Ūlttyq oiyndar erteden kele jatqan dästürge jatady. Onyŋ ärqaisysynyŋ öz erejelerı bar. Sondai-aq, barlyq oiyndar balanyŋ densaulyǧyna paidaly. Onyŋ dene tūrpatynyŋ jetıluıne, jyldam qimyldauyna jäne tez oilanuyna mümkındık beredı. Adam boiyna qajettı tözımdılık, eptılık, saqtyqqa da üiretedı. Sabyrly boluǧa daiyndaidy. Demek, balanyŋ oiynyŋ da örısteuıne ülesı zor. Halqymyz oiyndarǧa tek balalardy aldandyru, oinatu ädısı dep qaramai, jas erekşelıkterıne sai olardy közqarasynyŋ, mınez-qūlqynyŋ qalyptasu qūraly dep erekşe baǧalaǧan.
Qoi asyǧy demeŋız, Qolǧa jaqsa saqa qoi!
Köşede kele jatyrmyz. Älde bır qabat üidıŋ aldyndaǧy kışkentai alaŋqaida üş bala asyq oinap jür. Taŋyrqai qaradyq. Baiqasaq, ortaǧa üş asyq tıgıp, üş taban oinap jür eken. Bırtürlı balalyq şaq esımızge orala ketkenı… İia, bügınderı asyq oinau – «zamanaui» balalarǧa bır türlı ersı körınuı de ǧajap emes. Sebep, ūlttyq oiynnyŋ mänın ūmytqaly qaşan?
«Asyq oinaǧan azar» dep atam qazaq qalai aitqanyn kım bılsın, ūzaq kündı «bük-şıkpen» ötkızbesın dep, oiyn balasyna eskertkenı şyǧar. Äitpese, asyq oinap azypty degendı estımedık. Qazır balalar üşın oiynnyŋ türı köp, äsırese kompiuterlık oiyndardyŋ sany esepsız. Köbısı, atys-şabys, töbelesterden tūrady. Mūnyŋ bala densaulyǧyna, psihologiiasyna qanşalyqty ziian ekenın aityp, zar qaǧuşylar köp. Sabaq oqityn uaqytyn oiyn klubtarynda ötkızıp, taŋǧa kompiuterdıŋ aldynan şyqpai bozaryp jüretın qala balalaryn körgende, «asyq oinap, alşy tıkken» balalyq şaǧyŋa täuba degıŋ keledı…
Asyq oiyny – qazaqtyŋ dästürlı ūlttyq oiyny. Qoi, arqar, qūlja, torpaq (taiynşa) sekıldı januarlardyŋ asyqtary arqyly ışınen ülkenın, oŋqaiyn, alşy tūruǧa yŋǧailysyn saqa etıp taŋdap, türlı oiyn ötkızuge män bergen. Mūnda asyq oiynyn oinau üşın qolaily jer taŋdalady, ol kök mūzdyŋ üstı, iaki qatqaq, tegıs jer boluy kerek.
Asyq oiynynyŋ basty mänı – atys pen ūtysta. Atys oiynynda däldempazdyq pen sergektık, mergendık bırınşı orynda tūrady. Mūndai oiyn türlerıne üş taban, bügıp alu, jaryp alu, mergendık nemese şeŋber jasap atu, sypyrmai, qasyndaǧy asyqtardy qozǧaltpai alu kıredı. Oiyndy ekı nemese odan da köp bala oinauy mümkın, oiyn türı balalardyŋ sany men kelısımıne qarai özgerıp otyratyndyǧy da bar. Bır aitarlyǧy, är ölkenıŋ, är aimaqtyŋ asyq oiyny ärtürlı bolatyny da ras. Al ūtys türlerınde asyq qaǧu, şūbyrtu, qarşu, ūpai jinau, at jarystyru, qoşqar soǧystyru, mūz oinaq, han oiyny, asyq tabysu, bük-şık, tört şükeit sekıldı bırşama oiyn türlerı qamtylady.
Asyq oiynyn qaǧu, atu, tıgu bolyp negızgı jaqtan üşke jıkteidı: qaǧu – syrmaqqa qalyŋ asyqty şaşyp jıberıp oinau türı, būnyŋ da tür-türı bar, sonyŋ ışınde keŋ taraǧany saqany äuege atyp syrmaqtaǧy şaşylǧan asyqtardyŋ ışınen bırıŋǧai bük, şık, iaki taiqy tüsken jūp asyqtardy retımen qaqşyp alyp, saqany sol asyqtardy jinaǧan qolyna jerge tüsırmei qondyru; asyq tıgu – belgılı bır jerdı taŋdap alyp, saqamen ortaǧa tızılgen asyqtardy däldeu, şeŋberden şyǧaru, sol arqyly ortadaǧy asyqty öz ülesıne qosu; asyq atu – ortaǧa şaşylǧan asyqtyŋ ūqsas yŋǧaida tüskenderın bırı-bırımen däl közdep, sol arqyly ūpai jinau. Mūndai oiyn kezderınde saqanyŋ alar orny erekşe. Saqa alşy tüsse, barlyq oiynda jeŋıske jetuge mümkınşılık zor. «Asyǧy alşysynan tüsu» degen tırkes osyndai sebepten tuǧan.
Asyq oinaudyŋ mänı – qyr balasynda oinaityn oiyn türınıŋ azdyǧynan emes. Onyŋ özındık salt-joralǧyny, bauyrlastyqty, dostyqty, bırlıktı därıpteitın tūstary da köp.
Adam mınezınıŋ tözımdılıgı men şeberlıgı, şydamsyzdyǧy men özımşıldıgı osyndai oiyn kezınde synalady. Oiynşynyŋ mergendık pen eptılıgı, asyq jinau, taŋdau, kütudegı ūqyptylyǧy el közıne erterek ılıgetın qasiet. «Asyq oinap, alşy tıgıp, mūzbalaq bop şapqylap» jüretınderdı synaityn synaqtyŋ da bır türı.
«Bes tas» – Boijetkender oiyny
Auyl balalarynyŋ süiıktı oiyndary köp-aq. Ūldar asyq atsa, qyzdar «bes tasqa» kırısuşı edı. «Bes tas» oiynyn özımızden jasy ülkenderden üirendık. Būl oiyn jyly jerde otyryp oinaǧanǧa yŋǧaily. Öitkenı, suyq künı dalada toŋbaisyŋ, ışıŋ de pyspaidy. Kışkentai bolǧandyqtan bızdıŋ qolymyzdyŋ ebı de kele bermeitın edı. Onyŋ qyr-syryn bılıp alǧan eresek qyzdar qoldary maiysyp, barlyq kedergılerdı jeŋıp şyǧatyn. «Bes tastyŋ» qyzyǧyna kırıp ketkenımız sondai körşı äje de bızben bırge jarysa ketetın. Ol kısınıŋ qolynyŋ jyldamdyǧyna qairan qaluşy edık. Būl oiynnyŋ da özge ūlttyq oiyndar siiaqty qaǧidalary bar. Mysaly, qyz bala özınıŋ qolyna yŋǧaily tastardy taŋdap alady. Olardyŋ pışımı de bırkelkı boluy tiıs. Eŋ aldymen, «bes tastyŋ» bastamasy sanalatyn «bırlık» türınen ötu kerek. Iаǧni, bır tasty aspanǧa qarai laqtyryp, jerdegı qalǧan törteuın kezekpen bır-bırlep jinaidy. Odan sürınbei ötken adam «mai jalaqqa» köşedı. Būnda bır tasty laqtyryp, sūq sausaqpen jerdı bır sylap, laqtyrǧan tasty qaǧyp alu qajet. Osy qalyppen bes tasty da kezektestırıp şyǧady. Bır qaraǧanda, jeŋıl körıngenımen būl oiyn eptılıktı, jyldamdyqty talap etedı. Eŋ qiyny «jaŋbyr» edı. Aty aityp tūrǧandai, aldymen bır tasty laqtyryp, jerdegı törteuın qosyp jinap alu kerek. Odan keiın ekı, kelesıde üş söitıp laqtyrǧan top tastardy jerdegılerımen bırge alaqanǧa jinap alyp otyru qajet. Soŋyndaǧy laqtyrylatyn tört tastyŋ basyn qosyp jinap alu eŋ qiyn kezeŋ bolyp tabylady. Soŋǧy kezeŋ «Ūiaşyqqa kırgızumen» aiaqtalady. Barlyq kedergılerden ötseŋ, jeŋımpaz atanasyŋ. Bıraq būl jeŋıs oŋailyqpen kele qoimaidy. Qyzdar öz tastaryn közınıŋ qaraşyǧyndai saqtap qoiatyn. Balalar oiynşyqtarynyŋ arasynda jatatyn bes tasty qazır kezdestıre almaisyz-au…
«AQSEREK – KÖKSEREK»,
BIZDEN SIZGE KIM KEREK?
Ūldar men qyzdar bırıgıp oinaityn balalar oiynynyŋ bır türı – «Aqserek – Kökserek». Onda jiyrma şaqty bala ekı topqa bölınıp, qol ūstasyp, bır-bırıne qarama qarsy tūra qalady. Aralyqtary 5-7 metrdei alys boluy kerek. Söitıp ekı jaq:
– Bölıneiık ekıge,
Tūraiyq joldyŋ şetıne,
Qol ūstasyp alaiyq,
Ajyramastai bekıne, –
dep ekıge jarylady.
Bırınşı top:
– Oiynǧa bala köp kerek,
Qalmasyn eşkım ökpelep.
Aqserek – Kökserek,
Sızderge bızden kım kerek?
Ekınşı top:
Myqty bızdıŋ şebımız,
Būzdyrmaimyz, tegı, bız,
Bolsa synap körıŋız,
Küşıŋız ben ebıŋız.
Bızdıŋ berık arany, -
Ekpınmen soǧyp qalady.
Būzsa olja alady,
Būzbasa tūtqyn bolady.
Şaqyramyz synaqqa,
… – degen balany.
Osy kezde aty atalǧan bala qarsy bettegı topqa qarai jügırıp, qol ūstasyp tūrǧan balalardy būzyp ötuge talpynady. Būza almasa sol topta qalady. Būzyp ötse, sol jaqtan bıreuın öz tobyna ertıp keledı. Soŋynda sany azaiyp qalǧan top jeŋılıske ūşyraidy. Būl oiynnyŋ da qulyqtary jeterlık. Qarsy top şamasy jete qoimaidy-au degen näzıkteuın şaqyruy mümkın.
Tapqyr da alǧyr, şymyr da eptı, qairatty da qajyrly bala ösırudı armandamaityn otbasy joq. Demek, oiynnyŋ özı bala üşın bılıktıŋ, tälımnıŋ qainar közı bolyp tabylady. Balalarǧa ūlttyq oiyndardy üiretıp, oǧan özgeşe är berıp, jaŋartyp ötkızıp otyrudy esten şyǧarmaiyq!
Aqerke MEKETAEVA, «Dala men qala».