«Aranjannyŋ şalqymasy» bolsa, Aranjan batyrdyŋ jaudy jeŋıp kele jatqandaǧy köŋıl-küiıne arnalypty…».
A.Seidımbek. («Qazaqtyŋ küi önerı». 426-bet).
Abyldyŋ būl küiı keibır jazbalarda «Ärenjannyŋ şalqymasy» dep atalǧan. Al negızınde, dūrysy, Maŋǧystau şejırelerınde – «Aranjannyŋ şalqymasy» dep aitylady. Bızdıŋ qariialardyŋ aituynşa, küidıŋ tarihy bylai bolyp keledı. Künnıŋ suytqan küz, qys ailarynda Maŋǧystau oiynda bolyp, alty ai jazda Oimauyt – Jeltau baryp, Jem jaǧalap jailaityn Adai auyldaryn Hiua qaraqşylary toryp, keide barymtalap ketetın. Bıraq olar köp ūzamai-aq, sol şapqynşylyqtarynyŋ sazaiyn tartyp, opyq jeitın. Sebebı, Adai batyrlary ony estıgennen keiın ökşelep baryp, talqandaryn şyǧaryp, «Sen qylǧanǧa men qyldym» degendei, öz maldaryna olardyŋ maldaryn qosa aidap, qyz-kelınşekterın jinap qaitatyn.Auyldardy qorǧap, kek alatyn aibyndy batyrlardyŋ bırı – Adaidyŋ Jemenei Oljaşy ruynan Aranjan edı. Ol – öte ädıl, küşıne senıp, eşkımge qiianat jasamaityn, kerek jerınde kömekke daiyn tūratyn er edı. Köŋılı keŋ dariia, telegei teŋızdei bolatyn. Zamandas dosy küişı Abyl Taraqūly ony jaqsy bıletın, är kez onyŋ aq peiılın, jarqyn jüzın jäne keremet qairatyn qūrmet tūtatyn. Hiua handyǧynyŋ qarau şapqynşylary «Öletın bala molaǧa qarai jügıredı» degennıŋ kebımen bırde Aranjannyŋ auylyn ol joqta barymtalaǧan. Aranjannyŋ asqan batyr ekendıgınen habardar hiualyqtar būl onyŋ auyly ekenın bılmegen. Aranjan kelse, auyly opyr-topyr. Qany qainaǧan Aranjan dereu qaita atqa qonypty. Üzeŋgıles ataqty batyrlarǧa habar bermei-aq, öz sarbazdaryn ertıp jüre bergen.– Özımız-aq olardy jäukemdermız, – dep äruaqtarǧa siynyp, attanypty. Üstırttıŋ döŋınen Besqalaǧa qūlar jerde qaraqşylardy quyp jetıp, ūrys salady. Almas qylyş suyryp, naizamen tüirep, astamsynǧan dūşpannyŋ piǧylyn su sepkendei basady. Qaraqşylar ölgenı ölıp, ölmegenı qaşyp, jan saqtaǧan. Sol töŋırektegı qaraqşylardyŋ maldaryn jinap aidap, auylyndaǧy jas qyz-jeleŋdı qosaqtap, qaita auylyna qarai jol tüzeidı. «Qaraş qazǧan» qūdyǧynyŋ basyna kelıp, aiaq suytyp, azyqtarynan däm tatyp, tynyǧady. Osy sätte arttarynan şauyp kele jatqan bır qara körınedı. Quǧynşy deuge jalǧyz atty. Qaruy da joq. Közsız erlıkpen basyn ölımge tıgıp kele jatqany nesı? Sarbazdardyŋ bırı ony şauyp tastauǧa ūmtylyp edı, Aranjan toqtatyp, özı aldynan şyǧyp, jön sūrady. – Kımsıŋ? Būl ne jürıs? Jau deuge boiyŋda bes qarudyŋ bırı joq. Jıgıt atynan domalai tüsıp, Aranjannyŋ aldyna qūlady. – Batyr, men jau emespın. Körşıles qazaq arasynda ösken dos türkımenmın. Būl zamanda jıgıtke ne qymbat? Astyndaǧy aty men aq nekelı äielı emes pe? Sız aidap bara jatqan köp jylqynyŋ ışınde menıŋ mal degende jalǧyz qazanatym ketıp barady. Myna köp tūtqynnyŋ ışınde ömırlık joldastyqqa serttesken qalyŋdyǧym ketıp barady. Būl ekeuınsız maǧan ömır joq. Batyr-eke, ne solardy maǧan qiyp berıp ket, ne osy jerde menı öltırıp ket! Olarsyz ömır sürgennen, osy jerde kömusız qalǧanym artyq, – dep basyn idı. Aranjan tolqyp: – Oipyrym-ai, jattyŋ bärı jau emes. Sen denıŋ tüzu, jazyqsyz küiıp tūrǧan jan ekensıŋ. Berdım būiymtaiyŋdy! Al sūraǧanyŋdy! – dedı. Aidap kele jatqan köp jylqyny aralap, arǧymaǧyn tauyp aldy. Endı qalyŋdyǧyn ızdep edı – joq. Aqyry jylarman küide: – Gözel, qaidasyŋ?! – dep aiqai saldy. Jer astynan şyqqandai tūnşyqqan dauys estıldı: – Men mūndamyn! Aranjannyŋ sarbazdarynyŋ bırı ony saidyŋ quys keuegıne tyǧyp, betın ülken jalpaq taspen bastyryp qoiypty. – Kım mūny jasaǧan?! – dep aqyrdy Aranjan. – Keşır, Areke, men edım, – dep bır jıgıt alǧa şyqty. – Özıme ūnaǧasyn, auylǧa barǧannan keiın oǧan üilenuge özıŋnen rūqsat sūrarmyn dep oilaǧanmyn. Myna quǧynşy körıngesın, bıldırmei tyǧyp tastap edım. – Äi, jıgıtım, ol endı bolmas. Myna türkımennıŋ süigenın özıne qaitaraiyq. Bıraq senıŋ de saǧyŋ synbasyn. Qalǧandarynyŋ ışınen taŋdaǧanyŋdy al, – dedı Aranjan. Sonda älgı türkımen qolyn köterıp, sözge işarat sūrady. – Ne aitasyŋ? Söile! – Tūtqyndardyŋ ışınde Gözeldıŋ odan kem emes sıŋlısı ketıp barady. Ony qaraqşylardyŋ qatygez qarau basşysy zorlyqpen qatyn qylǧysy kelgen edı. Bıraq ol bügın sızdıŋ naizaŋyzdyŋ ūşynan qaza tapty. Ölgen adamǧa qiianat söz aitu da künä bolar, degenmen ol türkımenderdı qara jolǧa bastap jürgen oŋbaǧan edı, sazaiyn tartty. Sız sarbazyŋyzǧa «basqalardyŋ ışınen taŋda» dedıŋız. Men ol jıgıtke Gözeldıŋ sıŋlısı Ainany ūsynar edım. Aina, berı kel! Myna sarbazdan artyq saǧan eşkım tabylmas. Endı baǧyŋ aşylar! – dedı. Qyz-kelınşekterdıŋ ışınen taram-taram būrymdary bar, qiǧaş qasy qiylyp, közın süzgen bır sūlu bölınıp şyǧa keldı. Aranjannyŋ sarbazyna da būl qyz ūnasa kerek, ol jymiyp Ainaǧa jaqyndap, qolynan ūstady. Qyz qaimyǧyp tömen qarady. Sırä, ūnatqan syŋaily. Aranjan özınıŋ şalqyǧan kürkıreuık dauysymen saqyldap kep küldı. – Äi, jıgıtım, sen jaryŋdy, malyŋdy qaitaryp qana qoimai, endı tıptı özıŋe baja taptyŋ ba? Jūrttyŋ bärı qyran-topan küldı. Sodan keiın Aranjan köŋıldenıp taǧy söilep kettı. – Al, türkımen bılış, sen Gözelıŋdı alyp, elıŋe kait. Jäne de aşu üstınde ūstalǧan keibır qyrşyn jastardy da qaitaramyn. Olardy da ala ket. Mınetın kölıkterıŋdı de bereiın. Elıŋe aita bar, qazaqtar dos bolamyn degenderdı baptaidy, al qas bolamyn degenderdı janşyp taptaidy! Al bız auylymyzǧa baryp, Ainanyŋ kelın bolyp tüsken toiyn toilaimyz! Türkımen bar bılgen alǧys sözın jaudyryp, rizalyǧynda şek bolmady. – Sızge Allanyŋ nūry jausyn! – dep taǧzym ettı. Aranjan şalqyǧan küide auylǧa keldı. Aldarynan şyqqan adamdardyŋ ışınde ataqty Abyl dombyraşy da bar eken. Ekeuı sälemdesıp qūşaqtasty. – Aranjan, sen bügın tıptı şalqyp ketıpsıŋ. Käne, jönıŋdı ait, – dedı Abyl. – Abyl aǧa, ülken quanyştyŋ üstındemız. Jaudy jeŋdık jäne olarǧa raqymşylyq jasauyma tura keldı. Toi bar! Bır sarbazyma türkımennen keremet kelın tabyldy. Şalqyǧan toi jasaimyz. Bügın senıŋ dombyraŋ küi tögetın bolady! Auyl köŋıldenıp, asqan-tökken toi mäzırı bastaldy. Ūly Abyl sonda dombyrasyn alyp, bır küidı tökpektettı. «Būl şalqyǧan Aranjannyŋ şalqymasy» edı.
Serjan ŞÄKIRAT, Qūrmanǧazy atyndaǧy Qazaq ūlttyq konservatoriiasynyŋ Qūrmettı professory,
«Qazaq ädebietı».
