«ارانجاننىڭ شالقىماسى» بولسا، ارانجان باتىردىڭ جاۋدى جەڭىپ كەلە جاتقانداعى كوڭىل-كۇيىنە ارنالىپتى…».
ا.سەيدىمبەك.
(«قازاقتىڭ كۇي ونەرى». 426-بەت).
ابىلدىڭ بۇل كۇيى كەيبىر جازبالاردا «ارەنجاننىڭ شالقىماسى» دەپ اتالعان. ال نەگىزىندە، دۇرىسى، ماڭعىستاۋ شەجىرەلەرىندە – «ارانجاننىڭ شالقىماسى» دەپ ايتىلادى.
ءبىزدىڭ قاريالاردىڭ ايتۋىنشا، كۇيدىڭ تاريحى بىلاي بولىپ كەلەدى.
كۇننىڭ سۋىتقان كۇز، قىس ايلارىندا ماڭعىستاۋ ويىندا بولىپ، التى اي جازدا ويماۋىت – جەلتاۋ بارىپ، جەم جاعالاپ جايلايتىن اداي اۋىلدارىن حيۋا قاراقشىلارى تورىپ، كەيدە بارىمتالاپ كەتەتىن. ءبىراق ولار كوپ ۇزاماي-اق، سول شاپقىنشىلىقتارىنىڭ سازايىن تارتىپ، وپىق جەيتىن. سەبەبى، اداي باتىرلارى ونى ەستىگەننەن كەيىن وكشەلەپ بارىپ، تالقاندارىن شىعارىپ، «سەن قىلعانعا مەن قىلدىم» دەگەندەي، ءوز مالدارىنا ولاردىڭ مالدارىن قوسا ايداپ، قىز-كەلىنشەكتەرىن جيناپ قايتاتىن.
اۋىلداردى قورعاپ، كەك الاتىن ايبىندى باتىرلاردىڭ ءبىرى – ادايدىڭ جەمەنەي ولجاشى رۋىنان ارانجان ەدى. ول – وتە ءادىل، كۇشىنە سەنىپ، ەشكىمگە قيانات جاسامايتىن، كەرەك جەرىندە كومەككە دايىن تۇراتىن ەر ەدى. كوڭىلى كەڭ داريا، تەلەگەي تەڭىزدەي بولاتىن. زامانداس دوسى كۇيشى ابىل تاراقۇلى ونى جاقسى بىلەتىن، ءار كەز ونىڭ اق پەيىلىن، جارقىن ءجۇزىن جانە كەرەمەت قايراتىن قۇرمەت تۇتاتىن. حيۋا حاندىعىنىڭ قاراۋ شاپقىنشىلارى «ولەتىن بالا مولاعا قاراي جۇگىرەدى» دەگەننىڭ كەبىمەن بىردە ارانجاننىڭ اۋىلىن ول جوقتا بارىمتالاعان. ارانجاننىڭ اسقان باتىر ەكەندىگىنەن حاباردار حيۋالىقتار بۇل ونىڭ اۋىلى ەكەنىن بىلمەگەن. ارانجان كەلسە، اۋىلى وپىر-توپىر. قانى قايناعان ارانجان دەرەۋ قايتا اتقا قونىپتى. ۇزەڭگىلەس اتاقتى باتىرلارعا حابار بەرمەي-اق، ءوز ساربازدارىن ەرتىپ جۇرە بەرگەن.
– ءوزىمىز-اق ولاردى جاۋكەمدەرمىز، – دەپ ارۋاقتارعا سيىنىپ، اتتانىپتى. ءۇستىرتتىڭ دوڭىنەن بەسقالاعا قۇلار جەردە قاراقشىلاردى قۋىپ جەتىپ، ۇرىس سالادى. الماس قىلىش سۋىرىپ، نايزامەن تۇيرەپ، استامسىنعان دۇشپاننىڭ پيعىلىن سۋ سەپكەندەي باسادى. قاراقشىلار ولگەنى ءولىپ، ولمەگەنى قاشىپ، جان ساقتاعان. سول توڭىرەكتەگى قاراقشىلاردىڭ مالدارىن جيناپ ايداپ، اۋىلىنداعى جاس قىز-جەلەڭدى قوساقتاپ، قايتا اۋىلىنا قاراي جول تۇزەيدى. «قاراش قازعان» قۇدىعىنىڭ باسىنا كەلىپ، اياق سۋىتىپ، ازىقتارىنان ءدام تاتىپ، تىنىعادى. وسى ءساتتە ارتتارىنان شاۋىپ كەلە جاتقان ءبىر قارا كورىنەدى. قۋعىنشى دەۋگە جالعىز اتتى. قارۋى دا جوق. كوزسىز ەرلىكپەن باسىن ولىمگە تىگىپ كەلە جاتقانى نەسى؟ ساربازداردىڭ ءبىرى ونى شاۋىپ تاستاۋعا ۇمتىلىپ ەدى، ارانجان توقتاتىپ، ءوزى الدىنان شىعىپ، ءجون سۇرادى.
– كىمسىڭ؟ بۇل نە ءجۇرىس؟ جاۋ دەۋگە بويىڭدا بەس قارۋدىڭ ءبىرى جوق.
جىگىت اتىنان دومالاي ءتۇسىپ، ارانجاننىڭ الدىنا قۇلادى.
– باتىر، مەن جاۋ ەمەسپىن. كورشىلەس قازاق اراسىندا وسكەن دوس تۇركىمەنمىن. بۇل زاماندا جىگىتكە نە قىمبات؟ استىنداعى اتى مەن اق نەكەلى ايەلى ەمەس پە؟ ءسىز ايداپ بارا جاتقان كوپ جىلقىنىڭ ىشىندە مەنىڭ مال دەگەندە جالعىز قازاناتىم كەتىپ بارادى. مىنا كوپ تۇتقىننىڭ ىشىندە ومىرلىك جولداستىققا سەرتتەسكەن قالىڭدىعىم كەتىپ بارادى. بۇل ەكەۋىنسىز ماعان ءومىر جوق. باتىر-ەكە، نە سولاردى ماعان قيىپ بەرىپ كەت، نە وسى جەردە مەنى ءولتىرىپ كەت! ولارسىز ءومىر سۇرگەننەن، وسى جەردە كومۋسىز قالعانىم ارتىق، – دەپ باسىن ءيدى.
ارانجان تولقىپ:
– ويپىرىم-اي، جاتتىڭ ءبارى جاۋ ەمەس. سەن دەنىڭ ءتۇزۋ، جازىقسىز كۇيىپ تۇرعان جان ەكەنسىڭ. بەردىم بۇيىمتايىڭدى! ال سۇراعانىڭدى! – دەدى.
ايداپ كەلە جاتقان كوپ جىلقىنى ارالاپ، ارعىماعىن تاۋىپ الدى. ەندى قالىڭدىعىن ىزدەپ ەدى – جوق. اقىرى جىلارمان كۇيدە:
– گوزەل، قايداسىڭ؟! – دەپ ايقاي سالدى.
جەر استىنان شىققانداي تۇنشىققان داۋىس ەستىلدى:
– مەن مۇندامىن!
ارانجاننىڭ ساربازدارىنىڭ ءبىرى ونى سايدىڭ قۋىس كەۋەگىنە تىعىپ، بەتىن ۇلكەن
جالپاق تاسپەن باستىرىپ قويىپتى.
– كىم مۇنى جاساعان؟! – دەپ اقىردى ارانجان.
– كەشىر، ارەكە، مەن ەدىم، – دەپ ءبىر جىگىت العا شىقتى. – وزىمە ۇناعاسىن، اۋىلعا بارعاننان كەيىن وعان ۇيلەنۋگە وزىڭنەن رۇقسات سۇرارمىن دەپ ويلاعانمىن. مىنا قۋعىنشى كورىنگەسىن، بىلدىرمەي تىعىپ تاستاپ ەدىم.
– ءاي، جىگىتىم، ول ەندى بولماس. مىنا ءتۇركىمەننىڭ سۇيگەنىن وزىنە قايتارايىق. بىراق سەنىڭ دە ساعىڭ سىنباسىن. قالعاندارىنىڭ ىشىنەن تاڭداعانىڭدى ال، – دەدى ارانجان.
سوندا الگى تۇركىمەن قولىن كوتەرىپ، ءسوزگە يشارات سۇرادى.
– نە ايتاسىڭ؟ سويلە!
– تۇتقىنداردىڭ ىشىندە گوزەلدىڭ ودان كەم ەمەس ءسىڭلىسى كەتىپ بارادى. ونى قاراقشىلاردىڭ قاتىگەز قاراۋ باسشىسى زورلىقپەن قاتىن قىلعىسى كەلگەن ەدى. بىراق ول ءبۇگىن ءسىزدىڭ نايزاڭىزدىڭ ۇشىنان قازا تاپتى. ولگەن ادامعا قيانات ءسوز ايتۋ دا كۇنا بولار، دەگەنمەن ول تۇركىمەندەردى قارا جولعا باستاپ جۇرگەن وڭباعان ەدى، سازايىن تارتتى. ءسىز ساربازىڭىزعا «باسقالاردىڭ ىشىنەن تاڭدا» دەدىڭىز. مەن ول جىگىتكە گوزەلدىڭ ءسىڭلىسى اينانى ۇسىنار ەدىم. اينا، بەرى كەل! مىنا ساربازدان ارتىق ساعان ەشكىم تابىلماس. ەندى باعىڭ اشىلار! – دەدى.
قىز-كەلىنشەكتەردىڭ ىشىنەن تارام-تارام بۇرىمدارى بار، قيعاش قاسى قيىلىپ، كوزىن سۇزگەن ءبىر سۇلۋ ءبولىنىپ شىعا كەلدى. ارانجاننىڭ ساربازىنا دا بۇل قىز ۇناسا كەرەك، ول جىميىپ ايناعا جاقىنداپ، قولىنان ۇستادى. قىز قايمىعىپ تومەن قارادى. ءسىرا، ۇناتقان سىڭايلى. ارانجان ءوزىنىڭ شالقىعان كۇركىرەۋىك داۋىسىمەن ساقىلداپ كەپ كۇلدى.
– ءاي، جىگىتىم، سەن جارىڭدى، مالىڭدى قايتارىپ قانا قويماي، ەندى ءتىپتى وزىڭە باجا تاپتىڭ با؟
جۇرتتىڭ ءبارى قىران-توپان كۇلدى. سودان كەيىن ارانجان كوڭىلدەنىپ تاعى سويلەپ كەتتى.
– ال، تۇركىمەن ءبىلىش، سەن گوزەلىڭدى الىپ، ەلىڭە كايت. جانە دە اشۋ ۇستىندە ۇستالعان كەيبىر قىرشىن جاستاردى دا قايتارامىن. ولاردى دا الا كەت. مىنەتىن كولىكتەرىڭدى دە بەرەيىن. ەلىڭە ايتا بار، قازاقتار دوس بولامىن دەگەندەردى باپتايدى، ال قاس بولامىن دەگەندەردى جانشىپ تاپتايدى! ال ءبىز اۋىلىمىزعا بارىپ، اينانىڭ كەلىن بولىپ تۇسكەن تويىن تويلايمىز!
تۇركىمەن بار بىلگەن العىس ءسوزىن جاۋدىرىپ، ريزالىعىندا شەك بولمادى.
– سىزگە اللانىڭ نۇرى جاۋسىن! – دەپ تاعزىم ەتتى.
ارانجان شالقىعان كۇيدە اۋىلعا كەلدى. الدارىنان شىققان ادامداردىڭ ءىشىندە اتاقتى ابىل دومبىراشى دا بار ەكەن. ەكەۋى سالەمدەسىپ قۇشاقتاستى.
– ارانجان، سەن بۇگىن ءتىپتى شالقىپ كەتىپسىڭ. كانە، ءجونىڭدى ايت، – دەدى ابىل.
– ابىل اعا، ۇلكەن قۋانىشتىڭ ۇستىندەمىز. جاۋدى جەڭدىك جانە ولارعا راقىمشىلىق جاساۋىما تۋرا كەلدى. توي بار! ءبىر ساربازىما تۇركىمەننەن كەرەمەت كەلىن تابىلدى. شالقىعان توي جاسايمىز. بۇگىن سەنىڭ دومبىراڭ كۇي توگەتىن بولادى!
اۋىل كوڭىلدەنىپ، اسقان-توككەن توي ءمازىرى باستالدى. ۇلى ابىل سوندا دومبىراسىن الىپ، ءبىر كۇيدى توكپەكتەتتى. «بۇل شالقىعان ارانجاننىڭ شالقىماسى» ەدى.
سەرجان شاكىرات،
قۇرمانعازى اتىنداعى
قازاق ۇلتتىق كونسەرۆاتورياسىنىڭ
قۇرمەتتى پروفەسسورى،
«قازاق ادەبيەتى».
