قازاق تىلىندەگى تۋىستىق اتاۋلارىن اعىلشىن تىلىنە اۋدارۋ ماسەلەلەرى

لينگۆومادەنيەتتانۋ –  ءتىل، مادەنيەت جانە كونتسەپتۋاليزاتسيا اراسىنداعى بايلانىستى زەرتتەيتىن كوپ سالالى زەرتتەۋ سالاسى. باستاپقىدا بۇل سالا كوگنيتيۆتى لينگۆيستيكانى لينگۆيستيكالىق انتروپولوگيادا كەزدەسەتىن ءۇش داستۇرمەن، اتاپ ايتقاندا بواز ءتىل بىلىمىمەن، ەتنوسەمانتيكامەن جانە سويلەۋ ەتنوگرافياسىمەن ينتەگراتسيالاۋعا دەگەن قىزىعۋشىلىقتان تۋىندادى. سوڭعى ونجىلدىقتا لينگۆومادەنيەتتانۋ كوگنيتيۆتى انتروپولوگيامەن دە تىعىز بايلانىستى. ويتكەنى ەكەۋى دە ءتىلدى قولدانۋمەن بايلانىستى مادەني مودەلدەردى زەرتتەيدى. لينگۆومادەنيەتتانۋ ءۇشىن ادام تىلدەرىنىڭ كوپتەگەن ەرەكشەلىكتەرى مادەني تۇجىرىمدامالارعا، ونىڭ ىشىندە مادەني مودەلدەرگە نەگىزدەلگەن. لينگۆومادەنيەتتانۋ  مادەني تانىم ۇعىمى تۋرالى تەوريالىق تۇسىنىكتى قالىپتاستىراتىن كۇردەلى عىلىم بولىپ تابىلادى. لينگۆومادەنيەتتانۋ الەمدىك اعىلشىن ءتىلى، مادەنيەتارالىق كوممۋنيكاتسيا جانە ساياسي ديسكۋرستى تالداۋ سياقتى بىرنەشە قولدانبالى سالالاردا ءتىلدىڭ مادەني نەگىزدەمەسىن جەمىستى زەرتتەۋگە مۇمكىندىك بەردى. بۇل ۇلەس وسى باقىلاۋلاردى ناقتىلايدى جانە لينگۆومادەنيەتتانۋ تۇرعىسىنان لينگۆيستيكالىق زەرتتەۋلەردىڭ يلليۋستراتسيالىق مىسالدارىن ۇسىنادى. جالقى ەسىمدەردى باسقا تىلگە اۋدارۋ كۇردەلى جانە كوپ قىرلى ماسەلە. بۇل كوپتەگەن تۇسىنىسپەۋشىلىكتەرگە، قىزىعۋشىلىقتارعا، قاتەلىكتەرگە بايلانىستى. وبەكتىنىڭ بىرەگەي اتاۋىن ساقتاۋ  بىرقاتار مىندەتتەردى بىلدىرەدى. بىراق بۇل مىندەتتەردى بىرقاتار وبەكتيۆتى شەكتەۋلەرگە بايلانىستى تولىق جۇزەگە اسىرۋ مۇمكىن ەمەس. اۋدارماشىعا قاتىستى وسى مىندەتتەردى شەشۋدىڭ كەيبىر جالپى تاسىلدەرىن قاراستىرۋ بارىسىندا،  جالقى ەسىمدەردىڭ اتاۋلارىن ءتورت نەگىزگى جاعدايعا اۋدارۋ مۇمكىندىكتەرىن بولەدى. بۇل، بىرىنشىدەن، ترانسليتەراتسيا نەمەسە ترانسكريپتسيا (تولىق نەمەسە ءىشىنارا), بەرىلگەن شىندىقتى بىلدىرەتىن ءسوزدى نەمەسە ونىڭ ءتۇبىرىن ءوز ءتىلىنىڭ ارىپتەرىمەن جازۋدا نەمەسە ونىڭ ءتىلىنىڭ جۇرناقتارىمەن بىرىكتىرۋدە تىكەلەي قولدانۋ بولىپ تابىلادى. ترانسكريپتسيا – فونەما دەڭگەيىندەگى اۋدارما. تىلارالىق اۋدارما ترانسكريپتسياسى – بۇل اۋدارما ماتىنىندە قالىپتاسقان جاڭا ءسوز، تۇپنۇسقا تىلىندە ەستىلەتىن ءسوزدىڭ فونەمالىق ۇقساستىعى بولىپ تابىلادى.  وسىعان وراي، بىرنەشە ترانسكريپتسيا ەرەجەلەرىن اتاپ وتۋگە بولادى. ماسەلەن، ترانسكريپتسيا ەكى ءتىل اراسىنداعى فونەمالىق سايكەستىكتەر نەگىزىندە قۇرىلادى. سايكەسىنشە، ءارتۇرلى تىلدەردەگى فونەمالاردىڭ قۇرامى بىردەي ەمەس. اتالمىش كۇردەلى ماسەلەنى تۇبەگەيلى ءتۇسىنۋ ءۇشىن ءبىز نەگىزگى انىقتامالار اراسىنداعى ايىرماشىلىقتاردى بەلگىلەيمىز: جالقى ەسىم (لات.، بۇل ءوز كەزەگىندە گرەك تىلىنەن الىنعان كالكا.), جالقى ەسىم-بەلگىلى ءبىر، تولىق انىقتالعان وبەكتىنى نەمەسە قۇبىلىستى اتاۋعا ارنالعان ءسوزدى نەمەسە ءسوز تىركەسىن بىلدىرەتىن زات ەسىم، سول زاتتى نەمەسە قۇبىلىستى ءبىر ءتيپتى زاتتار نەمەسە قۇبىلىستار قاتارىنان ەرەكشەلەندىرەدى [14, 43 ب.]. جەكە ەسىم – سوتسيولينگۆيستيكالىق بىرلىك، جالقى ەسىمنىڭ ءبىر ءتۇرى، ادامنىڭ نەگىزگى جەكە تىلدىك يدەنتيفيكاتورلارىنىڭ ءبىرى [14, 44 ب.]. انتروپونيم (باسقا گرەك تىلىنەن. ادام جانە اتى) - جەكە ەسىم نەمەسە جەكە تۇلعانى انىقتايتىن جالقى ەسىمدەردىڭ جيىنتىعى. كەڭ ماعىنادا بۇل كەز-كەلگەن ادامنىڭ اتى: ويدان شىعارىلعان نەمەسە ناقتى [14, 46 ب.]. اتاۋلاردى اۋدارۋ ماسەلەسى وزەكتى جانە ماڭىزدى، ءبىزدىڭ ويىمىزشا، جەكە جانە جالپى اۋدارما تەورياسىن جاساۋ ءۇشىن. جالقى ەسىمدەر فيلولوگ عالىمداردىڭ ەڭبەكتەرىندە ءارتۇرلى سالالاردا قاراستىرىلادى: جالقى ەسىمنىڭ تەورياسى، جالقى ەسىمدەردىڭ شىعۋ تەگى مەن تاريحى، ولاردىڭ ءارتۇرلى قوعامدىق سالالاردا جۇمىس ىستەۋ ەرەكشەلىكتەرى.ءار كوركەم شىعارمانىڭ نوميناتسيالىق كەڭىستىگى انتروپونيمدەردەن، سونداي-اق انتروپونيمدىك ەمەس نوميناتسيالاردان تۇرادى. ادەبي شىعارمالارعا كوركەم شىعارمالاردىڭ ماتىندەرىندە جۇمىس ىستەيتىن بارلىق انتروپونيمدەر، سونىڭ ىشىندە كوركەم شىعارمانىڭ كەيىپكەرلەرى بولىپ تابىلاتىن نەمەسە بەلگىلى ءبىر فوندى – تاريحي، ينتەللەكتۋالدى، ەموتسيونالدى قۇرۋ ءۇشىن تاريحي رەمينيستسەنتسيالاردا شىعارمانىڭ اۆتورى قابىلداعان تاريحي تۇلعالاردىڭ ەسىمدەرى كىرەدى. شىعارما كەيىپكەرلەرىنىڭ لاقاپ اتى رەتىندە قىزمەت ەتەتىن ناقتى تۇلعالار مەن ادەبي كەيىپكەرلەردىڭ ەسىمدەرى. ادەبي انتروپونيمدەر كوركەم ماتىنمەن تىكەلەي بايلانىستى جانە وندا ماڭىزدى ستيليستيكالىق ءرول اتقارادى. ولار سەمانتيكانىڭ قوسىمشا كونوتاتيۆتى كومپونەنتتەرىن قامتيدى جانە كەيىپكەرلەردىڭ وزدەرىن دە، ولاردى اتايتىنداردى دا سيپاتتايدى. تۋىستىق تەك نەكە مەن ۇرپاق قاتىناستارىنان تۋىندايتىن، ولاردىڭ شىعۋ تەگىنىڭ ورتاقتىعىنا بايلانىستى ادامدار اراسىنداعى بايلانىس رەتىندە عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە وسى ۇعىمدى انىقتايتىن كوزقاراستار مەن بولجامدارمەن بولىسەتىندەردىڭ كەيىنگى مىنەز-قۇلقىنا اسەر ەتەتىن مادەني-تاريحي قۇبىلىس رەتىندە انىقتالادى. تۋىستىق قاتىناستار جۇيەسىن قاراستىرا وتىرىپ، تۋىستىق ۇعىمىن تۇجىرىمداۋعا بولادى. تۋىستىق قاتىناستار جۇيەلەرى تاريحي شارتتى تەرميندەر جۇيەسى ارقىلى كورىنەدى تۋىستىق جانە قاسيەتتەر (نەكەدەگى تۋىستىق). ءبىزدىڭ زەرتتەۋىمىز ءۇشىن دياحرونيا تۇرعىسىنان اعىلشىن تىلىندەگى وسى تەرميندەردىڭ اتاۋلارى، ماعىنالارى جانە ەۆوليۋتسياسى ەرەكشە ماڭىزدى. بۇل تەرميندەردىڭ ءوزى ءتىلدىڭ لەكسيكاسىنىڭ بولىگى بولىپ تابىلادى جانە سوڭعىسىنىڭ دامۋ زاڭدارىنا سايكەس وزگەرەدى; بىراق تەرميندەردى توپتاستىرۋ پرينتسيپتەرى الەۋمەتتىك ۇيىمنىڭ ەرەكشەلىكتەرىمەن انىقتالادى جانە وزگەرگەن سايىن تۇرلەنەدى. اعىلشىن ءتىلىنىڭ سەمانتيكاسىن دامىتۋدىڭ تاريحي اسپەكتىسىندەگى تۋىستىق تەرميندەردى زەرتتەۋدىڭ وزەكتىلىگى وسى تەرميندەردى زەرتتەۋگە كوگنيتيۆتى كوزقاراس اياسىندا ورىندالعان زەرتتەۋلەردىڭ ازدىعى  بايقاتادى. ءبىز جۇرگىزگەن تۋىستىق پەن قاسيەت تەرميندەرىنىڭ ەتيمولوگيالىق تالداۋى وسى تەرميندەردى كوگنيتيۆتى زەرتتەۋگە نەگىز بولا الادى. زەرتتەلەتىن تەرميندەر ءار ءتۇرلى يدەيالار، ستەرەوتيپتەر، يدەالدار مەن ستاندارتتار نەگىزىندە قالىپتاسقان الەۋمەتتىك تاعايىندالعان قاسيەتتەردىڭ يەلەرى (تاسىمالداۋشىلارى) رەتىندە اكە مەن انا تۋرالى جانە قاسيەتتەر قاتىناستارى تۋرالى جالپى مادەني يدەيالاردىڭ پروەكتسياسى بولىپ تابىلادى. بۇل ديپلوم سوزدىك ماقالالار، ەسكى اعىلشىن ادەبيەتىنىڭ جازباشا ەسكەرتكىشتەرى جانە انگلو-ساكسون قوعامىنىڭ الەۋمەتتىك قۇرىلىمى تۋرالى دەرەككوزدەر نەگىزىندە تۋىستىق تەرميندەردىڭ كەيبىر اتاۋلارىن تالداۋعا ارنالعان. سوزدىك ماقالالاردان الىنعان مالىمەتتەرگە جانە ەسكى اعىلشىن ادەبيەتىنىڭ جازبا ەسكەرتكىشتەرىنە سۇيەنە وتىرىپ، ءبىز كەلەسى ەتيمولوگيالىق تالداۋ جاسادىق . دەرەكتەردى تالداۋ بارىسىندا مىناداي تۋىستىق اتاۋلاردىڭ ءتۇپ توركىنىن زەرتتەدى:

1. ەسكى اعىلشىن تىلىندە: انا (mōdor), اكە (fæder), ۇلى (sunu), قىزى (dohtor), اپكەسى (sweostor), اعاسى (brōder), اعاسى (fædera), تاتەسى (mōdrige), جيەنى (nefa, sweostorbearn (niece)), جيەن (sweostorsunu (nephew), suhter(i) ga), اتاسى (eald-fæder), اجەسى (eald - mōdor), نەمەرەسى (dohtorsunu, nefa), نەمەرەسى (nefene, nift).
2. فيزيكالىق تۇرعىدا اكەنى قۇداي رەتىندە بەلگىلەۋ ءۇشىن fæder دەگەن بىردەي تەرمين قولدانىلادى.
3. Mōdor-دان باسقا اناعا سىلتەمە جاساۋ ءۇشىن "انا"ۇعىمىن تىكەلەي جەتكىزەتىن bearncennicge (بالا تۋاتىن) تەرمينى قولدانىلادى.
4. Sweostor تەرمينى "تاقۋا" دەگەن قوسىمشا ماعىناعا يە.
5. اعايدىڭ (fædera) اتاۋىنا ەرەكشە نازار اۋدارۋ كەرەك، ول fæder زات ەسىمىنەن ەر ادامدى نەمەسە اگەنتتى بىلدىرەتىن-a-جۇرناعى ارقىلى جاسالادى. انا اعاسىنا سىلتەمە جاساۋ ءۇشىن "suhtor-fædera" تەرمينى قولدانىلادى، مۇندا suhtor كوگناتتىق تۋىستىقتىڭ كورسەتكىشى بولىپ تابىلادى.
6. اتاسى مەن اجەسىنىڭ (eald-fæder, eald-mōdor) اتاۋلارىنىڭ قالىپتاسۋى fæder جانە mōdor زات ەسىمدەرىنىڭ eald (old, aged) سىن ەسىمىن قوسۋ ارقىلى جۇرەدى. تۋىستىق جۇيەلەردى زەرتتەۋدەگى تىلدىك دەرەكتەر وتە ماڭىزدى ەكەنى بەلگىلى.

اتاسى بولەك قازاق جوق اناسى دا ءبىر بۇلاعى ىرزا بولىپ جاماعات شاپان جاۋىپ جىلادى  (قۇرمانعازى) اتا مەن انا دەگەندە – شاپاننىڭ ۇلكەندەرگە ارنالعان ۇلتتىق كيىم ەكەندىگى سانادا قابىلدانادى.   شاپاندى كىم قاي ۋاقىتتا جابادى دەگەن سۇراق تۋادى. ياعني قاتتى ريزا بولعاندا جابادى. There is no Kazakh who was separated from his grandfather the mother is also a spring the people are satisfied cried in a cloak(shapan) اتاسى بولەك قازاق جوق اناسى دا ءبىر بۇلاعى بۇل ولەڭ جولىندا ەشكىمدى جەتىم قالدىرمايدى دەگەن ماعىنادا بەرۋگە بولادى [1,74 ب.]. ب. دەلبريۋك پەن و. شرادەردىڭ كلاسسيكالىق شىعارمالارىنىڭ اسەرىنەن ۇندىەۋروپالىقتار ماتريارحاتتى بىلمەيتىن تەزيس ۇسىنىلدى. بۇل تەزيس تەك تىلدىك دالەلدەرگە، اتاپ ايتقاندا تۋىستىق تەرمينولوگيانى تالداۋعا نەگىزدەلگەن. كۇيەۋىنىڭ تۋىستارىنا ارنالعان تەرميندەردىڭ دامىعان جۇيەسى اياسىندا ۇندىەۋروپالىق تىلدەرگە ورتاق ايەل تۋىستارىنىڭ اتا-بابا اتاۋلارى جوق. بۇل فاكت قاسيەتتەر تەرميندەرىن زەرتتەۋىمىزدە دە راستالدى. ۇندىەۋروپالىقتاردىڭ الەۋمەتتىك قۇرىلىمى تۋرالى ءدال وسىنداي يدەيانى ءبىز ە. بەنۆەنيست، ت. ۆ. گامكرەليدزە سياقتى عالىمداردىڭ زاماناۋي زەرتتەۋلەرىنەن تابامىز. الايدا، بارلىق دەرەكتەر (تىلدىك جانە ەتنوگرافيالىق) جەكەلەگەن ۇندىەۋروپالىق تىلدەر مەن داستۇرلەردە كورىنىس تاپقان ايەلدىڭ ەرەكشە جانە ۇستەم جاعدايىن كورسەتەدى. باحوفەننىڭ ايگىلى "Das Mutterrecht" (انا قۇقىعى) بۇل فاكتىنى دالەلدەيدى. جوعارىدا سيپاتتالعان جۇمىستا ەجەلگى اۆتورلاردىڭ، سونداي-اق حالىقتىق داستۇرلەر مەن داستانداردىڭ ايعاقتارىنا سۇيەنە وتىرىپ، انانىڭ ءرولى باسىم بولعاندىعى، انانىڭ تۋىستىق جۇيەسى بارلىق جەردە اكەسىنىڭ تۋىستىعىنان بۇرىن بولعاندىعى دالەلدەندى. ءبىر قاراعاندا، بۇل تاڭقالارلىق فاكتىنى ءتۇسىندىرۋ باحوفەن بۇرىن ادامدار ءومىر سۇرگەن ەركىن جىنىستىق قاتىناس (گەتەريزم) بالانىڭ اكەسىن انىقتاۋعا مۇمكىندىك بەرمەيتىنىن كوردى; سوندىقتان ونىڭ شىعۋ تەگى تابيعي تۇردە انالىق دەپ سانالدى. بارلىق تۋىستىق سەزىمدەردىڭ نەگىزى، ءسوزسىز، انا ماحابباتى. جالعىز انا بالالاردىڭ قۇرمەتىنە يە بولدى جانە ولارعا بيلىك جۇرگىزدى; دەمەك،" ايەلدەردىڭ ۇستەمدىگى " (گينەكوكراتيا). ورتاق شىعۋ تەگى، ءبىر ساياتشىلىقتا بىرگە ءومىر ءسۇرۋ، بىرلەسكەن جۇمىس، ءوزارا كومەك ءبىر انانىڭ بالالارىن جاقىن تۋىستىق بايلانىستارمەن بايلانىستىرا المادى. وسىلايشا وتباسى انا مەن بالالاردان قۇرالدى. اكەسى، ەگەر ول ءتىپتى بەلگىلى بولسا، باسقا تۇقىمعا جاتاتىن جانە وتباسىمەن تۇراقتى ءومىر سۇرمەي، وتباسىلىق قارىم-قاتىناستا ماڭىزدى ءرول اتقارا المادى. اكە مەن بالا اراسىنداعى قان بايلانىسى تۋرالى حاباردارلىقتىڭ ءوزى كەيىنىرەك پايدا بولادى. ايەل بالالارىمەن قاجەتتى قورعانىستى كۇيەۋىنەن ەمەس، سول انادان تۋعان باۋىرلارىنان تاپتى. بۇل ويلار ەجەلگى جازۋشىلاردىڭ دالەلدەرىمەن راستالادى. چەحوسلوۆاك لينگۆيستى ا. ۆ. يساچەنكو سول لينگۆيستيكالىق دالەلدەرگە سۇيەنە وتىرىپ، ۇندىەۋروپالىق تىلدەردىڭ نەگىزگى سوزدىك قورىنىڭ ەجەلگى قاباتتارىنداعى، اتاپ ايتقاندا، بايلانىستى تەرمينولوگياداعى كوپتەگەن وزگەرىستەردى تۇسىندىرەتىن الەۋمەتتىك قاتىناستار تەك ماتريارحاتتا عانا بولۋى مۇمكىن دەگەن قورىتىندىعا كەلدى.

ساگينوۆا ارۋجان ابزالوۆنا

جەتەكشى: تۇلەكوۆا گۇلجان قاجىمۇراتقىزى «جۋرناليستيكا جانە اۋدارما ءىسى»

كافەدراسىنىڭ قاۋىمداستىپىلعان پروفەسسور, ف.ع.ك.