حالىق مۇراسىن جاڭعىرتۋشى تۇرىمقان وسپانقىزى – قازاقتىڭ قارا سابىنىن قايناتۋ ءىسىنىڭ شەبەرى. اتادان بالاعا ميراس بولىپ جەتكەن بۇل شارۋا بۇگىندە كۇن ساناپ كومەسكىلەنىپ، مۇلدە ۇمىت بولۋعا اينالعانى جاسىرىن ەمەس.
«ساقار جاساۋ ءۇشىن الدىمەن سەكسەۋىلدىڭ كۇلىن قايناتامىز. ونى ءبىر كۇن تۇندىرعاننان كەيىن ساقار پايدا بولادى. ساقار بولعاننان كەيىن ماي قۇيىپ قارا سابىن ازىرلەيمىز. ساقاردى ءداستۇرلى سابىنعا اينالدىرۋ ءۇشىن كوبىنەسە قويدىڭ نەمەسە سيىردىڭ مايىن قوسىپ قايناتامىز. سەبەبى ولار تابيعي شيكىزات قاينار كوزى بولىپ سانالادى. ال ونى قايناتۋدىڭ ءتيىستى شارتتارى بار»، – دەيدى تۇرىمقان اپا. بۇدان كەيىن بۇل كىسى سابىننىڭ ازىرلەنۋ بارىسى تۋرالى ەگجەي-تەگجەيلى تۇسىندىرە باستادى. سۇيىق ماي قوسىلسا، سابىننىڭ ەزىلگىش، تەز ەرىگىش كەلەتىنىن ايتادى ول. قازان وتىن جاعۋدىڭ دا ءوز ەرەجەسى، بابى بار كورىنەدى. العاشىندا وتتىڭ قىزۋىن ارتتىرىپ الىپ، سوسىن قىزۋ اقىرىنداپ باسەڭدەتىلەدى. ال قازانداعى ساقار ۇزدىكسىز ارالاستىرىلادى. دۇرىس ارالاسپاسا، ءتۇبى قازانعا جابىسىپ قالادى. «جاساعان سابىن جاقسى دايىندالعاندا اپپاق كوبىك شىعادى. ەسكەرەتىن تاعى ءبىر جايت، ساقار مەن قۇيىلاتىن مايدىڭ انىق ولشەمىن ساقتاعانىمىز ابزال. ءبىر كەسە ساقارعا ەكى كەسە ماي قۇيامىز. مايى كوپ بولسا، مايعا شاشالىپ قالادى، مايى از بولسا، سابىن قاتتى بولىپ شىعادى»، – دەيدى كونەنىڭ كوزىن ساقتاۋشى.
«قارا قويدىڭ تەرىسىن،
سابىنداپ جۋساڭ اعارماس»، – دەپ بۇحار جىراۋ جىرىنا قوسقان سابىن ءسوزى شال اقىننىڭ ولەڭىنەن دە بايقالادى:
«سابىنىڭ ساقار بولدى دەنى كەلىن،
كورمەدىڭ شىبىن قۇرلى مەنى كەلىن». دەمەك، قارا سابىننىڭ قازاق اراسىندىعى قولدانىسى ارىدا جاتىر. وعان قارا سابىننىڭ VII-VIII عاسىرداعى ادەبيەتتەردەن كەزىككەنى دالەل. كەيبىر دەرەكتەر رەسەيدە سابىننىڭ ءحىح عاسىردىڭ ورتاسىنا دەيىن ورىس اقسۇيەكتەرىنە عانا بەلگىلى بولعانىن العا تارتادى.
ەرتەرەكتە قارا سابىندى ادام ۋلانعاندا قۇستىرىپ، ءىشىن تازالاۋعا دا پايدالانىپتى.
«كوبىندە كەزدەسەتىن ىلمە، شەتپەگە دە قولدانىلادى. قارا سابىننان ءبىراز قىرىپ الىپ، بالانىڭ ارقاسىن ىسىپ تارايمىز. ونى دەنەگە جاعىپ، ءبىراز سىڭىرگەنشە سىلاپ-سيپايمىز. سىرتىن تابيعي، ماقتادان جاسالعان شۇبەرەكتەرمەن وراپ تاستايمىز. ءسويتىپ، ەت پەن تەرىنىڭ ورتاسىنداعى جەلدى كەتىرىپ، شەتپە، ىلمە بولعان ادامداردى ەمدەۋگە بولادى. ءتۇرلى تەرى اۋرۋلارى، سيىر تەمىرەتكىسى دە ەت پەن تەرىنىڭ ورتاسىنداعى ازىقىق جەتىسپەۋىنەن، جۇيكە-جۇيەنىڭ دۇرىس جۇمىس ىستەمەۋىنەن تۋىندايدى. اۋرۋدىڭ اسقىنباعان جاعدايىندا قارا سابىنمەن شومىلدىرىپ دا، سىرقاتتى قۇلان-تازا ايىقتىرۋعا بولادى»، – دەيدى دارىگەر.
ساقارمەن اۋرۋعا شالدىققان مالداردى ەمدەۋگە دە بولادى ەكەن. بۇرىنعى كەزدەرى باقانا، اۋسىلمەن اۋىرعان مالداردىڭ ءتىلىن، اشا تۇياعىن وسى ساقارمەن ەمدەپتى. مال تۇياقتارىن ساقارلى سۋعا مالىپ-اق جازىپ العان ەكەن. سونداي-اق ادامنىڭ وكپە اۋرۋى، اسىرەسە، مالدىڭ وكپە جوتەل اۋرۋلارىن ەمدەگەن.
بۇزاۋشىقتى بىلەسىز بە؟
تۇرىمقان اپاي «سابىندى دايىنداپ بىتكەندە اكە-شەشەلەرىمىز ىستىقتاي بەلىنە وراپ الاتىن. دەنەگە وتكەن ىستىعى پايدالى دەپ. مۇنىڭ جاس بالالارعا پايداسى بار، بورتكەن، قوتىر شىقپايدى» دەيدى. كىشكەنە نارەستەلەردىڭ ءىشى كەۋىپ اۋىرعاندا كىندىك ءبولىمىن قارا سابىنمەن سىلاسا پايدالى. قارا سابىننان قازاننىڭ تۇبىندە قالعان ازىراق بولىگىن كىشكەنتاي ەتىپ، ادەمىلەپ دومالاقتاپ، بالالارعا ساقتايدى. مۇنى «بۇزاۋشىق» دەپ اتايدى. بۇزاۋشىق بالانى شومىلدىرعاندا جۇمسالادى. «مىناۋ سەنىڭ بۇزاۋشىعىڭ» دەپ قىز بالالارعا مەنشىكتەپ بەرەتىن دە ءداستۇر بولعان.
بۇل سابىننىڭ بالالارعا قولدانىلاتىنى – حيميالىق قوسپاسىز، تابيعي بولعاندىقتان. «بالانى ءبىز قىرقىنان شىققانشا، ءبىر كۇنى تۇزدى سۋعا، ەندى ءبىر كۇنى سابىندى سۋعا سالامىز، بىرىنشىسىندە تۇز ءسىڭىپ، تەرىنىڭ پىسۋىنا كومەكتەسەدى، ال ەكىنشى كۇنى قارا سابىنمەن جۋادى. بۇل قازاق مەديتسيناسىندا تەرىنىڭ جەتىلۋىنە، بۇلشىق ەتتەردىڭ جاقسى دامۋىنا كومەگى تيەدى دەپ ەسەپتەلىنەدى»، – دەيدى ماقسات ابدىقادىر.
ماقسات ابدىقادىرۇلى، دارىگەر:
– قارا سابىن – قازاقتىڭ ءداستۇرلى تۇرمىسىندا پايدالانادى. ونىڭ نەگىزگى قۇرامى – سەكسەۋىلدىڭ كۇلى. وندا ناتري، توتىقتى گيدرات بار. ول جانۋار مايىمەن ارالاستىرىپ جاسالادى. مۇنى قازاق مەديتسيناسىندا ەجەلدەن بالالاردىڭ، ەرەسەكتەردىڭ سىرتقى تەرىلەرىن، كيىم-كەشەگىن جۋعا پايدالانعان. نەگىزىنەن، تەرى اۋرۋى، جەل-قۇز، ەت پەن تەرىنىڭ ورتاسىنداعى قارا جەلگە وتە جاقسى كومەگى بولعان. تەرىدەگى ءتۇرلى قىشىما اۋرۋلارىنا ەشقانداي ءدارى-دارمەكسىز قارا سابىنمەن ىشكى كيىمدەرىن جۋىپ، ءوزى شومىلدىرعاندا-اق جاقسى بولىپ كەتكەن دەسەدى جۇرت. قارا سابىندى سۋىق تيگەندە سىلايتىن ماي رەتىندە قولدانۋعا بولادى، ىسىككە، دومبىققان جاراقاتقا تارتسا، بىتەۋ جارانىڭ سوقتاسىن سورىپ الادى.
جارقىن سالەنۇلى
