Halyq murasyn jańǵyrtýshy Turymqan Ospanqyzy – qazaqtyń qara sabynyn qaınatý isiniń sheberi. Atadan balaǵa mıras bolyp jetken bul sharýa búginde kún sanap kómeskilenip, múlde umyt bolýǵa aınalǵany jasyryn emes.
«Saqar jasaý úshin aldymen sekseýildiń kúlin qaınatamyz. Ony bir kún tundyrǵannan keıin saqar paıda bolady. Saqar bolǵannan keıin maı quıyp qara sabyn ázirleımiz. Saqardy dástúrli sabynǵa aınaldyrý úshin kóbinese qoıdyń nemese sıyrdyń maıyn qosyp qaınatamyz. Sebebi olar tabıǵı shıkizat qaınar kózi bolyp sanalady. Al ony qaınatýdyń tıisti sharttary bar», – deıdi Turymqan apa. Budan keıin bul kisi sabynnyń ázirlený barysy týraly egjeı-tegjeıli túsindire bastady. Suıyq maı qosylsa, sabynnyń ezilgish, tez erigish keletinin aıtady ol. Qazan otyn jaǵýdyń da óz erejesi, baby bar kórinedi. Alǵashynda ottyń qyzýyn arttyryp alyp, sosyn qyzý aqyryndap báseńdetiledi. Al qazandaǵy saqar úzdiksiz aralastyrylady. Durys aralaspasa, túbi qazanǵa jabysyp qalady. «Jasaǵan sabyn jaqsy daıyndalǵanda appaq kóbik shyǵady. Eskeretin taǵy bir jaıt, saqar men quıylatyn maıdyń anyq ólshemin saqtaǵanymyz abzal. Bir kese saqarǵa eki kese maı quıamyz. Maıy kóp bolsa, maıǵa shashalyp qalady, maıy az bolsa, sabyn qatty bolyp shyǵady», – deıdi kóneniń kózin saqtaýshy.
«Qara qoıdyń terisin,
Sabyndap jýsań aǵarmas», – dep Buhar jyraý jyryna qosqan sabyn sózi Shal aqynnyń óleńinen de baıqalady:
«Sabynyń saqar boldy deni kelin,
Kórmediń shybyn qurly meni kelin». Demek, qara sabynnyń qazaq arasyndyǵy qoldanysy aryda jatyr. Oǵan qara sabynnyń VII-VIII ǵasyrdaǵy ádebıetterden kezikkeni dálel. Keıbir derekter Reseıde sabynnyń HIH ǵasyrdyń ortasyna deıin orys aqsúıekterine ǵana belgili bolǵanyn alǵa tartady.
Erterekte qara sabyndy adam ýlanǵanda qustyryp, ishin tazalaýǵa da paıdalanypty.
«Kóbinde kezdesetin ilme, shetpege de qoldanylady. Qara sabynnan biraz qyryp alyp, balanyń arqasyn ysyp taraımyz. Ony denege jaǵyp, biraz sińirgenshe sylap-sıpaımyz. Syrtyn tabıǵı, maqtadan jasalǵan shúberektermen orap tastaımyz. Sóıtip, et pen teriniń ortasyndaǵy jeldi ketirip, shetpe, ilme bolǵan adamdardy emdeýge bolady. Túrli teri aýrýlary, sıyr temiretkisi de et pen teriniń ortasyndaǵy azyqyq jetispeýinen, júıke-júıeniń durys jumys istemeýinen týyndaıdy. Aýrýdyń asqynbaǵan jaǵdaıynda qara sabynmen shomyldyryp da, syrqatty qulan-taza aıyqtyrýǵa bolady», – deıdi dáriger.
Saqarmen aýrýǵa shaldyqqan maldardy emdeýge de bolady eken. Burynǵy kezderi baqana, aýsylmen aýyrǵan maldardyń tilin, asha tuıaǵyn osy saqarmen emdepti. Mal tuıaqtaryn saqarly sýǵa malyp-aq jazyp alǵan eken. Sondaı-aq adamnyń ókpe aýrýy, ásirese, maldyń ókpe jótel aýrýlaryn emdegen.
Buzaýshyqty bilesiz be?
Turymqan apaı «Sabyndy daıyndap bitkende áke-sheshelerimiz ystyqtaı beline orap alatyn. Denege ótken ystyǵy paıdaly dep. Munyń jas balalarǵa paıdasy bar, bórtken, qotyr shyqpaıdy» deıdi. Kishkene nárestelerdiń ishi keýip aýyrǵanda kindik bólimin qara sabynmen sylasa paıdaly. Qara sabynnan qazannyń túbinde qalǵan azyraq bóligin kishkentaı etip, ádemilep domalaqtap, balalarǵa saqtaıdy. Muny «buzaýshyq» dep ataıdy. Buzaýshyq balany shomyldyrǵanda jumsalady. «Mynaý seniń buzaýshyǵyń» dep qyz balalarǵa menshiktep beretin de dástúr bolǵan.
Bul sabynnyń balalarǵa qoldanylatyny – hımııalyq qospasyz, tabıǵı bolǵandyqtan. «Balany biz qyrqynan shyqqansha, bir kúni tuzdy sýǵa, endi bir kúni sabyndy sýǵa salamyz, birinshisinde tuz sińip, teriniń pysýyna kómektesedi, al ekinshi kúni qara sabynmen jýady. Bul qazaq medıınasynda teriniń jetilýine, bulshyq etterdiń jaqsy damýyna kómegi tıedi dep eseptelinedi», – deıdi Maqsat Ábdiqadyr.
Maqsat ÁBDIQADYRULY, dáriger:
– Qara sabyn – qazaqtyń dástúrli turmysynda paıdalanady. Onyń negizgi quramy – sekseýildiń kúli. Onda natrıı, totyqty gıdrat bar. Ol janýar maıymen aralastyryp jasalady. Muny qazaq medıınasynda ejelden balalardyń, eresekterdiń syrtqy terilerin, kıim-keshegin jýýǵa paıdalanǵan. Negizinen, teri aýrýy, jel-quz, et pen teriniń ortasyndaǵy qara jelge óte jaqsy kómegi bolǵan. Teridegi túrli qyshyma aýrýlaryna eshqandaı dári-dármeksyz qara sabynmen ishki kıimderin jýyp, ózi shomyldyrǵanda-aq jaqsy bolyp ketken desedi jurt. Qara sabyndy sýyq tıgende sylaıtyn maı retinde qoldanýǵa bolady, isikke, dombyqqan jaraqatqa tartsa, biteý jaranyń soqtasyn soryp alady.
Jarqyn SÁLENULY
