Tarihşy Jaqsylyq Säbitov türkı halyqtary arasyndaǧy ortaq tarih, mädeni mūra, zamanaui bılım, ǧylymi yntymaqtastyq jäne tarihi mäselelerdı qaita qarau özara bailanysty nyǧaituǧa septıgın tigızetının aitady.
Tarihi tamyrlardy tüsınu maŋyzdy bola bastaǧan tūsta Kaspii teŋızınıŋ ekı jaǧasynda ornalasqan qos türkı memleketı Qazaqstan men Äzırbaijan ortaq tarihi mūralaryn zertteudı tereŋdetuge müddelı. Būl turaly qazaqstandyq tarihşy Jaqsylyq Säbitov Äzerbaijannyŋ Azertag agenttıgıne bergen sūhbatynda toqtalǧan.
– Qazaqstan men Äzırbaijanda türkılerdıŋ tarihi mūrasy turaly tūtas tüsınık qalyptastyruda mekteptegı bılım qandai röl atqaruy kerek jäne oqu baǧdarlamalaryna qandai naqty özgerıster engızu qajet dep oilaisyz?
– Bız tarihty tek dästürlı mektep baǧdarlamasy aiasynda ǧana oqyp qoimai, düniejüzı men türkı tarihyn tereŋırek integrasiialauǧa, äsırese, qazırgı Qazaqstan men Äzerbaijan aumaǧynan tys ornalasqan türkı memleketterıne basa nazar audaruymyz kerek dep oilaimyn.
Mysaly, mämlükter äuletterı, Ündıstandaǧy türkı äuletterı, Osman imperiiasy – osynyŋ barlyǧy mektep oqulyqtarynda düniejüzı jäne jalpy tarih oqulyqtarynda keŋınen körsetıluı kerek. Jalpy türkı tarihy boiynşa fakultativtık oqulyqtar bar, bıraq būl jetkılıksız. Türıkterdıŋ jäne basqa da köşpelı halyqtardyŋ tarihyn düniejüzılık tarihtyŋ negızgı bölıgıne engızu qajet.
Qazır bız älemnıŋ basqa bölıkterın ūmytyp, Europany proporsionaldy türde zertteimız. Bızge jaqyny türkı elderı ekenın este ūstaǧan jön. Keide bız basqa türkı elderındegı bauyrlarymyz ben körşılerımızdıŋ tarihynan görı Europa tarihyn täuırleu bıletınımız ras qoi.
– Qazaqstandaǧy jastar tek qazaqtar ǧana emes, özbek, äzerbaijan jäne basqa da türkı halyqtaryn qamtityn türkılerdıŋ türkı älemınıŋ mūragerlerı ekenın tüsıne me?
– Bız qazır tarihymyzdyŋ transformasiiasy kezeŋın ötkerıp jatyrmyz. Soŋǧy 30 jylda tarih negızınen postkeŋestık däuırdegı taldaularǧa jäne keŋestık mifterge täueldı boldy. Bız qazırgı tarihnamaǧa negızdelgen jaŋa derekter men täsılder tūrǧysynan tarihtyŋ keŋestık taldauyn qaita qarap jatqan jaiymyz bar.
Eger sız Qazaqstanǧa 10 jyl būryn barsaŋyz, kıtap dükenderınde tarihi kıtaptardyŋ äldeqaida az ekenın körgen bolar edıŋız. Al qazır tarihqa degen qyzyǧuşylyqtyŋ tūraqty türde ösıp kele jatqanyn baiqauǧa bolady. Būl demografiiaǧa da, öskeleŋ ūrpaqtyŋ ynta-yqylasyna da qatysty obektivtı prosess.
Būl prosestı sosiologiialyq tūrǧydan zertteu qajet ekenın de atap ötken jön. Öitkenı ärtürlı aimaqtarda osyǧan bailanysty körsetkış ärtürlı boluy mümkın. Aşyq äleumettanuda älı naqty sandar joq, bıraq jalpy tarihqa degen qyzyǧuşylyqtyŋ artu prosesı jalǧasuda.
– Äzerbaijannyŋ ortaq türkı mūrasyndaǧy rölın qalai sipattar edıŋız? Öŋırde onyŋ tarihynyŋ qandai elementterı erekşe nazar audaruǧa tūrarlyq?
– Äzerbaijan tarihynyŋ mamany bolmasam da, aimaq tarihynda eleulı röl atqarǧan eldegizidter, aqqoily – aggoiiunlu, qaraqoily – garagoiunlu jäne sefevidter siiaqty äuletter men memleketterdıŋ tarihy akademiialyq ortada da, qoǧamdyq pıkırtalastarda da tereŋırek jäne jüielı türde qamtyluǧa laiyq ekenıne senımdımın.
Äzerbaijannyŋ qysqaşa tarihyn qosa qamtityn «Türkı elderınıŋ qysqaşa tarihy» seriiasy bolsa, tıptı jaqsy bolar edı. Menıŋşe, äzerbaijan ǧalymdary mūndai tarihty şeteldık auditoriiaǧa, äsırese Ortalyq Aziia men Qazaqstanǧa da qatystyryp jazuy kerek.
Ekı ortada ǧylymi salada belsendılık joq. Al saladaǧy tyǧyz yntymaqtastyq aitarlyqtai maŋyzdy nätijelerge äkeluı mümkın. Bızdı Qorqyt ata eposy jäne oǧyz mūralary siiaqty tüiındı elementter bırıktıredı.
Oǧyz halqynyŋ tarihy bızdegı mektep baǧdarlamasynda üzındı türınde qamtylǧan. Qazaqstanda älı de köp kezdesetın keŋestık däuırdıŋ qalyptasqan tüiınderdı syni tūrǧydan qaita qarap, oǧyzdardyŋ jäne basqa da türkı halyqtarynyŋ tarihyn olardyŋ öz üddesı prizmasy arqyly tüsınuge ūmtylu qajet dep esepteimın.
– Äzerbaijan ǧalymdaryna qandai sälem joldaǧyŋyz keledı?
– Jalpy tarihi-mädeni negızderdı, atap aitqanda, oǧyz halqynyŋ Äzerbaijan halqynyŋ qalyptasuyna qosqan ülesın jan-jaqty zertteu qajet. Aty fonetikalyq jaǧynan «qazaq» etnonimıne ūqsaityn Gazah sūltandyǧy qyzyqtyrady, būl qosymşa zertteudı qajet etedı. Sondyqtan būl atau ūqsas pa, älde tarihi bailanys bar ma, sony tüsınu üşın būl mäselenı zertteu qajet.
Qypşaqtardyŋ Äzerbaijan tarihyna äserın zertteudıŋ maŋyzy zor. Qazırgı Qazaqstan, Özbekstan, Türkımenstan territoriiasynda ömır sürıp, keiın sızdıŋ ölkeŋızge qonys audarǧan oǧyz halqyna erekşe nazar audaru kerek.
Şyǧys tarihşylarynyŋ türkıler turaly eŋbekterın audarudyŋ maŋyzy erekşe: Ziia Buniiatov būl ıske ölşeusız üles qosty jäne būl derekközderdı audaru boiynşa jüielı jūmysty jalǧastyru qajet.
Türkı halyqtary turaly är däuırdegı qūjattardy audaru qajet – olar sefevidter men qyzylbastar turaly qūndy mälımetter beredı. Būl audarmalar ärtürlı tılderde jariialanyp, Äzerbaijanda da, Qazaqstanda da qoljetımdı boluy kerek dep oilaimyn.
– Äzerbaijannyŋ ortaq türkı mūrasyndaǧy rölın qalai sipattar edıŋız? Öŋırde onyŋ tarihynyŋ qandai elementterı erekşe nazar audaruǧa tūrarlyq?
– Äzerbaijan tarihynyŋ mamany bolmasam da, aimaq tarihynda eleulı röl atqarǧan eldegizidter, aqqoily – aggoiiunlu, qaraqoily – garagoiunlu jäne sefevidter siiaqty äuletter men memleketterdıŋ tarihy akademiialyq ortada da, qoǧamdyq pıkırtalastarda da tereŋırek jäne jüielı türde qamtyluǧa laiyq ekenıne senımdımın.
Äzerbaijannyŋ qysqaşa tarihyn qosa qamtityn «Türkı elderınıŋ qysqaşa tarihy» seriiasy bolsa, tıptı jaqsy bolar edı. Menıŋşe, äzerbaijan ǧalymdary mūndai tarihty şeteldık auditoriiaǧa, äsırese Ortalyq Aziia men Qazaqstanǧa da qatystyryp jazuy kerek.
Ekı ortada ǧylymi salada belsendılık joq. Al saladaǧy tyǧyz yntymaqtastyq aitarlyqtai maŋyzdy nätijelerge äkeluı mümkın. Bızdı Qorqyt ata eposy jäne oǧyz mūralary siiaqty tüiındı elementter bırıktıredı.
Oǧyz halqynyŋ tarihy bızdegı mektep baǧdarlamasynda üzındı türınde qamtylǧan. Qazaqstanda älı de köp kezdesetın keŋestık däuırdıŋ qalyptasqan tüiınderdı syni tūrǧydan qaita qarap, oǧyzdardyŋ jäne basqa da türkı halyqtarynyŋ tarihyn olardyŋ öz üddesı prizmasy arqyly tüsınuge ūmtylu qajet dep esepteimın.
– Äzerbaijan ǧalymdaryna qandai sälem joldaǧyŋyz keledı?
– Jalpy tarihi-mädeni negızderdı, atap aitqanda, oǧyz halqynyŋ Äzerbaijan halqynyŋ qalyptasuyna qosqan ülesın jan-jaqty zertteu qajet. Aty fonetikalyq jaǧynan «qazaq» etnonimıne ūqsaityn Gazah sūltandyǧy qyzyqtyrady, būl qosymşa zertteudı qajet etedı. Sondyqtan būl atau ūqsas pa, älde tarihi bailanys bar ma, sony tüsınu üşın būl mäselenı zertteu qajet.
Qypşaqtardyŋ Äzerbaijan tarihyna äserın zertteudıŋ maŋyzy zor. Qazırgı Qazaqstan, Özbekstan, Türkımenstan territoriiasynda ömır sürıp, keiın sızdıŋ ölkeŋızge qonys audarǧan oǧyz halqyna erekşe nazar audaru kerek.
Şyǧys tarihşylarynyŋ türkıler turaly eŋbekterın audarudyŋ maŋyzy erekşe: Ziia Buniiatov būl ıske ölşeusız üles qosty jäne būl derekközderdı audaru boiynşa jüielı jūmysty jalǧastyru qajet.
Türkı halyqtary turaly är däuırdegı qūjattardy audaru qajet – olar sefevidter men qyzylbastar turaly qūndy mälımetter beredı. Būl audarmalar ärtürlı tılderde jariialanyp, Äzerbaijanda da, Qazaqstanda da qoljetımdı boluy kerek dep oilaimyn.
