35 جاسىندا بالۋان شولاق كوكشەتاۋ قالاسىنداعى ۇلكەن جيىنداردا 51 پۇت (1 پۇت – 16 كەلى), ياعني 830 كەلى بولاتىن كىردىڭ تاسىن كوتەرىپ، ءدۇيىم جۇرتتى تاڭ قالدىرىپتى. الايدا، بۇگىندە «قازاق قوسىپ ايتپاسا نەسىن ايتادى؟ 80 كەلى كىر تاستى ون رەت كوتەرىپ، ونى كوبەيتىپ، 830 كەلى كوتەردىم دەگەن شىعار» نەمەسە «830 كەلى كوتەردى دەگەنگە كىم سەنەدى؟» دەيتىن كۇمانشىل، كىنامشىل قازاق تا تابىلىپ جاتىر. گرەك ادەبيەتىندەگى اڭىزدارداعى قاھارمانداردىڭ ەرلىگىنە كوزىن جۇمىپ، اۋزىن اشاتىن ءبىزدىڭ قازاق ءوز اتاسى «وسىلاي ىستەپتى!» دەسە، ەرنىن سىلپ ەتكىزىپ، مۇرتىنان كۇلەتىنى بار. شىندىعىندا، بالۋان شولاق 830 كەلى كىر تاستى كوتەرگەنى تۋرالى دەرەك تە، دالەل دە جەتەرلىك. ال، بالۋان شولاقتىڭ وسى رەكوردىن الەمدە جاڭارتقان ادام بار ما ەكەن؟..
جازۋشى ءسابيت مۇقانوۆتىڭ «بالۋان شولاق» ەڭبەگىندە پالۋاننىڭ تۇلعاسى ايىرىقشا سۋرەتتەلەدى. وندا: «جۇرتتىڭ ايتۋىنشا، بالۋان شولاق اتان وگىزدى بۇزاۋداي ارقالاپ اكەتەدى، ەتىنە تەمىر قىسقاش باتپايدى، بىلەكتەي تەمىرلەردى سىمداي بۇرايدى، اساۋ اتتى جالعىز ۇستاپ ۇيرەتىپ مىنەدى، اتتىڭ ۇستىندە «شايتانداي»، ءزاۋلىم قورعانداردان مىسىقتاي قارعيدى، دەنەسىنە وق وتپەيدى، قىلىش كەسپەيدى، اعاش ءۇيدىڭ قابىرعاسىن باسىمان ءسۇزىپ قۇلاتادى، داريا كولدەردەن ۇيرەكتەي ءجۇزىپ ەتەدى، جۇگىرگەندە جوبىشەندى اتقا جەتكىزبەيدى، ءبىر جەۋىنە ءبىر تايدىڭ ەتى جۇق بولمايدى، كيىمدى سالدارشا مالىنىپ، كيىنەدى، قىزدىڭ قالىڭمالىنا بەرمەيتىن ات مىنەدى، ەر-تۇرمانى جارقىراعان التىن مەن كۇمىس. سويلەسە كەتسە، الدىرمايتىن شەشەن، قاسارىسقان ادامىنا مەيىرىمسىز، دوسىنا قوڭ ەتىن كەسىپ بەرسە، «ە» دەمەيتىن شىدامدى. داۋىس بىتكەننىڭ ءانشىسى، ساۋساق بىتكەننىڭ دومبىراشىسى جانە سىرنايشىسى، جۇرگەن جەرى ويىن-ساۋىق…» – دەپ كەلتىرەدى.
وسىنى وقىپ، بالۋان شولاقپەن تانىسا بەرىڭىز
«بالۋان» دەگەن ءسوز – شولاقتىڭ كۇشىنە بايلانىستى حالىقتىڭ ءوزى قوسقان ات. ول ءوزىنىڭ «سەنتيابر» دەگەن ولەڭىندە:
بۇل كۇندە وتىز بەستە مەنىڭ جاسىم،
قامالدىڭ بۇزىپ ءجۇرمىن تاۋ مەن تاسىن.
كەشەگى سەنتيابردىڭ بازارىندا،
كوتەردىم ەلۋ ءبىر پۇت كىردىڭ تاسىن
جيىلىپ ورىس-قازاق تاڭ قالىستى،
بولدى دەپ قاھارماننان مىناۋ باسىم.
زالوگ ساپ جەتپىس بەس سوم كۇرەسكەندە،
سىندىردىم كارون بالۋان قابىرعاسىن… — دەيدى.
مىنە، 1899 جىلى 35 جاسار بالۋان شولاق ورىس پالۋانى كارونمەن (يۆان كورەن) كۇرەسىپ، ونىڭ قابىرعاسىن سىندىرادى جانە 51 پۇت، ياعني 830 كەلى كىر تاستى كوتەرىپ، جينالعان جۇرتشىلىقتىڭ اۋزىن اشتىرىپ، تاڭدايىن قاقتىرادى. دالىرەك ايتساق، بارلىعى 830 كەلى بولاتىن التى تاستى بىرىكتىرگەن بالۋان شولاق الدىمەن تاستاردى جالپاق قايىسپەن ماتاستىرىپ، موينىنا ىلەدى دە، تىزەرلەپ وتىرىپ دەنەسىن جازىپ الادى. سودان سوڭ وڭ تىزەسىن كوتەرىپ، موينىنداعى قايىستان ەكى قولىمەن ۇستاپ، «ارۋاق!» دەپ تۇرىپ كەتەدى دە، اياعىن الشاڭداتا باسىپ جۇرە بەرگەن ەكەن. ال، كۇنى-ءتۇنى سپورتپەن اينالىسىپ جۇرگەن اۋىر اتلەتتەردىڭ كوتەرگەن تەمىرىنىڭ سالماعى قانشا ەكەن؟
بالۋان شولاقتىڭ كوتەرگەن كىر تاسى بۇگىنگى ءبىر جەڭىل كولىكتىڭ سالماعىمەن شامالاس.
اتاقتى چەمپيون گرەك بالاسى اكاكيد كاحياشۆيليس 1996 جىلى اتلانتادا 235 كەلى شتانگانى كوتەرگەن. سول جىلى ۋكرايندىق تيمۋر تايمازوۆ 236 كەلىنى اۋپىرىممەن باعىندىرعان. الەكساندر كۋرلوۆيچ (بەلارۋس) 260 كەلى كوتەرىپتى. يران ازاماتى حۋسسەين رەزازادە 263 كەلى شتانگانى بويىنان اسىرىپ، 2004 جىلى ءوز سالماعى بويىنشا الەمدەگى الاپات كۇش يەسى دەپ تانىلعان. 1988 جىلى گيننەستىڭ رەكوردتار كىتابىنا ەنگەن لەونيد تارانەنكو 266 كەلىنى كوتەرىپ، الەمدەگى تەڭدەسى جوق اۋىر اتلەت دەلىندى. ال، پاۋەرليفتينگ بويىنشا، 1994 جىلى امەريكاندىق شەين حەممەن 447,5 كەلىنى ارەڭ كوتەرسە، تاعى ءبىر امەريكاندىق كيرك كارۆوسكي 1995 جىلى 455 كەلىنى باعىندىرعان ەكەن. بۇلاردى سالىستىرمالى تۇردە بەرىپ وتىرمىز. قانشا جەردەن وسىنداي دەرەكتىڭ ءتۇر-ءتۇرىن تۇگەندەسەڭ دە، جاۋىرىنى جەرگە تيمەگەن قازاق بالۋانى شولاقتىڭ 830 كەلىنى كوتەرگەن الاپات كۇشىنە جەتپەس. قازىرگى ۋاقىتتا ءومىر سۇرسە، اقپارات قۇرالدارى ارقىلى ونىڭ «پيارى» جەر جاھاندى جاڭعىرتار ەدى.
ەستەرىڭىزگە سالا كەتەيىك، ونىڭ ەسىمىن دە حالىق وسى سوڭعى ونەرىنە سۇيسىنگەندىكتەن ەركەلەتىپ، جاس كۇنىندە ساۋساعىن ءۇسىتىپ الۋىنا بايلانىستى «بالۋان شولاق» دەپ اتاعان. ال، ازان شاقىرىلىپ قويىلعان اتى – نۇرماعانبەت. كوكشەتاۋ وڭىرىندە تۋىپ وسكەن. اكەسى بايمىرزا اعاش شەبەرى بولعان. اكەسىنە قاراعاندا، شەشەسى قالامپىر قارۋلى كىسى بولعان دەيدى. بالۋان شولاق تا وسى اناسىنا تارتىپ، تەڭدەسسىز الىپ كۇشتىڭ يەسى بولعان. «الىپ — انادان» دەگەن وسى. ءتىپتى، 14 جاسىندا 20 جاسار جىگىتتەردى جىعىپ، جەر جاستاندىرىپ ءجۇردى. سونىمەن بىرگە 14 جاسىنان باستاپ ات قۇلاعىندا ويناعان سپورتشى بولدى. شاۋىپ كەلە جاتقان ات ۇستىندە ءار ءتۇرلى كۇردەلى جاتتىعۋلاردى شەبەر ورىنداپ، قازاقتىڭ دالالىق تسيرك ونەرىن كورسەتكەن.
راسىندا، قازاقتا وسىنداي الىپ يەلەرى كوپ بولعان. ەل اۋزىندا 830 كەلى تۇراتىن كىر تاس تۇگىل ودان دا اۋىر سالماقتى بۇيىم عۇرلى كورمەيتىن قازاقتار تۋرالى دەرەكتەر كوپ ايتىلادى. ماسەلەن، ەكى يىعىنا ەكى ادام ءمىنىپ وتىراتىنداي بايعابىل دەگەن الىپتان بىرەۋلەر سۇراپتى: «نەگە باسقا پالۋاندار سەكىلدى كۇرەسىپ، وسى ۋاقىتقا دەيىن باعىڭدى سىنامادىڭ؟» – دەپ. سوندا ول: «مەنىمەن كۇرەسەتىن ادام بولعان جوق»، – دەپ جاۋاپ بەرىپتى. بىردە ەگىستىكتى تاپتاماسىن دەپ بايعارا ءوزىنىڭ استىنداعى تۇلپارىن ارقالاپ وتكەن ەكەن. ال قاجىمۇقان باياناۋىلدا سۋبەك ۇستانىڭ قۇرمەتىنە ءبىر توننادان كەم ەمەس اۋىر تاستى اكەلىپ قويعان كورىنەدى. سونىمەن قاتار، جازۋشى ءسابيت مۇقانوۆ: «قاجىمۇقاننىڭ مىقتىلىعىن ومبى تسيركىندە كوردىم. تەمىرجول رەلسىن تۇرەگەپ تۇرعان قالپىندا يىعىنا تەڭدەي ارتىپ، ەكى باسىنا ون-وننان جيىرما كىسى مىنگىزگەندە، رەلستىڭ ەكى جاعى مايىسىپ، يىلگەن باستارى جەرگە ءتيدى. جۋاندىعى بىلەكتەي جۇمىر تەمىردى بەلىنە وراپ، قايتا جازدى. شالقاسىنان جاتىپ، توسىنە جالپاق قالىڭ تاقتايدى كوپىر عىپ توسەدى دە، ەكى قولىمەن ەكى تىزەسىن كوپىر قىپ، «كوپىر» ارقىلى پار اتقا جەگىلگەن ارقايسىسىندا 100 پۇتتان ەكى-ءۇش اربا وتكىزدى» دەيدى. ال، قاجىمۇقاننىڭ زامانداسى، الىپ كۇش يەسى قايدار وسپانوۆ ۆاگوننىڭ 1600 كەلى بولاتىن دوڭگەلەگىن كوتەرگەن ەكەن. بۇلاردىڭ كوتەرگەنى بالۋان شولاقتىڭ 830 كەلى بولاتىن كىر تاسىنان اسىپ كەتەدى. مىنە، وسىعان قاراپ، قازاقتىڭ رەكوردىن تەك قازاق قانا جاڭارتا الاتىنى ءسوزسىز ەكەنىنە داۋىڭىز بار ما؟
بالۋان شولاقتىڭ اندەرى
اتادان ۇل تۋمايدى مەندەي ساباز،
تۇرمەدە جاتىر ەكەن وڭكەي ماڭعاز.
التى كۇن اق تۇرمەدە بولدىم قوناق،
ءتۇسىردى مەرۋايدان ماعان قاعاز.
اقىلىم ءبىر باسىمدا ەمەس ارزان،
تاۋانىم شاعىلعان جوق بۇل قاعازدان.
قاعازدىڭ مەن تۇرىنە قاراپ تۇرسام،
جەتى جىل كاتىرگىگە مەنى جازعان.
بويىما كۇش بىتكەنگە ەتتىم شۇكىر،
قاجىسام اباقتىدا بەتكە تۇكىر،
تەمىرىن ەكى جۇلقىپ تارتقانىمدا،
كىرپىشى جەرگە ءتۇستى كۇتىر-كۇتىر.
استى عوي بۇل ارادا مەنىڭ ايلام،
قۇرعانىم بالا جاستان ءبارى سايران.
“ياپىرا-اي، بۇل نە قىلعان زور تاجال” دەپ،
سول جەردە ورىس-قازاق بولدى قايران.
عاليا
ايىم دا سەن، عاليا-اۋ، كۇنىم دە سەن،
وڭ قاباعىم تارتادى كۇلىمدەسەڭ.
مەنىڭ كوڭىلىم، عاليا داۋالاسىن،
اۋعان تۇيە سەكىلدى بەيىمدەسەڭ.
قايىرماسى:
ويپىر-اۋ، جان ساۋلەم،
عاليا-اۋ، بەتىڭنەن،
اپپاق قارداي ەتىڭنەن.
ءبىر كۇن اۋرۋ، ءبىر كۇن ساۋ،
جازىلدىڭ با دەرتىڭنەن.
نۇر-سيپاتىڭ عاليا – جامالىڭىز،
ەشبىر جانعا تيمەسىن زالالىڭىز.
قارشىعا ءتوس، قاز مويىن عالياجان،
الدەقانداي بولادى زامانىمىز.
ايدىڭ كوزىن جالت ەتىپ بۇلت السىن،
بۇيتە بەرسەڭ جۇيكەمدى قۇرىتارسىڭ.
قارشىعا ءتوس، قاز مويىن عالياجان،
قاي قىلىعىن قالقانىڭ ۇمىتارسىڭ.
داۋرەن سەيىتجانۇلى، «ءۇش قيان»
