Altybakan – ekı jaqtan üş baqandy töbesınen bailap bır bırıne arqanmen jalǧastyratyn ätkenşek. Arqandar ūzyndau jalpaq aǧaşpen jalǧastyrylady. Jastar arqannan ūstap, aǧaşqa tūryp terbeledı. Ädette qyz ben jıgıt terbeletın bolǧan. Altybaqan keşke taman qūrylatyn, sebebı kündız auyl tügelımen şaruaşylyqpen ainalysady. Syrttan qaraǧan adamǧa altybaqan oiyn bolyp körıngenımen, būl jastardyŋ köŋıl köteru arqyly tanysyp, jaqyndasuyna arnalǧan özındık salt. Altybaqan tebuge körşı auyldaryŋ jastary şaqyrylatyn. Osyndai keşter barysynda jastar än aityp, bi bilep, türlı oiyndar oinap köŋıl köterıp qana qoimaidy, olar öz önerlerın körsetu arqyly bır-bırımen jaqynyraq tanysu mümkındıgıne ie bolady.
Altybaqandy halqymyzdyŋ «mahabbat besıgı» dep atauy da beker emes. Qyzdary boijetıp otyrǧan ata-analar altybaqanǧa qyzdaryna bas-köz bolsyn jeŋgelerımen qosyp jıberetın bolǧan. Ädette qyzdyŋ jaqsy jıgıtpen dostasuyna jeŋgesı däneker bolatyn. Sebebı ol da baldyzynyŋ öz baqytyn tabuyna tılektes bolady. Sondyqtan ekı jastyŋ auyzşa aitylǧan sälemderın, jazbaşa joldaǧan hattaryn da eşkımge bıldırmei, körsetpei jetkızıp otyru jeŋgelerdıŋ mındetı edı. Jeŋgelerdıŋ būl äreketın eşkım de jek körmeitın. Sebebı jastardyŋ bolaşaǧynyŋ jaqsy boluyna müddelı ata-analary da tuystar da olardyŋ jeŋgetailyq jasau joldaryna eşkım kedergı keltıre qoimaityn bolǧan. Körse de körmegensitın. Jıgıtter öz kezegınde qyzben jaqyn tanysu üşın jeŋgelerge bılezık, jüzık silaityn. Älı künge deiın keŋınen aitylyp kele jatqan «Joly bolar jıgıttıŋ jeŋgesı aldynan şyǧady» degen maqaldyŋ şyǧu sebebı de osy.
Altybaqan keşterı ädette jazdyŋ ūzaq tünderınde ūiymdastyrylatyn. Än aityp, bi bilengen soŋ kezek oiyndarǧa berıletın. Altybaqan kezındegı eŋ tanymal oiyn «Aqsüiek» dep ataldy. Bıreu tün qaraŋǧysyna süiek laqtyrady, qalǧandary top-top bolyp süiektı ızdeidı. Tapqan adamǧa syilyq berıledı. Bıraq eşkım de süiektı tez tauyp aluǧa asyqpaityn. Qyzdar men jıgıtter jūp-jūp bolyp aqsüiektı ızdeuge şyǧatyn. Osyndai kezdesulerde jastar bır-bırıne degen sezımderın jetkızetın. Jeŋgeler bolsa jastardy tek alystan baqylap jüretın.
Qazaqtyŋ belgılı aqyn qyzy Küläş Ahmetqyzynyŋ «Altybaqan» atty öleŋınde qazaq mädenietınıŋ osy körınısın keremet surettegen:
Samaly sary jazdyŋ esıp qyrdan,
Adamdy aŋsaryna asyqtyrǧan.
Baqanǧa jıbek arqan kerıp tastap,
Qazaqpyz – mahabbatqa besık qūrǧan.
Tamaşa dästürımdı halyqqa tän,
Joǧaltpai, aialaşy, altyn Otan.
Orny bop şyn dostyqtyŋ äuelesın
Üstınen jūldyz jauǧan altybaqan.
Osynda qyz tanyssa jıgıtpenen,
Jas jürek sezımderın ırıkpegen.
Jürekten jürekterge jetıp jatqan
Bır ǧajap dünie ǧoi ümıt degen!
Tabylmas jan bailyǧy satyp alsa,
Arular sändenedı totylarşa.
Basyna altybaqan jinalady,
Kım de kım jüregınde oty bolsa.
Jūldyzdar, sonda airyqşa januşy eŋder,
Būlbūldar, ünsız tyŋdap qaluşy eŋder.
Än tökken kempırqosaq siiaqty bop,
Ainalǧan altybaqan – syr şeruler.
Jaiqalǧan japyraǧy janyp toǧai,
Baiqalsa jalǧyzdyqtan jabyqqan Ai,
Mümkın be şyn sezımdı bastan keşu,
Biıkte osylai bır qalyqtamai?.
Jazuşy Qabdeş Jūmadıl de «Soŋǧy köş» romanynda altybaqan keşın ädemı baiandaǧan:
«Mal qoralanyp, el orynǧa otyrysymen, Estailar Nūǧyman auylyndaǧy «Altybaqanǧa» baruǧa jinaldy. Jıgıtter keşkı astan keiın syrǧaqtap dalaǧa şyqqan.
...Estai osynau tüngı dala tynysyn tūla boimen sezınıp, alabūrtqan köŋılmen ünsız kele jatqan-dy. ...Nüǧyman auylynyŋ tūsynan än estıldı.Şyrqap salǧan qyzdar änın tüngı samal ala qaşyp, keide däl qasynan şyqqandai zoraityp jıberedı de, endı bırde jer tübıne äketıp, taldyryp jetkızedı. Bırte bırte än äuenı aiqyndalyp:
Qos etek būraŋ bel,
Qualap soǧar qoŋyr jel... –
degen qaiyrmasyn Estai ap-anyq aiyrdy. Än auyldan bır şaqyrymdai alys, kök jyranyŋ qabaǧynan şyǧady. Būlar solai qarai būryldy.
Altybaqan maŋynda qyz-kelınşek, jıgıt-jeleŋ tolyp jür, arasynda asyr sap şuyldaǧan bala-şaǧa da jyrtylyp airylady. Jaŋaǧy än salǧandar Düriia men Sälımnıŋ kelınşegı Torǧyn eken. Estailar kelgende ekeuı altybaqannan tüsıp, būlarǧa qarsy jürdı.
...Bai auyldyŋ erke qyzy Düriia äldeqaida batyl, jıgıtterden imenbei erkın söilesedı:
- Al, qonaqtar, altybaqanǧa otyryŋyzdar, kezek sızderdıkı, - dedı
Berdaly OSPAN,
"ADYRNA" ūlttyq portaly
