ۇلتتىق ويىندار ەرتەدەن كەلە جاتقان داستۇرگە جاتادى. ونىڭ ارقايسىسىنىڭ ءوز ەرەجەلەرى بار. سونداي-اق، بارلىق ويىندار بالانىڭ دەنساۋلىعىنا پايدالى. ونىڭ دەنە تۇرپاتىنىڭ جەتىلۋىنە، جىلدام قيمىلداۋىنا جانە تەز ويلانۋىنا مۇمكىندىك بەرەدى. ادام بويىنا قاجەتتى توزىمدىلىك، ەپتىلىك، ساقتىققا دا ۇيرەتەدى. سابىرلى بولۋعا دايىندايدى. دەمەك، بالانىڭ ويىنىڭ دا ورىستەۋىنە ۇلەسى زور. حالقىمىز ويىندارعا تەك بالالاردى الداندىرۋ، ويناتۋ ءادىسى دەپ قاراماي، جاس ەرەكشەلىكتەرىنە ساي ولاردى كوزقاراسىنىڭ، مىنەز-قۇلقىنىڭ قالىپتاسۋ قۇرالى دەپ ەرەكشە باعالاعان.
قوي اسىعى دەمەڭىز، قولعا جاقسا ساقا قوي!
كوشەدە كەلە جاتىرمىز. الدە ءبىر قابات ءۇيدىڭ الدىنداعى كىشكەنتاي الاڭقايدا ءۇش بالا اسىق ويناپ ءجۇر. تاڭىرقاي قارادىق. بايقاساق، ورتاعا ءۇش اسىق تىگىپ، ءۇش تابان ويناپ ءجۇر ەكەن. ءبىرتۇرلى بالالىق شاق ەسىمىزگە ورالا كەتكەنى… يا، بۇگىندەرى اسىق ويناۋ – «زاماناۋي» بالالارعا ءبىر ءتۇرلى ەرسى كورىنۋى دە عاجاپ ەمەس. سەبەپ، ۇلتتىق ويىننىڭ ءمانىن ۇمىتقالى قاشان؟
«اسىق ويناعان ازار» دەپ اتام قازاق قالاي ايتقانىن كىم ءبىلسىن، ۇزاق كۇندى «بۇك-شىكپەن» وتكىزبەسىن دەپ، ويىن بالاسىنا ەسكەرتكەنى شىعار. ايتپەسە، اسىق ويناپ ازىپتى دەگەندى ەستىمەدىك. قازىر بالالار ءۇشىن ويىننىڭ ءتۇرى كوپ، اسىرەسە كومپيۋتەرلىك ويىنداردىڭ سانى ەسەپسىز. كوبىسى، اتىس-شابىس، توبەلەستەردەن تۇرادى. مۇنىڭ بالا دەنساۋلىعىنا، پسيحولوگياسىنا قانشالىقتى زيان ەكەنىن ايتىپ، زار قاعۋشىلار كوپ. ساباق وقيتىن ۋاقىتىن ويىن كلۋبتارىندا وتكىزىپ، تاڭعا كومپيۋتەردىڭ الدىنان شىقپاي بوزارىپ جۇرەتىن قالا بالالارىن كورگەندە، «اسىق ويناپ، الشى تىككەن» بالالىق شاعىڭا ءتاۋبا دەگىڭ كەلەدى…
اسىق ويىنى – قازاقتىڭ ءداستۇرلى ۇلتتىق ويىنى. قوي، ارقار، قۇلجا، تورپاق (تايىنشا) سەكىلدى جانۋارلاردىڭ اسىقتارى ارقىلى ىشىنەن ۇلكەنىن، وڭقايىن، الشى تۇرۋعا ىڭعايلىسىن ساقا ەتىپ تاڭداپ، ءتۇرلى ويىن وتكىزۋگە ءمان بەرگەن. مۇندا اسىق ويىنىن ويناۋ ءۇشىن قولايلى جەر تاڭدالادى، ول كوك مۇزدىڭ ءۇستى، ياكي قاتقاق، تەگىس جەر بولۋى كەرەك.
اسىق ويىنىنىڭ باستى ءمانى – اتىس پەن ۇتىستا. اتىس ويىنىندا دالدەمپازدىق پەن سەرگەكتىك، مەرگەندىك ءبىرىنشى ورىندا تۇرادى. مۇنداي ويىن تۇرلەرىنە ءۇش تابان، بۇگىپ الۋ، جارىپ الۋ، مەرگەندىك نەمەسە شەڭبەر جاساپ اتۋ، سىپىرماي، قاسىنداعى اسىقتاردى قوزعالتپاي الۋ كىرەدى. ويىندى ەكى نەمەسە ودان دا كوپ بالا ويناۋى مۇمكىن، ويىن ءتۇرى بالالاردىڭ سانى مەن كەلىسىمىنە قاراي وزگەرىپ وتىراتىندىعى دا بار. ءبىر ايتارلىعى، ءار ولكەنىڭ، ءار ايماقتىڭ اسىق ويىنى ءارتۇرلى بولاتىنى دا راس. ال ۇتىس تۇرلەرىندە اسىق قاعۋ، شۇبىرتۋ، قارشۋ، ۇپاي جيناۋ، ات جارىستىرۋ، قوشقار سوعىستىرۋ، مۇز ويناق، حان ويىنى، اسىق تابىسۋ، بۇك-شىك، ءتورت شۇكەيت سەكىلدى ءبىرشاما ويىن تۇرلەرى قامتىلادى.
اسىق ويىنىن قاعۋ، اتۋ، تىگۋ بولىپ نەگىزگى جاقتان ۇشكە جىكتەيدى: قاعۋ – سىرماققا قالىڭ اسىقتى شاشىپ جىبەرىپ ويناۋ ءتۇرى، بۇنىڭ دا ءتۇر-ءتۇرى بار، سونىڭ ىشىندە كەڭ تاراعانى ساقانى اۋەگە اتىپ سىرماقتاعى شاشىلعان اسىقتاردىڭ ىشىنەن بىرىڭعاي بۇك، شىك، ياكي تايقى تۇسكەن جۇپ اسىقتاردى رەتىمەن قاقشىپ الىپ، ساقانى سول اسىقتاردى جيناعان قولىنا جەرگە تۇسىرمەي قوندىرۋ; اسىق تىگۋ – بەلگىلى ءبىر جەردى تاڭداپ الىپ، ساقامەن ورتاعا تىزىلگەن اسىقتاردى دالدەۋ، شەڭبەردەن شىعارۋ، سول ارقىلى ورتاداعى اسىقتى ءوز ۇلەسىنە قوسۋ; اسىق اتۋ – ورتاعا شاشىلعان اسىقتىڭ ۇقساس ىڭعايدا تۇسكەندەرىن ءبىرى-بىرىمەن ءدال كوزدەپ، سول ارقىلى ۇپاي جيناۋ. مۇنداي ويىن كەزدەرىندە ساقانىڭ الار ورنى ەرەكشە. ساقا الشى تۇسسە، بارلىق ويىندا جەڭىسكە جەتۋگە مۇمكىنشىلىك زور. «اسىعى الشىسىنان ءتۇسۋ» دەگەن تىركەس وسىنداي سەبەپتەن تۋعان.
اسىق ويناۋدىڭ ءمانى – قىر بالاسىندا وينايتىن ويىن ءتۇرىنىڭ ازدىعىنان ەمەس. ونىڭ وزىندىك سالت-جورالعىنى، باۋىرلاستىقتى، دوستىقتى، بىرلىكتى دارىپتەيتىن تۇستارى دا كوپ.
ادام مىنەزىنىڭ توزىمدىلىگى مەن شەبەرلىگى، شىدامسىزدىعى مەن وزىمشىلدىگى وسىنداي ويىن كەزىندە سىنالادى. ويىنشىنىڭ مەرگەندىك پەن ەپتىلىگى، اسىق جيناۋ، تاڭداۋ، كۇتۋدەگى ۇقىپتىلىعى ەل كوزىنە ەرتەرەك ىلىگەتىن قاسيەت. «اسىق ويناپ، الشى تىگىپ، مۇزبالاق بوپ شاپقىلاپ» جۇرەتىندەردى سىنايتىن سىناقتىڭ دا ءبىر ءتۇرى.
«بەس تاس» – بويجەتكەندەر ويىنى
اۋىل بالالارىنىڭ سۇيىكتى ويىندارى كوپ-اق. ۇلدار اسىق اتسا، قىزدار «بەس تاسقا» كىرىسۋشى ەدى. «بەس تاس» ويىنىن وزىمىزدەن جاسى ۇلكەندەردەن ۇيرەندىك. بۇل ويىن جىلى جەردە وتىرىپ ويناعانعا ىڭعايلى. ويتكەنى، سۋىق كۇنى دالادا توڭبايسىڭ، ءىشىڭ دە پىسپايدى. كىشكەنتاي بولعاندىقتان ءبىزدىڭ قولىمىزدىڭ ەبى دە كەلە بەرمەيتىن ەدى. ونىڭ قىر-سىرىن ءبىلىپ العان ەرەسەك قىزدار قولدارى مايىسىپ، بارلىق كەدەرگىلەردى جەڭىپ شىعاتىن. «بەس تاستىڭ» قىزىعىنا كىرىپ كەتكەنىمىز سونداي كورشى اجە دە بىزبەن بىرگە جارىسا كەتەتىن. ول كىسىنىڭ قولىنىڭ جىلدامدىعىنا قايران قالۋشى ەدىك. بۇل ويىننىڭ دا وزگە ۇلتتىق ويىندار سياقتى قاعيدالارى بار. مىسالى، قىز بالا ءوزىنىڭ قولىنا ىڭعايلى تاستاردى تاڭداپ الادى. ولاردىڭ ءپىشىمى دە بىركەلكى بولۋى ءتيىس. ەڭ الدىمەن، «بەس تاستىڭ» باستاماسى سانالاتىن «بىرلىك» تۇرىنەن ءوتۋ كەرەك. ياعني، ءبىر تاستى اسپانعا قاراي لاقتىرىپ، جەردەگى قالعان تورتەۋىن كەزەكپەن ءبىر-بىرلەپ جينايدى. ودان سۇرىنبەي وتكەن ادام «ماي جالاققا» كوشەدى. بۇندا ءبىر تاستى لاقتىرىپ، سۇق ساۋساقپەن جەردى ءبىر سىلاپ، لاقتىرعان تاستى قاعىپ الۋ قاجەت. وسى قالىپپەن بەس تاستى دا كەزەكتەستىرىپ شىعادى. ءبىر قاراعاندا، جەڭىل كورىنگەنىمەن بۇل ويىن ەپتىلىكتى، جىلدامدىقتى تالاپ ەتەدى. ەڭ قيىنى «جاڭبىر» ەدى. اتى ايتىپ تۇرعانداي، الدىمەن ءبىر تاستى لاقتىرىپ، جەردەگى تورتەۋىن قوسىپ جيناپ الۋ كەرەك. ودان كەيىن ەكى، كەلەسىدە ءۇش ءسويتىپ لاقتىرعان توپ تاستاردى جەردەگىلەرىمەن بىرگە الاقانعا جيناپ الىپ وتىرۋ قاجەت. سوڭىنداعى لاقتىرىلاتىن ءتورت تاستىڭ باسىن قوسىپ جيناپ الۋ ەڭ قيىن كەزەڭ بولىپ تابىلادى. سوڭعى كەزەڭ «ۇياشىققا كىرگىزۋمەن» اياقتالادى. بارلىق كەدەرگىلەردەن وتسەڭ، جەڭىمپاز اتاناسىڭ. بىراق بۇل جەڭىس وڭايلىقپەن كەلە قويمايدى. قىزدار ءوز تاستارىن كوزىنىڭ قاراشىعىنداي ساقتاپ قوياتىن. بالالار ويىنشىقتارىنىڭ اراسىندا جاتاتىن بەس تاستى قازىر كەزدەستىرە المايسىز-اۋ…
«اقسەرەك – كوكسەرەك»،
بىزدەن سىزگە كىم كەرەك؟
ۇلدار مەن قىزدار بىرىگىپ وينايتىن بالالار ويىنىنىڭ ءبىر ءتۇرى – «اقسەرەك – كوكسەرەك». وندا جيىرما شاقتى بالا ەكى توپقا ءبولىنىپ، قول ۇستاسىپ، ءبىر-بىرىنە قاراما قارسى تۇرا قالادى. ارالىقتارى 5-7 مەتردەي الىس بولۋى كەرەك. ءسويتىپ ەكى جاق:
– بولىنەيىك ەكىگە،
تۇرايىق جولدىڭ شەتىنە،
قول ۇستاسىپ الايىق،
اجىراماستاي بەكىنە، –
دەپ ەكىگە جارىلادى.
ءبىرىنشى توپ:
– ويىنعا بالا كوپ كەرەك،
قالماسىن ەشكىم وكپەلەپ.
اقسەرەك – كوكسەرەك،
سىزدەرگە بىزدەن كىم كەرەك؟
ەكىنشى توپ:
مىقتى ءبىزدىڭ شەبىمىز،
بۇزدىرمايمىز، تەگى، ءبىز،
بولسا سىناپ كورىڭىز،
كۇشىڭىز بەن ەبىڭىز.
ءبىزدىڭ بەرىك ارانى، -
ەكپىنمەن سوعىپ قالادى.
بۇزسا ولجا الادى،
بۇزباسا تۇتقىن بولادى.
شاقىرامىز سىناققا،
… – دەگەن بالانى.
وسى كەزدە اتى اتالعان بالا قارسى بەتتەگى توپقا قاراي جۇگىرىپ، قول ۇستاسىپ تۇرعان بالالاردى بۇزىپ وتۋگە تالپىنادى. بۇزا الماسا سول توپتا قالادى. بۇزىپ وتسە، سول جاقتان بىرەۋىن ءوز توبىنا ەرتىپ كەلەدى. سوڭىندا سانى ازايىپ قالعان توپ جەڭىلىسكە ۇشىرايدى. بۇل ويىننىڭ دا قۋلىقتارى جەتەرلىك. قارسى توپ شاماسى جەتە قويمايدى-اۋ دەگەن نازىكتەۋىن شاقىرۋى مۇمكىن.
تاپقىر دا العىر، شىمىر دا ەپتى، قايراتتى دا قاجىرلى بالا ءوسىرۋدى ارماندامايتىن وتباسى جوق. دەمەك، ويىننىڭ ءوزى بالا ءۇشىن بىلىكتىڭ، ءتالىمنىڭ قاينار كوزى بولىپ تابىلادى. بالالارعا ۇلتتىق ويىنداردى ۇيرەتىپ، وعان وزگەشە ءار بەرىپ، جاڭارتىپ وتكىزىپ وتىرۋدى ەستەن شىعارمايىق!
اقەركە مەكەتاەۆا، «دالا مەن قالا».
