte seŋetın jyly aqpannyŋ soŋynda kökteuge köşıp ketken. Syrdariianyŋ suy arnasynan tasyp, Qorqyt Ata qorymyn, Qorqyttyŋ kesenesımen qosyp su şaiyn ketkende qazaq mal-janymen Qūraqūm, Arysqūm, Dariialyqtaqyr jaqqa aldyn ala ötıp ketken.
Qystauǧa qar qalyŋ tüsken jyly, köktemnıŋ erte keletın kün raiyn boljau arqyly sezse, kökteuge erte köşıp ketken. Maŋǧystau, Atyrau qazaqtary Doŋyztau, Soltüstık Üstırt üstınde, Tasqabaq, Besbai, Aşyairyq, Tūşyairyq, Tasastau, Qainar, İzenaǧaş, Aqsai, Jylybūlaq basynda kökteude otyratyn. Ertede Elek, Saryqobda, Qaraqobda, Jaiyq köktemde arnasynan tasyǧanda halyq älı kökteude edı, būl jerge jailauǧa keletın.
Zaman bır orynda tūrmaidy, otyryqşy auyldar, urbanizasiia damydy. Qar suynyŋ tabiǧi jinalatyn oipattary men tabiǧi jyralar üstınen de tūraqty qonystar tüstı, qara jol üstınen tas joldar tüstı. İnnovasiia, tehnikanyŋ damuy dästürlı astronomiialyq bılımdı tejegenı ras, bıraq odan da qaşu mümkın emes. Tabiǧat apatyn da toqtatu mümkın emes. Ǧylym damydy desek te, qalyŋ qardy kezeŋ, kezeŋmen erıtemız dep, "mūztau" jasap otyru mümkın be? Ätteŋ, böget jaryluynyŋ aldyn alu mümkın edı, endı keş.
Būrynǧydai töbesı şatyrlanbaǧan toqaltamda otyratyn zaman emes, şatyrlap qoiǧan töbege bırın-bırı süirep, örmelep şyqqan qazaǧymnyŋ jüregı myqty eken!
Tattigul Kartaeva
Ūqsas jaŋalyqtar
