تاريحشى جاقسىلىق ءسابيتوۆ تۇركى حالىقتارى اراسىنداعى ورتاق تاريح، مادەني مۇرا، زاماناۋي ءبىلىم، عىلىمي ىنتىماقتاستىق جانە تاريحي ماسەلەلەردى قايتا قاراۋ ءوزارا بايلانىستى نىعايتۋعا سەپتىگىن تيگىزەتىنىن ايتادى.
تاريحي تامىرلاردى ءتۇسىنۋ ماڭىزدى بولا باستاعان تۇستا كاسپي تەڭىزىنىڭ ەكى جاعاسىندا ورنالاسقان قوس تۇركى مەملەكەتى قازاقستان مەن ءازىربايجان ورتاق تاريحي مۇرالارىن زەرتتەۋدى تەرەڭدەتۋگە مۇددەلى. بۇل تۋرالى قازاقستاندىق تاريحشى جاقسىلىق ءسابيتوۆ ازەربايجاننىڭ اzertag اگەنتتىگىنە بەرگەن سۇحباتىندا توقتالعان.
– قازاقستان مەن ءازىربايجاندا تۇركىلەردىڭ تاريحي مۇراسى تۋرالى تۇتاس تۇسىنىك قالىپتاستىرۋدا مەكتەپتەگى ءبىلىم قانداي ءرول اتقارۋى كەرەك جانە وقۋ باعدارلامالارىنا قانداي ناقتى وزگەرىستەر ەنگىزۋ قاجەت دەپ ويلايسىز؟
– ءبىز تاريحتى تەك ءداستۇرلى مەكتەپ باعدارلاماسى اياسىندا عانا وقىپ قويماي، دۇنيەجۇزى مەن تۇركى تاريحىن تەرەڭىرەك ينتەگراتسيالاۋعا، اسىرەسە، قازىرگى قازاقستان مەن ازەربايجان اۋماعىنان تىس ورنالاسقان تۇركى مەملەكەتتەرىنە باسا نازار اۋدارۋىمىز كەرەك دەپ ويلايمىن.
مىسالى، ماملۇكتەر اۋلەتتەرى، ۇندىستانداعى تۇركى اۋلەتتەرى، وسمان يمپەرياسى – وسىنىڭ بارلىعى مەكتەپ وقۋلىقتارىندا دۇنيەجۇزى جانە جالپى تاريح وقۋلىقتارىندا كەڭىنەن كورسەتىلۋى كەرەك. جالپى تۇركى تاريحى بويىنشا فاكۋلتاتيۆتىك وقۋلىقتار بار، بىراق بۇل جەتكىلىكسىز. تۇرىكتەردىڭ جانە باسقا دا كوشپەلى حالىقتاردىڭ تاريحىن دۇنيەجۇزىلىك تاريحتىڭ نەگىزگى بولىگىنە ەنگىزۋ قاجەت.
قازىر ءبىز الەمنىڭ باسقا بولىكتەرىن ۇمىتىپ، ەۋروپانى پروپورتسيونالدى تۇردە زەرتتەيمىز. بىزگە جاقىنى تۇركى ەلدەرى ەكەنىن ەستە ۇستاعان ءجون. كەيدە ءبىز باسقا تۇركى ەلدەرىندەگى باۋىرلارىمىز بەن كورشىلەرىمىزدىڭ تاريحىنان گورى ەۋروپا تاريحىن تاۋىرلەۋ بىلەتىنىمىز راس قوي.
– قازاقستانداعى جاستار تەك قازاقتار عانا ەمەس، وزبەك، ءازەربايجان جانە باسقا دا تۇركى حالىقتارىن قامتيتىن تۇركىلەردىڭ تۇركى الەمىنىڭ مۇراگەرلەرى ەكەنىن تۇسىنە مە؟
– ءبىز قازىر تاريحىمىزدىڭ ترانسفورماتسياسى كەزەڭىن وتكەرىپ جاتىرمىز. سوڭعى 30 جىلدا تاريح نەگىزىنەن پوستكەڭەستىك داۋىردەگى تالداۋلارعا جانە كەڭەستىك ميفتەرگە تاۋەلدى بولدى. ءبىز قازىرگى تاريحناماعا نەگىزدەلگەن جاڭا دەرەكتەر مەن تاسىلدەر تۇرعىسىنان تاريحتىڭ كەڭەستىك تالداۋىن قايتا قاراپ جاتقان جايىمىز بار.
ەگەر ءسىز قازاقستانعا 10 جىل بۇرىن بارساڭىز، كىتاپ دۇكەندەرىندە تاريحي كىتاپتاردىڭ الدەقايدا از ەكەنىن كورگەن بولار ەدىڭىز. ال قازىر تاريحقا دەگەن قىزىعۋشىلىقتىڭ تۇراقتى تۇردە ءوسىپ كەلە جاتقانىن بايقاۋعا بولادى. بۇل دەموگرافياعا دا، وسكەلەڭ ۇرپاقتىڭ ىنتا-ىقىلاسىنا دا قاتىستى وبەكتيۆتى پروتسەسس.
بۇل پروتسەستى سوتسيولوگيالىق تۇرعىدان زەرتتەۋ قاجەت ەكەنىن دە اتاپ وتكەن ءجون. ويتكەنى ءارتۇرلى ايماقتاردا وسىعان بايلانىستى كورسەتكىش ءارتۇرلى بولۋى مۇمكىن. اشىق الەۋمەتتانۋدا ءالى ناقتى ساندار جوق، بىراق جالپى تاريحقا دەگەن قىزىعۋشىلىقتىڭ ارتۋ پروتسەسى جالعاسۋدا.
– ازەربايجاننىڭ ورتاق تۇركى مۇراسىنداعى ءرولىن قالاي سيپاتتار ەدىڭىز؟ وڭىردە ونىڭ تاريحىنىڭ قانداي ەلەمەنتتەرى ەرەكشە نازار اۋدارۋعا تۇرارلىق؟
– ازەربايجان تاريحىنىڭ مامانى بولماسام دا، ايماق تاريحىندا ەلەۋلى ءرول اتقارعان ەلدەگيزيدتەر، اققويلى – اگگويۋنلۋ، قاراقويلى – گاراگويۋنلۋ جانە سەفەۆيدتەر سياقتى اۋلەتتەر مەن مەملەكەتتەردىڭ تاريحى اكادەميالىق ورتادا دا، قوعامدىق پىكىرتالاستاردا دا تەرەڭىرەك جانە جۇيەلى تۇردە قامتىلۋعا لايىق ەكەنىنە سەنىمدىمىن.
ازەربايجاننىڭ قىسقاشا تاريحىن قوسا قامتيتىن «تۇركى ەلدەرىنىڭ قىسقاشا تاريحى» سەرياسى بولسا، ءتىپتى جاقسى بولار ەدى. مەنىڭشە، ازەربايجان عالىمدارى مۇنداي تاريحتى شەتەلدىك اۋديتورياعا، اسىرەسە ورتالىق ازيا مەن قازاقستانعا دا قاتىستىرىپ جازۋى كەرەك.
ەكى ورتادا عىلىمي سالادا بەلسەندىلىك جوق. ال سالاداعى تىعىز ىنتىماقتاستىق ايتارلىقتاي ماڭىزدى ناتيجەلەرگە اكەلۋى مۇمكىن. ءبىزدى قورقىت اتا ەپوسى جانە وعىز مۇرالارى سياقتى ءتۇيىندى ەلەمەنتتەر بىرىكتىرەدى.
وعىز حالقىنىڭ تاريحى بىزدەگى مەكتەپ باعدارلاماسىندا ءۇزىندى تۇرىندە قامتىلعان. قازاقستاندا ءالى دە كوپ كەزدەسەتىن كەڭەستىك ءداۋىردىڭ قالىپتاسقان تۇيىندەردى سىني تۇرعىدان قايتا قاراپ، وعىزداردىڭ جانە باسقا دا تۇركى حالىقتارىنىڭ تاريحىن ولاردىڭ ءوز ۇددەسى پريزماسى ارقىلى تۇسىنۋگە ۇمتىلۋ قاجەت دەپ ەسەپتەيمىن.
– ازەربايجان عالىمدارىنا قانداي سالەم جولداعىڭىز كەلەدى؟
– جالپى تاريحي-مادەني نەگىزدەردى، اتاپ ايتقاندا، وعىز حالقىنىڭ ازەربايجان حالقىنىڭ قالىپتاسۋىنا قوسقان ۇلەسىن جان-جاقتى زەرتتەۋ قاجەت. اتى فونەتيكالىق جاعىنان «قازاق» ەتنونيمىنە ۇقسايتىن گازاح سۇلتاندىعى قىزىقتىرادى، بۇل قوسىمشا زەرتتەۋدى قاجەت ەتەدى. سوندىقتان بۇل اتاۋ ۇقساس پا، الدە تاريحي بايلانىس بار ما، سونى ءتۇسىنۋ ءۇشىن بۇل ماسەلەنى زەرتتەۋ قاجەت.
قىپشاقتاردىڭ ازەربايجان تاريحىنا اسەرىن زەرتتەۋدىڭ ماڭىزى زور. قازىرگى قازاقستان، وزبەكستان، تۇركىمەنستان تەرريتورياسىندا ءومىر ءسۇرىپ، كەيىن ءسىزدىڭ ولكەڭىزگە قونىس اۋدارعان وعىز حالقىنا ەرەكشە نازار اۋدارۋ كەرەك.
شىعىس تاريحشىلارىنىڭ تۇركىلەر تۋرالى ەڭبەكتەرىن اۋدارۋدىڭ ماڭىزى ەرەكشە: زيا بۋنياتوۆ بۇل ىسكە ولشەۋسىز ۇلەس قوستى جانە بۇل دەرەككوزدەردى اۋدارۋ بويىنشا جۇيەلى جۇمىستى جالعاستىرۋ قاجەت.
تۇركى حالىقتارى تۋرالى ءار داۋىردەگى قۇجاتتاردى اۋدارۋ قاجەت – ولار سەفەۆيدتەر مەن قىزىلباستار تۋرالى قۇندى مالىمەتتەر بەرەدى. بۇل اۋدارمالار ءارتۇرلى تىلدەردە جاريالانىپ، ازەربايجاندا دا، قازاقستاندا دا قولجەتىمدى بولۋى كەرەك دەپ ويلايمىن.
– ازەربايجاننىڭ ورتاق تۇركى مۇراسىنداعى ءرولىن قالاي سيپاتتار ەدىڭىز؟ وڭىردە ونىڭ تاريحىنىڭ قانداي ەلەمەنتتەرى ەرەكشە نازار اۋدارۋعا تۇرارلىق؟
– ازەربايجان تاريحىنىڭ مامانى بولماسام دا، ايماق تاريحىندا ەلەۋلى ءرول اتقارعان ەلدەگيزيدتەر، اققويلى – اگگويۋنلۋ، قاراقويلى – گاراگويۋنلۋ جانە سەفەۆيدتەر سياقتى اۋلەتتەر مەن مەملەكەتتەردىڭ تاريحى اكادەميالىق ورتادا دا، قوعامدىق پىكىرتالاستاردا دا تەرەڭىرەك جانە جۇيەلى تۇردە قامتىلۋعا لايىق ەكەنىنە سەنىمدىمىن.
ازەربايجاننىڭ قىسقاشا تاريحىن قوسا قامتيتىن «تۇركى ەلدەرىنىڭ قىسقاشا تاريحى» سەرياسى بولسا، ءتىپتى جاقسى بولار ەدى. مەنىڭشە، ازەربايجان عالىمدارى مۇنداي تاريحتى شەتەلدىك اۋديتورياعا، اسىرەسە ورتالىق ازيا مەن قازاقستانعا دا قاتىستىرىپ جازۋى كەرەك.
ەكى ورتادا عىلىمي سالادا بەلسەندىلىك جوق. ال سالاداعى تىعىز ىنتىماقتاستىق ايتارلىقتاي ماڭىزدى ناتيجەلەرگە اكەلۋى مۇمكىن. ءبىزدى قورقىت اتا ەپوسى جانە وعىز مۇرالارى سياقتى ءتۇيىندى ەلەمەنتتەر بىرىكتىرەدى.
وعىز حالقىنىڭ تاريحى بىزدەگى مەكتەپ باعدارلاماسىندا ءۇزىندى تۇرىندە قامتىلعان. قازاقستاندا ءالى دە كوپ كەزدەسەتىن كەڭەستىك ءداۋىردىڭ قالىپتاسقان تۇيىندەردى سىني تۇرعىدان قايتا قاراپ، وعىزداردىڭ جانە باسقا دا تۇركى حالىقتارىنىڭ تاريحىن ولاردىڭ ءوز ۇددەسى پريزماسى ارقىلى تۇسىنۋگە ۇمتىلۋ قاجەت دەپ ەسەپتەيمىن.
– ازەربايجان عالىمدارىنا قانداي سالەم جولداعىڭىز كەلەدى؟
– جالپى تاريحي-مادەني نەگىزدەردى، اتاپ ايتقاندا، وعىز حالقىنىڭ ازەربايجان حالقىنىڭ قالىپتاسۋىنا قوسقان ۇلەسىن جان-جاقتى زەرتتەۋ قاجەت. اتى فونەتيكالىق جاعىنان «قازاق» ەتنونيمىنە ۇقسايتىن گازاح سۇلتاندىعى قىزىقتىرادى، بۇل قوسىمشا زەرتتەۋدى قاجەت ەتەدى. سوندىقتان بۇل اتاۋ ۇقساس پا، الدە تاريحي بايلانىس بار ما، سونى ءتۇسىنۋ ءۇشىن بۇل ماسەلەنى زەرتتەۋ قاجەت.
قىپشاقتاردىڭ ازەربايجان تاريحىنا اسەرىن زەرتتەۋدىڭ ماڭىزى زور. قازىرگى قازاقستان، وزبەكستان، تۇركىمەنستان تەرريتورياسىندا ءومىر ءسۇرىپ، كەيىن ءسىزدىڭ ولكەڭىزگە قونىس اۋدارعان وعىز حالقىنا ەرەكشە نازار اۋدارۋ كەرەك.
شىعىس تاريحشىلارىنىڭ تۇركىلەر تۋرالى ەڭبەكتەرىن اۋدارۋدىڭ ماڭىزى ەرەكشە: زيا بۋنياتوۆ بۇل ىسكە ولشەۋسىز ۇلەس قوستى جانە بۇل دەرەككوزدەردى اۋدارۋ بويىنشا جۇيەلى جۇمىستى جالعاستىرۋ قاجەت.
تۇركى حالىقتارى تۋرالى ءار داۋىردەگى قۇجاتتاردى اۋدارۋ قاجەت – ولار سەفەۆيدتەر مەن قىزىلباستار تۋرالى قۇندى مالىمەتتەر بەرەدى. بۇل اۋدارمالار ءارتۇرلى تىلدەردە جاريالانىپ، ازەربايجاندا دا، قازاقستاندا دا قولجەتىمدى بولۋى كەرەك دەپ ويلايمىن.
