35 jasynda Baluan Şolaq Kökşetau qalasyndaǧy ülken jiyndarda 51 pūt (1 pūt – 16 kelı), iaǧni 830 kelı bolatyn kırdıŋ tasyn köterıp, düiım jūrtty taŋ qaldyrypty. Alaida, bügınde «Qazaq qosyp aitpasa nesın aitady? 80 kelı kır tasty on ret köterıp, ony köbeitıp, 830 kelı köterdım degen şyǧar» nemese «830 kelı köterdı degenge kım senedı?» deitın kümänşıl, kınämşıl qazaq ta tabylyp jatyr. Grek ädebietındegı aŋyzdardaǧy qaharmandardyŋ erlıgıne közın jūmyp, auzyn aşatyn bızdıŋ qazaq öz atasy «osylai ısteptı!» dese, ernın sylp etkızıp, mūrtynan kületını bar. Şyndyǧynda, Baluan Şolaq 830 kelı kır tasty kötergenı turaly derek te, dälel de jeterlık. Al, Baluan Şolaqtyŋ osy rekordyn älemde jaŋartqan adam bar ma eken?..
Jazuşy Säbit Mūqanovtyŋ «Baluan Şolaq» eŋbegınde paluannyŋ tūlǧasy aiyryqşa suretteledı. Onda: «Jūrttyŋ aituynşa, Baluan Şolaq atan ögızdı būzaudai arqalap äketedı, etıne temır qysqaş batpaidy, bılektei temırlerdı symdai būraidy, asau atty jalǧyz ūstap üiretıp mınedı, attyŋ üstınde «şaitandai», zäulım qorǧandardan mysyqtai qarǧidy, denesıne oq ötpeidı, qylyş kespeidı, aǧaş üidıŋ qabyrǧasyn basyman süzıp qūlatady, dariia kölderden üirektei jüzıp etedı, jügırgende jöbışendı atqa jetkızbeidı, bır jeuıne bır taidyŋ etı jūq bolmaidy, kiımdı saldarşa malynyp, kiınedı, qyzdyŋ qalyŋmalyna bermeitın at mınedı, er-tūrmany jarqyraǧan altyn men kümıs. Söilese ketse, aldyrmaityn şeşen, qasarysqan adamyna meiırımsız, dosyna qoŋ etın kesıp berse, «e» demeitın şydamdy. Dauys bıtkennıŋ änşısı, sausaq bıtkennıŋ dombyraşysy jäne syrnaişysy, jürgen jerı oiyn-sauyq…» – dep keltıredı.
Osyny oqyp, Baluan Şolaqpen tanysa berıŋız
«Baluan» degen söz – Şolaqtyŋ küşıne bailanysty halyqtyŋ özı qosqan at. Ol özınıŋ «Sentiabr» degen öleŋınde:
Būl künde otyz beste menıŋ jasym,
Qamaldyŋ būzyp jürmın tau men tasyn.
Keşegı sentiabrdıŋ bazarynda,
Köterdım elu bır pūt kırdıŋ tasyn
Jiylyp orys-qazaq taŋ qalysty,
Boldy dep Qaharmannan mynau basym.
Zalog sap jetpıs bes som küreskende,
Syndyrdym Karon baluan qabyrǧasyn… — deidı.
Mıne, 1899 jyly 35 jasar Baluan Şolaq orys paluany Karonmen (İvan Koren) küresıp, onyŋ qabyrǧasyn syndyrady jäne 51 pūt, iaǧni 830 kelı kır tasty köterıp, jinalǧan jūrtşylyqtyŋ auzyn aştyryp, taŋdaiyn qaqtyrady. Dälırek aitsaq, barlyǧy 830 kelı bolatyn alty tasty bırıktırgen Baluan Şolaq aldymen tastardy jalpaq qaiyspen matastyryp, moinyna ıledı de, tızerlep otyryp denesın jazyp alady. Sodan soŋ oŋ tızesın köterıp, moinyndaǧy qaiystan ekı qolymen ūstap, «aruaq!» dep tūryp ketedı de, aiaǧyn alşaŋdata basyp jüre bergen eken. Al, künı-tünı sportpen ainalysyp jürgen auyr atletterdıŋ kötergen temırınıŋ salmaǧy qanşa eken?
Baluan Şolaqtyŋ kötergen kır tasy bügıngı bır jeŋıl kölıktıŋ salmaǧymen şamalas.
Ataqty chempion grek balasy Akakid Kahiaşvilis 1996 jyly Atlantada 235 kelı ştangany kötergen. Sol jyly ukraindyq Timur Taimazov 236 kelını äupırımmen baǧyndyrǧan. Aleksandr Kurlovich (Belarus) 260 kelı köterıptı. İran azamaty Hussein Rezazade 263 kelı ştangany boiynan asyryp, 2004 jyly öz salmaǧy boiynşa älemdegı alapat küş iesı dep tanylǧan. 1988 jyly Ginnestıŋ rekordtar kıtabyna engen Leonid Taranenko 266 kelını köterıp, älemdegı teŋdesı joq auyr atlet delındı. Al, pauerlifting boiynşa, 1994 jyly amerikandyq Şein Hemmen 447,5 kelını äreŋ köterse, taǧy bır amerikandyq Kirk Karvoski 1995 jyly 455 kelını baǧyndyrǧan eken. Būlardy salystyrmaly türde berıp otyrmyz. Qanşa jerden osyndai derektıŋ tür-türın tügendeseŋ de, jauyryny jerge timegen qazaq baluany Şolaqtyŋ 830 kelını kötergen alapat küşıne jetpes. Qazırgı uaqytta ömır sürse, aqparat qūraldary arqyly onyŋ «piiary» jer jahandy jaŋǧyrtar edı.
Esterıŋızge sala keteiık, onyŋ esımın de halyq osy soŋǧy önerıne süisıngendıkten erkeletıp, jas künınde sausaǧyn üsıtıp aluyna bailanysty «Baluan Şolaq» dep ataǧan. Al, azan şaqyrylyp qoiylǧan aty – Nūrmaǧanbet. Kökşetau öŋırınde tuyp ösken. Äkesı Baimyrza aǧaş şeberı bolǧan. Äkesıne qaraǧanda, şeşesı Qalampyr qaruly kısı bolǧan deidı. Baluan Şolaq ta osy anasyna tartyp, teŋdessız alyp küştıŋ iesı bolǧan. «Alyp — anadan» degen osy. Tıptı, 14 jasynda 20 jasar jıgıtterdı jyǧyp, jer jastandyryp jürdı. Sonymen bırge 14 jasynan bastap at qūlaǧynda oinaǧan sportşy boldy. Şauyp kele jatqan at üstınde är türlı kürdelı jattyǧulardy şeber oryndap, qazaqtyŋ dalalyq sirk önerın körsetken.
Rasynda, qazaqta osyndai alyp ielerı köp bolǧan. El auzynda 830 kelı tūratyn kır tas tügıl odan da auyr salmaqty būiym ǧūrly körmeitın qazaqtar turaly derekter köp aitylady. Mäselen, ekı iyǧyna ekı adam mınıp otyratyndai Baiǧabyl degen alyptan bıreuler sūrapty: «Nege basqa paluandar sekıldı küresıp, osy uaqytqa deiın baǧyŋdy synamadyŋ?» – dep. Sonda ol: «Menımen küresetın adam bolǧan joq», – dep jauap berıptı. Bırde egıstıktı taptamasyn dep Baiǧara özınıŋ astyndaǧy tūlparyn arqalap ötken eken. Al Qajymūqan Baianauylda Subek ūstanyŋ qūrmetıne bır tonnadan kem emes auyr tasty äkelıp qoiǧan körınedı. Sonymen qatar, jazuşy Säbit Mūqanov: «Qajymūqannyŋ myqtylyǧyn Omby sirkınde kördım. Temırjol relsın türegep tūrǧan qalpynda iyǧyna teŋdei artyp, ekı basyna on-onnan jiyrma kısı mıngızgende, relstıŋ ekı jaǧy maiysyp, iılgen bastary jerge tidı. Juandyǧy bılektei jūmyr temırdı belıne orap, qaita jazdy. Şalqasynan jatyp, tösıne jalpaq qalyŋ taqtaidy köpır ǧyp tösedı de, ekı qolymen ekı tızesın köpır qyp, «köpır» arqyly par atqa jegılgen ärqaisysynda 100 pūttan ekı-üş arba ötkızdı» deidı. Al, Qajymūqannyŋ zamandasy, alyp küş iesı Qaidar Ospanov vagonnyŋ 1600 kelı bolatyn döŋgelegın kötergen eken. Būlardyŋ kötergenı Baluan Şolaqtyŋ 830 kelı bolatyn kır tasynan asyp ketedı. Mıne, osyǧan qarap, qazaqtyŋ rekordyn tek qazaq qana jaŋarta alatyny sözsız ekenıne dauyŋyz bar ma?
Baluan Şolaqtyŋ änderı
Atadan ūl tumaidy mendei sabaz,
Türmede jatyr eken öŋkei maŋǧaz.
Alty kün aq türmede boldym qonaq,
Tüsırdı meruaidan maǧan qaǧaz.
Aqylym bır basymda emes arzan,
Tauanym şaǧylǧan joq būl qaǧazdan.
Qaǧazdyŋ men türıne qarap tūrsam,
Jetı jyl kätırgıge menı jazǧan.
Boiyma küş bıtkenge ettım şükır,
Qajysam abaqtyda betke tükır,
Temırın ekı jūlqyp tartqanymda,
Kırpışı jerge tüstı kütır-kütır.
Asty ǧoi būl arada menıŋ ailam,
Qūrǧanym bala jastan bärı sairan.
“Iаpyra-ai, būl ne qylǧan zor tajal” dep,
Sol jerde orys-qazaq boldy qairan.
Ǧaliia
Aiym da sen, Ǧaliia-au, künım de sen,
Oŋ qabaǧym tartady külımdeseŋ.
Menıŋ köŋılım, Ǧaliia daualasyn,
Auǧan tüie sekıldı beiımdeseŋ.
Qaiyrmasy:
Oipyr-au, jan säulem,
Ǧaliia-au, betıŋnen,
Äppaq qardai etıŋnen.
Bır kün auru, bır kün sau,
Jazyldyŋ ba dertıŋnen.
Nūr-sipatyŋ Ǧaliia – jamalyŋyz,
Eşbır janǧa timesın zalalyŋyz.
Qarşyǧa tös, qaz moiyn Ǧaliiajan,
Äldeqandai bolady zamanymyz.
Aidyŋ közın jalt etıp būlt alsyn,
Büite berseŋ jüikemdı qūrytarsyŋ.
Qarşyǧa tös, qaz moiyn Ǧaliiajan,
Qai qylyǧyn qalqanyŋ ūmytarsyŋ.
Däuren SEIITJANŪLY, «Üş qiian»
