Qazaq tılındegı tuystyq ataularyn aǧylşyn tılıne audaru mäselelerı

Lingvomädeniettanu –  tıl, mädeniet jäne konseptualizasiia arasyndaǧy bailanysty zertteitın köp salaly zertteu salasy. Bastapqyda būl sala kognitivtı lingvistikany lingvistikalyq antropologiiada kezdesetın üş dästürmen, atap aitqanda Boaz tıl bılımımen, etnosemantikamen jäne söileu etnografiiasymen integrasiialauǧa degen qyzyǧuşylyqtan tuyndady. Soŋǧy onjyldyqta lingvomädeniettanu kognitivtı antropologiiamen de tyǧyz bailanysty. Öitkenı ekeuı de tıldı qoldanumen bailanysty mädeni modelderdı zertteidı. Lingvomädeniettanu üşın adam tılderınıŋ köptegen erekşelıkterı mädeni tūjyrymdamalarǧa, onyŋ ışınde mädeni modelderge negızdelgen. Lingvomädeniettanu  mädeni tanym ūǧymy turaly teoriialyq tüsınıktı qalyptastyratyn kürdelı ǧylym bolyp tabylady. Lingvomädeniettanu älemdık Aǧylşyn Tılı, mädenietaralyq kommunikasiia jäne saiasi diskursty taldau siiaqty bırneşe qoldanbaly salalarda tıldıŋ mädeni negızdemesın jemıstı zertteuge mümkındık berdı. Būl üles osy baqylaulardy naqtylaidy jäne lingvomädeniettanu tūrǧysynan lingvistikalyq zertteulerdıŋ illiustrasiialyq mysaldaryn ūsynady. Jalqy esımderdı basqa tılge audaru kürdelı jäne köp qyrly mäsele. Būl köptegen tüsınıspeuşılıkterge, qyzyǧuşylyqtarǧa, qatelıkterge bailanysty. Obektınıŋ bıregei atauyn saqtau  bırqatar mındetterdı bıldıredı. Bıraq būl mındetterdı bırqatar obektivtı şekteulerge bailanysty tolyq jüzege asyru mümkın emes. Audarmaşyǧa qatysty osy mındetterdı şeşudıŋ keibır jalpy täsılderın qarastyru barysynda,  jalqy esımderdıŋ ataularyn tört negızgı jaǧdaiǧa audaru mümkındıkterın böledı. Būl, bırınşıden, transliterasiia nemese transkripsiia (tolyq nemese ışınara), berılgen şyndyqty bıldıretın sözdı nemese onyŋ tübırın öz tılınıŋ ärıpterımen jazuda nemese onyŋ tılınıŋ jūrnaqtarymen bırıktırude tıkelei qoldanu bolyp tabylady. Transkripsiia – fonema deŋgeiındegı audarma. Tılaralyq audarma transkripsiiasy – būl audarma mätınınde qalyptasqan jaŋa söz, tüpnūsqa tılınde estıletın sözdıŋ fonemalyq ūqsastyǧy bolyp tabylady.  Osyǧan orai, bırneşe transkripsiia erejelerın atap ötuge bolady. Mäselen, transkripsiia ekı tıl arasyndaǧy fonemalyq säikestıkter negızınde qūrylady. Säikesınşe, ärtürlı tılderdegı fonemalardyŋ qūramy bırdei emes. Atalmyş kürdelı mäselenı tübegeilı tüsınu üşın bız negızgı anyqtamalar arasyndaǧy aiyrmaşylyqtardy belgıleimız: jalqy esım (lat., būl öz kezegınde grek tılınen alynǧan kalka.), jalqy esım-belgılı bır, tolyq anyqtalǧan obektını nemese qūbylysty atauǧa arnalǧan sözdı nemese söz tırkesın bıldıretın zat esım, sol zatty nemese qūbylysty bır tiptı zattar nemese qūbylystar qatarynan erekşelendıredı [14, 43 b.]. Jeke esım – sosiolingvistikalyq bırlık, jalqy esımnıŋ bır türı, adamnyŋ negızgı jeke tıldık identifikatorlarynyŋ bırı [14, 44 b.]. Antroponim (basqa grek tılınen. adam jäne aty) - jeke esım nemese jeke tūlǧany anyqtaityn jalqy esımderdıŋ jiyntyǧy. Keŋ maǧynada būl kez-kelgen adamnyŋ aty: oidan şyǧarylǧan nemese naqty [14, 46 b.]. Ataulardy audaru mäselesı özektı jäne maŋyzdy, bızdıŋ oiymyzşa, jeke jäne jalpy audarma teoriiasyn jasau üşın. Jalqy esımder filolog ǧalymdardyŋ eŋbekterınde ärtürlı salalarda qarastyrylady: jalqy esımnıŋ teoriiasy, jalqy esımderdıŋ şyǧu tegı men tarihy, olardyŋ ärtürlı qoǧamdyq salalarda jūmys ısteu erekşelıkterı.Är körkem şyǧarmanyŋ nominasiialyq keŋıstıgı antroponimderden, sondai-aq antroponimdık emes nominasiialardan tūrady. Ädebi şyǧarmalarǧa körkem şyǧarmalardyŋ mätınderınde jūmys ısteitın barlyq antroponimder, sonyŋ ışınde körkem şyǧarmanyŋ keiıpkerlerı bolyp tabylatyn nemese belgılı bır fondy – Tarihi, intellektualdy, emosionaldy qūru üşın tarihi reminissensiialarda şyǧarmanyŋ avtory qabyldaǧan tarihi tūlǧalardyŋ esımderı kıredı. Şyǧarma keiıpkerlerınıŋ laqap aty retınde qyzmet etetın naqty tūlǧalar men ädebi keiıpkerlerdıŋ esımderı. Ädebi antroponimder körkem mätınmen tıkelei bailanysty jäne onda maŋyzdy stilistikalyq röl atqarady. Olar Semantikanyŋ qosymşa konotativtı komponentterın qamtidy jäne keiıpkerlerdıŋ özderın de, olardy ataityndardy da sipattaidy. Tuystyq tek neke men ūrpaq qatynastarynan tuyndaityn, olardyŋ şyǧu tegınıŋ ortaqtyǧyna bailanysty adamdar arasyndaǧy bailanys retınde ǧana emes, sonymen bırge osy ūǧymdy anyqtaityn közqarastar men boljamdarmen bölısetınderdıŋ keiıngı mınez-qūlqyna äser etetın mädeni-tarihi qūbylys retınde anyqtalady. Tuystyq qatynastar jüiesın qarastyra otyryp, tuystyq ūǧymyn tūjyrymdauǧa bolady. Tuystyq qatynastar jüielerı tarihi şartty terminder jüiesı arqyly körınedı tuystyq jäne qasietter (nekedegı tuystyq). Bızdıŋ zertteuımız üşın diahroniia tūrǧysynan aǧylşyn tılındegı osy terminderdıŋ ataulary, maǧynalary jäne evoliusiiasy erekşe maŋyzdy. Būl terminderdıŋ özı tıldıŋ leksikasynyŋ bölıgı bolyp tabylady jäne soŋǧysynyŋ damu zaŋdaryna säikes özgeredı; bıraq terminderdı toptastyru prinsipterı äleumettık ūiymnyŋ erekşelıkterımen anyqtalady jäne özgergen saiyn türlenedı. Aǧylşyn tılınıŋ semantikasyn damytudyŋ tarihi aspektısındegı tuystyq terminderdı zertteudıŋ özektılıgı osy terminderdı zertteuge kognitivtı közqaras aiasynda oryndalǧan zertteulerdıŋ azdyǧy  baiqatady. Bız jürgızgen tuystyq pen qasiet terminderınıŋ etimologiialyq taldauy osy terminderdı kognitivtı zertteuge negız bola alady. Zertteletın terminder är türlı ideialar, stereotipter, idealdar men standarttar negızınde qalyptasqan äleumettık taǧaiyndalǧan qasietterdıŋ ielerı (tasymaldauşylary) retınde äke men ana turaly jäne qasietter qatynastary turaly jalpy mädeni ideialardyŋ proeksiiasy bolyp tabylady. Būl diplom sözdık maqalalar, eskı aǧylşyn ädebietınıŋ jazbaşa eskertkışterı jäne anglo-sakson qoǧamynyŋ äleumettık qūrylymy turaly derekközder negızınde tuystyq terminderdıŋ keibır ataularyn taldauǧa arnalǧan. Sözdık maqalalardan alynǧan mälımetterge jäne eskı aǧylşyn ädebietınıŋ jazba eskertkışterıne süiene otyryp, bız kelesı etimologiialyq taldau jasadyq . Derekterdı taldau barysynda mynadai tuystyq ataulardyŋ tüp törkının zerttedı:

1. Eskı aǧylşyn tılınde: ana (mōdor), äke (fæder), ūly (sunu), qyzy (dohtor), äpkesı (sweostor), aǧasy (brōder), aǧasy (fædera), tätesı (mōdrige), jienı (nefa, sweostorbearn (niece)), jien (sweostorsunu (nephew), suhter(i) ga), atasy (eald-fæder), äjesı (eald - mōdor), nemeresı (dohtorsunu, nefa), nemeresı (nefene, nift).
2. Fizikalyq tūrǧyda äkenı Qūdai retınde belgıleu üşın fæder degen bırdei termin qoldanylady.
3. Mōdor-dan basqa anaǧa sılteme jasau üşın "ana"ūǧymyn tıkelei jetkızetın bearncennicge (bala tuatyn) terminı qoldanylady.
4. Sweostor terminı "taqua" degen qosymşa maǧynaǧa ie.
5. Aǧaidyŋ (fædera) atauyna erekşe nazar audaru kerek, ol fæder zat esımınen er adamdy nemese agenttı bıldıretın-a-jūrnaǧy arqyly jasalady. Ana aǧasyna sılteme jasau üşın "suhtor-fædera" terminı qoldanylady, mūnda suhtor kognattyq tuystyqtyŋ körsetkışı bolyp tabylady.
6. Atasy men äjesınıŋ (eald-fæder, eald-mōdor) ataularynyŋ qalyptasuy fæder jäne mōdor zat esımderınıŋ eald (old, aged) syn esımın qosu arqyly jüredı. Tuystyq jüielerdı zertteudegı tıldık derekter öte maŋyzdy ekenı belgılı.

Atasy bölek qazaq joq Anasy da bır būlaǧy Yrza bolyp jamaǧat Şapan jauyp jylady  (Qūrmanǧazy) Ata men ana degende – şapannyŋ ülkenderge arnalǧan ūlttyq kiım ekendıgı sanada qabyldanady.   Şapandy kım qai uaqytta jabady degen sūraq tuady. Iаǧni qatty riza bolǧanda jabady. There is no Kazakh who was separated from his grandfather the mother is also a spring the people are satisfied cried in a cloak(shapan) Atasy bölek qazaq joq Anasy da bır būlaǧy Būl öleŋ jolynda eşkımdı jetım qaldyrmaidy degen maǧynada beruge bolady [1,74 b.]. B. Delbriuk pen O. Şraderdıŋ klassikalyq şyǧarmalarynyŋ äserınen ündıeuropalyqtar matriarhatty bılmeitın tezis ūsynyldy. Būl tezis tek tıldık dälelderge, atap aitqanda tuystyq terminologiiany taldauǧa negızdelgen. Küieuınıŋ tuystaryna arnalǧan terminderdıŋ damyǧan jüiesı aiasynda ündıeuropalyq tılderge ortaq äiel tuystarynyŋ ata-baba ataulary joq. Būl fakt qasietter terminderın zertteuımızde de rastaldy. Ündıeuropalyqtardyŋ äleumettık qūrylymy turaly däl osyndai ideiany bız E. Benvenist, T. V. Gamkrelidze siiaqty ǧalymdardyŋ zamanaui zertteulerınen tabamyz. Alaida, barlyq derekter (tıldık jäne etnografiialyq) jekelegen ündıeuropalyq tılder men dästürlerde körınıs tapqan äieldıŋ erekşe jäne üstem jaǧdaiyn körsetedı. Bahofennıŋ äigılı "Das Mutterrecht" (ana qūqyǧy) būl faktını däleldeidı. Joǧaryda sipattalǧan jūmysta ejelgı avtorlardyŋ, sondai-aq halyqtyq dästürler men dastandardyŋ aiǧaqtaryna süiene otyryp, ananyŋ rölı basym bolǧandyǧy, ananyŋ tuystyq jüiesı barlyq jerde äkesınıŋ tuystyǧynan būryn bolǧandyǧy däleldendı. Bır qaraǧanda, būl taŋqalarlyq faktını tüsındıru Bahofen būryn adamdar ömır sürgen erkın jynystyq qatynas (geterizm) balanyŋ äkesın anyqtauǧa mümkındık bermeitının kördı; sondyqtan onyŋ şyǧu tegı tabiǧi türde analyq dep sanaldy. Barlyq tuystyq sezımderdıŋ negızı, sözsız, ana mahabbaty. Jalǧyz ana balalardyŋ qūrmetıne ie boldy jäne olarǧa bilık jürgızdı; demek," äielderdıŋ üstemdıgı " (ginekokratiia). Ortaq şyǧu tegı, bır saiatşylyqta bırge ömır süru, bırlesken jūmys, özara kömek bır ananyŋ balalaryn jaqyn tuystyq bailanystarmen bailanystyra almady. Osylaişa otbasy ana men balalardan qūraldy. Äkesı, eger ol tıptı belgılı bolsa, basqa tūqymǧa jatatyn jäne otbasymen tūraqty ömır sürmei, otbasylyq qarym-qatynasta maŋyzdy röl atqara almady. Äke men bala arasyndaǧy qan bailanysy turaly habardarlyqtyŋ özı keiınırek paida bolady. Äiel balalarymen qajettı qorǧanysty küieuınen emes, sol anadan tuǧan bauyrlarynan tapty. Būl oilar ejelgı jazuşylardyŋ dälelderımen rastalady. Chehoslovak lingvistı A. V. İsachenko sol lingvistikalyq dälelderge süiene otyryp, ündıeuropalyq tılderdıŋ negızgı sözdık qorynyŋ ejelgı qabattaryndaǧy, atap aitqanda, bailanysty terminologiiadaǧy köptegen özgerısterdı tüsındıretın äleumettık qatynastar tek matriarhatta ǧana boluy mümkın degen qorytyndyǧa keldı.

Saginova Arujan Abzalovna

Jetekşı: Tülekova Güljan Qajymūratqyzy «Jurnalistika jäne audarma ısı»

kafedrasynyŋ qauymdastypylǧan professor, f.ǧ.k.