«Kömilsem de keter me kökeiimnen, qalqammen ūlys küni oinaǧanym…»

3632
Adyrna.kz Telegram
https://adyrna.kz/content/uploads/2015/08/db6f9d99ae1e9079662bc421c4cafb96-960x500.jpg?token=00f495bda794c36d327fef17ae02dfb8

Ūlttyq oiyndar erteden kele jatqan dästürge jatady. Onyŋ ärqaisysynyŋ öz erejelerı bar. Sondai-aq, barlyq oiyndar balanyŋ densaulyǧyna paidaly. Onyŋ dene tūrpatynyŋ jetıluıne, jyldam qimyldauyna jäne tez oilanuyna mümkındık beredı. Adam boiyna qajettı tözımdılık, eptılık, saqtyqqa da üiretedı. Sabyrly boluǧa daiyndaidy. Demek, balanyŋ oiynyŋ da örısteuıne ülesı zor. Halqymyz oiyndarǧa tek balalardy aldandyru, oinatu ädısı dep qaramai, jas erekşelıkterıne sai olardy közqarasynyŋ, mınez-qūlqynyŋ qalyptasu qūraly dep erekşe baǧalaǧan.

Qoi asyǧy demeŋız, Qolǧa jaqsa saqa qoi!

Köşede kele jatyrmyz. Älde bır qabat üidıŋ aldyndaǧy kışkentai alaŋqaida üş bala asyq oinap jür. Taŋyrqai qaradyq. Baiqasaq, ortaǧa üş asyq tıgıp, üş taban oinap jür eken. Bırtürlı balalyq şaq esımızge orala ketkenı… İia, bügınderı asyq oinau – «zamanaui» balalarǧa bır türlı ersı körınuı de ǧajap emes. Sebep, ūlttyq oiynnyŋ mänın ūmytqaly qaşan?

«Asyq oinaǧan azar» dep atam qazaq qa­lai aitqanyn kım bılsın, ūzaq kündı «bük-şıkpen» ötkızbesın dep, oiyn balasyna eskertkenı şyǧar. Äitpese, asyq oinap azypty degendı estımedık. Qazır balalar üşın oiynnyŋ türı köp, äsırese kompiuter­lık oiyndardyŋ sany esepsız. Köbısı, atys-şabys, töbelesterden tūrady. Mūnyŋ bala densaulyǧyna, psihologiiasyna qanşa­lyqty ziian ekenın aityp, zar qaǧuşylar köp. Sabaq oqityn uaqytyn oiyn klubtarynda ötkızıp, taŋǧa kompiuterdıŋ aldynan şyq­pai bozaryp jüretın qala balalaryn kör­gende, «asyq oinap, alşy tıkken» balalyq şaǧyŋa täuba degıŋ keledı…

 

Asyq oiyny – qazaqtyŋ dästürlı ūlttyq oiyny. Qoi, arqar, qūlja, torpaq (taiynşa) sekıldı januarlardyŋ asyqtary arqyly ışınen ülkenın, oŋqaiyn, alşy tūruǧa yŋǧailysyn saqa etıp taŋdap, türlı oiyn ötkızuge män bergen. Mūnda asyq oiynyn oinau üşın qolaily jer taŋdalady, ol kök mūzdyŋ üstı, iaki qatqaq, tegıs jer boluy kerek.

 

Asyq oiynynyŋ bas­ty mänı – atys pen ūtysta. Atys oiynynda däldem­pazdyq pen ser­gektık, mergendık bırınşı orynda tūrady. Mūndai oiyn türlerıne üş taban, bü­gıp alu, jaryp alu, mer­gendık nemese şeŋber jasap atu, sypyrmai, qa­syn­daǧy asyq­tardy qozǧaltpai alu kıredı. Oiyndy ekı nemese odan da köp bala oinauy müm­kın, oiyn türı bala­lar­dyŋ sany men kelısımıne qarai öz­gerıp otyra­tyndyǧy da bar. Bır aitar­lyǧy, är öl­kenıŋ, är aimaqtyŋ asyq oiyny ärtürlı bolatyny da ras. Al ūtys türlerın­de asyq qaǧu, şūbyrtu, qarşu, ūpai jinau, at jarystyru, qoşqar soǧystyru, mūz oinaq, han oiyny, asyq tabysu, bük-şık, tört şükeit sekıldı bırşama oiyn türlerı qamtylady.

Asyq oiynyn qaǧu, atu, tıgu bolyp negızgı jaqtan üşke jıkteidı: qaǧu – syr­maqqa qalyŋ asyqty şaşyp jıberıp oinau türı, būnyŋ da tür-türı bar, sonyŋ ışınde keŋ taraǧany saqany äuege atyp syrmaqtaǧy şaşylǧan asyqtardyŋ ışınen bırıŋǧai bük, şık, iaki taiqy tüsken jūp asyqtardy re­tı­men qaqşyp alyp, saqany sol asyqtardy jinaǧan qolyna jerge tüsırmei qondyru; asyq tıgu – belgılı bır jerdı taŋdap alyp, saqamen ortaǧa tızılgen asyqtardy däldeu, şeŋberden şyǧaru, sol arqyly ortadaǧy asyqty öz ülesıne qosu; asyq atu – ortaǧa şaşylǧan asyqtyŋ ūqsas yŋǧaida tüsken­derın bırı-bırımen däl közdep, sol arqyly ūpai jinau. Mūndai oiyn kezderınde saqanyŋ alar orny erekşe. Saqa alşy tüsse, barlyq oiynda jeŋıske jetuge müm­kınşılık zor. «Asyǧy alşysynan tüsu» degen tırkes osyndai sebepten tuǧan.

Asyq oinaudyŋ mänı – qyr balasynda oinaityn oiyn türınıŋ azdyǧynan emes. Onyŋ özındık salt-joralǧyny, bauyrlas­tyqty, dostyqty, bırlıktı därıpteitın tūs­tary da köp.

Adam mınezınıŋ tözımdılıgı men şeberlıgı, şydamsyzdyǧy men özım­şıldıgı osyndai oiyn kezınde synalady. Oiyn­şynyŋ mergendık pen eptılıgı, asyq jinau, taŋdau, kütudegı ūqyptylyǧy el közıne erterek ılıgetın qasiet. «Asyq oinap, alşy tıgıp, mūzbalaq bop şapqylap» jüretınderdı synaityn synaqtyŋ da bır türı.

 

«Bes tas» – Boijetkender oiyny

 

Auyl balalarynyŋ süiıktı oiyndary köp-aq. Ūldar asyq atsa, qyzdar «bes tasqa» kırısuşı edı. «Bes tas» oiynyn özımızden jasy ülkenderden üirendık. Būl oiyn jyly jerde otyryp oinaǧanǧa yŋǧaily. Öitkenı, suyq künı dalada toŋbaisyŋ, ışıŋ de pyspaidy. Kışkentai bolǧandyqtan bızdıŋ qolymyzdyŋ ebı de kele bermeitın edı. Onyŋ qyr-syryn bılıp alǧan eresek qyzdar qol­dary maiysyp, barlyq kedergı­lerdı jeŋıp şyǧatyn. «Bes tas­tyŋ» qy­zyǧyna kırıp ketke­nımız sondai körşı äje de bızben bırge jarysa ketetın. Ol kısınıŋ qolynyŋ jyl­damdyǧyna qairan qaluşy edık. Būl oiynnyŋ da özge ūlttyq oiyndar siiaqty qaǧi­dalary bar. Mysaly, qyz bala özınıŋ qo­lyna yŋ­ǧaily tastardy taŋdap alady. Olardyŋ pışımı de bırkelkı boluy tiıs. Eŋ aldymen, «bes tastyŋ» bastamasy sanalatyn «bırlık» türınen ötu kerek. Iаǧni, bır tasty aspanǧa qarai laq­tyryp, jerdegı qalǧan tör­teuın kezekpen bır-bırlep jinaidy. Odan sürınbei ötken adam «mai jalaq­qa» köşedı. Būnda bır tasty laqty­ryp, sūq sausaqpen jerdı bır sylap, laqtyrǧan tasty qaǧyp alu qajet. Osy qa­lyppen bes tasty da kezektes­tırıp şyǧady. Bır qaraǧanda, je­ŋıl körın­genımen būl oiyn eptılıktı, jyldam­dyqty talap etedı. Eŋ qiyny «jaŋ­byr» edı. Aty aityp tūrǧandai, aldymen bır tasty laqtyryp, jerdegı törteuın qosyp jinap alu kerek. Odan keiın ekı, kelesıde üş söitıp laqtyr­ǧan top tastardy jerdegılerımen bırge alaqanǧa jinap alyp otyru qajet. Soŋyndaǧy laqtyry­latyn tört tastyŋ basyn qosyp jinap alu eŋ qiyn kezeŋ bolyp tabylady. Soŋǧy kezeŋ «Ūiaşyqqa kırgızu­men» aiaqta­lady. Barlyq kedergılerden ötseŋ, jeŋım­paz atanasyŋ. Bıraq būl jeŋıs oŋailyqpen kele qoimaidy. Qyzdar öz tastaryn közınıŋ qa­ra­şyǧyndai saqtap qoiatyn. Balalar oiyn­şyqtarynyŋ arasynda jatatyn bes tasty qazır kezdestıre almaisyz-au…

«AQSEREK – KÖKSEREK»,

BIZDEN SIZGE KIM KEREK?

Ūldar men qyzdar bırıgıp oinaityn balalar oiynynyŋ bır türı – «Aqserek – Kök­serek». Onda jiyrma şaqty bala ekı topqa bölınıp, qol ūstasyp, bır-bırıne qa­rama qar­sy tūra qalady. Aralyqtary 5-7 metrdei alys boluy kerek. Söitıp ekı jaq:

– Bölıneiık ekıge,

Tūraiyq joldyŋ şetıne,

Qol ūstasyp alaiyq,

Ajyramastai bekıne, –

dep ekıge jarylady.

Bırınşı top:

– Oiynǧa bala köp kerek,

Qalmasyn eşkım ökpelep.

Aqserek – Kökserek,

Sızderge bızden kım kerek?

Ekınşı top:

Myqty bızdıŋ şebımız,

Būzdyrmaimyz, tegı, bız,

Bolsa synap körıŋız,

Küşıŋız ben ebıŋız.

Bızdıŋ berık arany, -

Ekpınmen soǧyp qalady.

Būzsa olja alady,

Būzbasa tūtqyn bolady.

Şaqyramyz synaqqa,

… – degen balany.

Osy kezde aty atalǧan bala qarsy bettegı topqa qarai jügırıp, qol ūstasyp tūrǧan balalardy būzyp ötuge talpynady. Būza almasa sol topta qalady. Būzyp ötse, sol jaqtan bıreuın öz tobyna ertıp keledı. Soŋynda sany azaiyp qalǧan top jeŋılıske ūşyraidy. Būl oiynnyŋ da qulyqtary jeterlık. Qarsy top şamasy jete qoimaidy-au degen näzıkteuın şaqyruy mümkın.

Tapqyr da alǧyr, şymyr da eptı, qai­ratty da qajyrly bala ösırudı armandamaityn otbasy joq. Demek, oiynnyŋ özı bala üşın bılıktıŋ, tälımnıŋ qainar közı bolyp tabylady. Balalarǧa ūlttyq oiyndardy üi­re­tıp, oǧan özgeşe är berıp, jaŋartyp ötkızıp otyrudy esten şyǧarmaiyq!

 



Aqerke MEKETAEVA, «Dala men qala».

 

Pıkırler