Şyǧystanuşy ǧalym İslam Jemeneidıŋ «Abai mektebı jäne Şyǧys tarihy men ädebietındegı sana-sezım jetekşılerı» monografiiasy – abaitanudaǧy şyǧys mektebın aişyqtauǧa arnalǧan kezektı qadam. Onda şyǧys aqyndary men ǧūlamalarynyŋ Abai şyǧarmaşylyǧyna qanşalyqty äser etkenı, oi qazyǧy retınde orny men maŋyzy söz bolady.
İslam Jemeneidıŋ «Abai mektebı jäne Şyǧys tarihy men ädebietındegı sana-sezım jetekşılerı» kıtabynda aldymen nazar audartatyny – kıtaptyŋ atauy. Qalyptasqan daǧdy boiynşa «Abai mektebı» degende Abaidyŋ şäkırtterı, jalpy Abai qalyptastyrǧan mektep, ülgı, nūsqa, baǧyt-baǧdar aitylatyn.
Bıraq būl kıtapta Abai mektebı degen mäsele osy kıtapta basqaşa qarastyrylǧan. Saiyp kelgende Abai şyǧarmalarynyŋ, aqyn oilarynyŋ qainar, bastauy tūrǧysyndaǧy mäseleler söz bolady. Naqty aitqanda, aqyn oilaryna türtkı bolǧan, ideia bergen, sezımıne qozǧau salǧan oi qainary, pıkır bastauy jaiynda aitylady. Kıtapta Abai när alǧan Şyǧys mektebınıŋ sabaqtary, onyŋ Abaiǧa äserı talqylanǧan. Jäne osy baǧytta būrynnan qalyptasqan keibır tūjyrym, paiymdarǧa avtor özınıŋ kelıspeitının de aityp ötedı.
Abai ılımınıŋ, Abai bılımınıŋ qainary bolǧan Şyǧys mektebı, naqty aitqanda, arab-parsy, şaǧatai ädebietın salystyra zerttegen eŋbekter sanauly ǧana. Osy retpen kelgende İslam Jemeneidıŋ «Abai mektebı jäne Şyǧys tarihy men ädebietındegı sana-sezım jetekşılerı» kıtabynda ūsynǧan tūjyrymdary – az zerttelgen mäselege qosylǧan üles. Zertteuşı äl-Farabiden bastap, Abai öleŋderınde atalǧan Fizuli, Şämsi, Säiqali, Nauai, Saǧdi, Ferdousi jäne Hoja Hafiz ben Jalaladdin Dauani arasyndaǧy özara sabaqtastyqtarǧa şolu jasaidy. Osy tūstaǧy belgısız jailardyŋ basyn aşuǧa tyrysady. Abai oqyǧan kıtaptarǧa boilap, aqynnyŋ kıtaphanasyna enedı. Sondaida äl-Farabi tärızdı islam fälsafasynyŋ negızın salǧan oişyldyŋ eŋbegı jaŋaşa zerdelenuı kerek degen mäselenı köteredı. Öitkenı qazaq ortasynda äl-Farabidıŋ Otyrardan şyqqanyn aitqanymyz bolmasa, onyŋ fälsafasyna tereŋ tüsındırıp beretın eŋbekter kemşın. Şyǧys ädebietımen tanys adamdardyŋ äl-Farabi eŋbekterın qazaqşa, nemese orysşa oqyǧannan görı şyǧys tılderınde anyǧyraq tüsınetını jasyryn emes. İslam Jemenei – sondai sanauly avtorlardyŋ bırı.
Alaida kıtaptyŋ osy bölıgınde äl-Farabidıŋ eŋbekterıne ǧana emes, ömırbaianyn baiandap ketetın tūstary bar. Mäselen, äl-Farabidıŋ nyspysyndaǧy «Tarhan» «Ūzlaq» esımderınıŋ talqylanuy Abai turaly eŋbekke emes, äl-Farabi turaly eŋbekke tän bolsa kerek.
Avtor äl-Farabidıŋ Abai oilaryna äserın taldai kelgende aqyn öleŋderındegı myna şumaqty erekşe taldaidy.
Aqylǧa syimas ol Alla,
Taǧripqa tılım qysqa, ah!
Barlyǧyna şübäsız
Nege mäujut ol kuä, - degen joldarda zertteuşı «kuä» degen sözdıŋ ornyna «qua», «quvva» söz tūruy kerek dep esepteidı. Iаǧni, quat maǧynasyn beredı. Būǧan deiın qoldanylyp kelgen «kuä – guah» sözderıne şäk keltıredı. Oi sabaqtastyǧyn jalǧastyru üşın «quat» sözın oryndy dep sanaidy.
«Sondyqtan şumaqtaǧy «kuä» sözın, «qua» sözımen almastyrsaq, Abaidyŋ şumaǧyndaǧy belgısız ūǧym tüsınıktı filosofiialyq oimen sabaqtasady. Söitıp mätınnıŋ köşırmedegı qatelıgı dūrystalyp, qalpyna keledı», - deidı avtor.
Zertteuşı būl rette äl-Farabi ūsynǧan qozǧauşy quat (önu quaty, şabyt quaty), ūǧymtal quat (sezımtal quat, qiialdau quaty, söileu-baiandau quaty) turasynda taldaidy. Söileu quatynyŋ özı teoriialyq jäne täjıribelık quat bolyp bölınedı. Ǧalym Mekemtas Myrzahmetovke sılteme jasai otyryp, osy quat kategoriialaryn Abaida aitylǧan «özın tanymaqtyq» jäne «jan quatymen» bailanystyrady.
Būl tūsta äl-Farabi men Abai arasyndaǧy oi sabaqtastyǧyn anyqtaudan tys tekstologiialyq mäselenıŋ de şetı qyltiiady. Abai şyǧarmalarynda osy künge deiın basy aşylmai, är basylymynda ärtürlı ūsynylyp jürgen sözderdı anyqtauda būl da eskerıluge tiıs mäsele me, äldeqalai? Būdan bas salyp, osy ūsynysty qabyldau kerek degen ūǧym tumasa kerek. Onyŋ bärı mamandar men ǧalymdar arasynda älı taldanyp, jılıktenıp baryp şeşıletın dünie.
Abaidyŋ är öleŋıne bır kıtap arnaityn uaqyt ta taqap keledı desek, qatelespeimız. Abaidan bız alystap baramyz. Abai oilaryn tüsındıru jolynda mūndai jūmystar bırtındep jasalatyny anyq. İslam Jemenei toqtalǧan Jalaladdin Dauanidıŋ özı Hafiz şyǧarmalaryn täpsırleude traktattar jazǧan. Bır öleŋ emes, bır öleŋdegı bırneşe joldy tüsındıru üşın ǧana tūtas jeke traktattar jazǧan kezı bolǧan.
Būdan ärı zertteuşı Abaidyŋ äigılı 38 sözın taldaidy. Būl qarasözdıŋ tolyq mätını berılgen. Bıraq būl mätın Abaidyŋ būrynǧy jinaqtarynda jariialanyp jürgen nūsqa emes, keiınnen jeŋıldetılgen mätınge ūqsaidy. Arab sözderın qazaqşalau, qazırgı qazaq tılıne jaqyndatu sarynynda qaita jazylǧan qara söz. Mäselen, būrynnan berı osy mätınde aitylyp kele jatqan Sopy Allaiardyŋ «bır färdädän jüz färdä bijai» degen sözı «bır kısınıŋ kesırınen jüz kısı yŋǧaisyz jaǧdaida qalady» formasynda qoldanylǧan. Būl da älı talqylaudy qajet etetın mäsele siiaqty. Öitkenı būǧan deiın osy tırkestıŋ maǧynasy turaly ärtürlı aitylyp keldı, tūşymdy derlık tärjımasy jasalmady. Mäselen, Abaidyŋ 175 jyldyǧy qarsaŋynda 2020 jyly jaryqqa şyqqan, qazırgı deiıngı soŋǧy aqyn şyǧarmalarynyŋ akademiialyq tolyq soŋǧy jinaǧynda osy tırkes «Bır perdeden jüz perde jyrtylady» dep audarylǧan. Sol jyly jeke qazaq jäne orys tılderınde jaryq körgen «Qara sözderde» orys tılınde jüz aqiqattyŋ ışınde bır aqiqat joǧary tūrady degen maǧynamen audarylǧan.
Parsy ädebietınde ortaǧasyrlyq mätınderdı tüsınıktı bolu üşın qazırgı tılmen qaita baiandau täsılı qalyptasqan. Avtor «Abai mektebı» kıtabynda aqynnyŋ 38 sözıne de osy täsıldı qoldanyp körgen. Ol aldymen tüpnūsqada arab, parsy sözderı, dıni mätınder üzındısı jiı ūşyrasatyn mätındı qaitara qotaryp, bügıngı tılmen baiandaidy. Onyŋ ūtymdy-ūtymsyzyn taǧy da mamandar, abaitanuşylar jäne oqyrmandar aita jatar.
Mūhammed Fizuli turaly aitqanda zertteuşı parsy ädebietındegı «jetı ūly jyrau» (Näsimi, İumini, Fizuli, Hataii, Veirani Baba, Pır Sūltan Abdal, Qūl Himmet) atanǧan türkı aqyndary turaly aita kelıp, Maŋǧystauda belgılı bolǧan «jetı qaiqy» atalǧan aqyndardy (Ädıl Öteǧūlūly, Jylkeldı Teŋızbaiūly, Öskenbai Qalmambetūly, Şoltaman Baisaryūly, Tastemır Şyrşyǧūlūly, Tūrsyn Aldaşūly, Dosat Bäimämbetūly) da atap ötedı. Alaida olardyŋ Şyŋǧystaudaǧy Abai şyǧarmasymen sabaqtastyǧy aitylmaǧan. Kıtap «Abai mektebı» dep atalǧan soŋ, avtor özı taŋdap alǧan tūsqa keŋırek taldau jasaǧany abzal bolar edı.
Şäms Täbrizi turaly aitylǧan tūsta da Abai oilarymen sabaqtastyǧy, nemese äserı jaiynda keŋırek jazyluy kerek pe edı degen oi qalady. Al Säiqali turaly taldaǧanda avtor özındık nūsqa ūsynady. Tübınde Şeihälı bolǧanyna meŋzei otyryp, esımnıŋ dūrys jazylmaǧanyn aitady. Ǧalym sondaida «Abai» ensiklopediiasynda Seiqali turaly jazylǧan anyqtamany synaidy. Ondaǧy säikessızdıkterdı atap ötedı. Äsırese, jyldyq säikessızdıkter, hijraǧa audarǧandaǧy alşaqtyqqa küman keltıredı. «Diuan» sözınıŋ «diuana» nūsqasynda qoldanyluy jäne «Seihali» atauynyŋ qatelıgı, 15 ǧasyrda ömır sürdı degen aqynnyŋ Kerbala şölındegı oqiǧa turaly jyrǧa Abai täntı bola qoiar ma eken degen sūraqtardy qoiady. «Abai» ensiklopediiasynda berılgen mälımettı jai aqylǧa salyp qaraǧanda, logikaǧa säikes kelmeidı. Mūndaǧy maqsat – bıreudı aiyptap, ketken qatenı şūqyp körsetu emes. Kelesı basylymynda jöndegen dūrys. Öitkenı ensiklopediialyq anyqtamalyqqa ärbır mälımet däiektı de tiianaqty boluy tiıs. Jūrt oǧan senıp, zertteulep jürgızıp, maqalalar jazǧanda sılteme jasaidy», - deidı avtor.
Ǧalym osy oraida özbek ädebietınde Seiqali turaly ne aitylǧanyn zerdelegen. Bıraq osy ataumen tanylǧan aqynnyŋ şyǧarmasy qai tılde jazylǧany anyq körsetılmegenın, jäne onda Kerbala hikaiasyn söz etken dastany atalǧanyn aitady. Abai öleŋınde atalatyn Seiqali turaly İslam Jemenei belgılı bır tūjyrymǧa toqtalmai, būl baǧytta älı zertteu qajettıgın aitumen şektelgen.
Kıtaptyŋ Älışer Nauai turaly aitylǧan bölıgınde bırşama şyǧys aqyndary atalady. Alaida Nauaidyŋ da, basqa aqyndardyŋ Abai şyǧarmalaryna äserı nemese sabaqtastyǧy jaiynda toqtalmaǧan.
Zertteuşınıŋ şyǧys ädebietınıŋ Abaiǧa äserı degende Saǧdidıŋ şyǧarmaşylyǧy turaly bırşama toqtalǧany baiqalady. Sonymen qatar qos aqyn şyǧarmalaryndaǧy, öımırındegı aiyrmaşylyqtar jaiy da aitylady. Avtor Şirazdaǧy Saǧdi baǧy jaiynda aita kele bolaşaqta Semeiden de «Abai – Alaşa baǧy» ūlttyq mädeni keşenın aşu turaly ūsynys aitady.
Firdousi turaly aitylǧan tūsynda zertteuşı parsy aqyny men onyŋ qazaqşa jyrlauşysy Tūrmaǧambet Iztıleuovtıŋ eŋbekterın atap ötedı. Al Hafiz turaly toqtalǧanda ǧalym Hafiz jyrlarynda atalatyn Jaratqanǧa degen degen mahabattyŋ Abai arqyly Şäkerımge qonǧany jaiynda lebız bıldıredı. «Abaidan auysqan ilahi mahabbat Şäkärımge ūlasqanda Hafiz ǧasyry, Hafiz ünı jaŋǧyryp tūrǧandai qazaq poeziiasynda «araq» terminın sopylyqtyŋ ruhani tazalyǧyn beinelei bılgenıne kuä bolamyz», - deidı zertteuşı. Onyŋ paiymynşa, Hafiz ben Abai adam bolmysyndaǧy qaişylyqtarǧa üŋıle otyryp, üilesım şyǧaruǧa tyrysady. İslam Jemenei ondaida «Hafiz ben Abai ekı zamannyŋ ündes oişyl aqyndary adamdyq qasiettıŋ kökjiegınde bır-bırımen tabysady» dep qorytady.
Zertteuşı Abai öleŋınde atap ötetın ǧūlama Dauanidyŋ ömırbaiany men şyǧarmaşylyǧyna keŋınen şolu jasaidy. Onyŋ filosofiialyq oilary, sopylyq pen dünieaui ömırdı sabaqtastyruy, äleumettık jailardy taldauy, sol kezdegı saiasi orta, qoǧam jaiyna şolu jasalǧan. Dauanidıŋ pedagogikalyq tūjyrymdarynyŋ bırı barşaǧa mälım Abaidyŋ «Jasymda ǧylym bar dep eskermedım» öleŋınde qamtylǧan. «Ekeuı de ǧylymdy qoǧamnyŋ qaiyrly tırlıgı üşın qajettı qūral sanaidy. Ǧylym olar üşın bai bolu nemese bi bolu üşın emes, kerısınşe, qaraŋǧylyqtan jaryqqa şyǧudyŋ joly bolyp sanalady», - deidı zertteuşı.
Ol Dauanidıŋ öz qoǧamyndaǧy ekonomikalyq qatynasqa jasaǧan taldauyna da şolu jasaidy. Oişyldar arasyndaǧy saryndy saralai kele avtor «Qazaqty saiasi-ekonomikalyq tyǧyryqtan şyǧara alatyn joldy Qoja Ahmet Iäsaui bastap, Abai jalǧastyrǧan», - dep tüiedı. Sondaida Jalal Dauani men Abaidyŋ ekeuınıŋ de jas kezınde el bilıgıne aralasyp, keiın bırjolata ǧylym men bılımge den qoiǧanyn salystyrady. Būl tūsta zertteuşı Abaidyŋ öleŋderımen qosa, onyŋ qarasözderınde aitylǧan qoǧamdyq, ekonomikalyq tūjyrymdarǧa den qoiady. Ǧalym Dauanidıŋ öz zamanynda jas kezınde dünienı şarlaǧanyn eske sala otyryp, Abaidy «Dauani älemıne saiahat jasaǧan jolauşy» dep sipattaidy.
Būǧan qosa avtor Abaidyŋ tarih taqyrybyndaǧy maqalasy «Bıraz söz qazaqtyŋ qaidan şyqqany» turaly jazbasyn da taldai otyryp, onyŋ qainar közı retınde atalǧan «Babyrnamaǧa» da toqtalady. İslam Jemenei būl derekközdegı «qazaq» sözı qalai taldanǧanyna nazar audartady. Babyrdyŋ «qalmaq jäne moǧol tılınde öltırgıştı «Alaşy» degen» dep keletın topşylauyna meŋzep, avtor Abai aitqandai «Alaş» atauyn osy tübırge bailanysty boljaityn bolsaq, Babyrdy būl ataudy ainalymǧa engızgen alǧaşqy zertteuşı deuge bolady», - dep paiymdaidy.
Zertteuşı Abai şyǧarmaşalarynyŋ qainar közı retınde aqyn qarasözderınde atap ötetın Sopy Allaiar eŋbekterıne de toqtalǧan. Sopynyŋ bırqanşa eŋbekterın atai kele İslam Jemenei onyŋ atyn şyǧarǧan «Säbatul-ajezin» («Älsızder tıregı») eŋbegı dep esepteitının ataidy. Osy eŋbektıŋ eskı medreselerden jetken oqu qūraly ekendıgıne meŋzep, onyŋ nūsqalaryna şolu jasaidy. Būl rette avtor özı tuyp ösken İrandaǧy türkımen ortasynda Sopy Allaiar eŋbekterınıŋ älı de jaryq körıp kele jatqanyn aitady. Äuezov Abai şyǧarmalaryna äser ettı degen Sopy Allaiar eŋbekterı qazaq ortasynda kem zerttelgen. Onyŋ özınde anyqtamalyq derekten ūzamai jürgenı ras. Sondyqtan Äuezov Sopynyŋ sarynyn meŋzegende nenı aitqysy keldı, nemese Abai qarasözderınde ataǧan Sopy Allaiardyŋ «bır färdädän jüz färdä bijai» sözı nenı bıldıredı degen sūraqtar tuyndaidy. İslam Jemenei osy baǧytta taldau jasaidy. Alaida naqtyraq tūjyrym aitylmaidy.
Kıtaptyŋ «Qorytyndy» bölıgınde avtor osy monografiianyŋ jazyluy, jinaqtaluy jaily aitady. Mūhtar Äuezov pen Mekemtas Myrzahmetovtıŋ tūjyrymdary men eŋbekterıne sıltep, Abaidyŋ şyǧysyn zerdeleude jüielı jūmystar jasaluy kerektıgın, būl baǧytta Mekemtas Myrzahmetovtıŋ alǧaş qadam jasaǧanyn atap ötedı. Mūndaida avtor endıgı zertteuşılerdıŋ Abaidy taldauǧa şyǧys tılderın bılumen ǧana şektelmei islam filosofiiasy, islam tarihy, sopylyq dünietanym jäne islamnyŋ mädeni qūndylyqtarymen «qarulany» kerektıgın atap körsetedı. Avtor öz ūstazy Mekemtas Myrzahmetovke sılteme jasai otyryp, «Būl zertteu eŋbegımde tek qana atalǧan şyǧystyŋ türkı-parsy aqyndarynyŋ ömırı men şyǧarmaşylyǧyn qarastyrǧanda olardyŋ ömırı men dünietanymynda Abaidyŋ ömırı men közqarastarynyŋ ūqsastyǧy men häm aiyrmaşylyqtaryn nazarda ūstap, är aqynnyŋ özındık ruhani jıne şyǧarmaşylyq erekşelıgın de paiymdap, ūly aqynnyŋ olarmen qai tūsta jaqyndap, oi qazynasyna qajetsıngen dünielerdı aiqyndap otyruǧa tyrystym. Sondyqtan būl zertteu eŋbegın Abai men şyǧystyŋ oi älemındegı tyrnaqaldy jūmys dep aituǧa bolady» dep qorytady.
İslam Jemeneidıŋ «Abai mektebı jäne Şyǧys tarihy men ädebietındegı sana-sezım jetekşılerı» monografiiasynda kıtaptyŋ redaksiiasy, suretterındegı mälımetter, illiustrasiialyq derekterdıŋ ışınde tüzetudı qajet etetın tūstary bar. Būl – mäselenıŋ tehnikalyq qyry. Soǧan qaramastan İslam Jemenei – Qazaqstanda şyǧys ädebietın jäne mädeniet, tarihyn zerttep jürgen bırden bır zertteuşı. Jäne basqa da zertteuşılerden aiyrmaşylyǧy – sol ortada tuyp, ösıp qalyptasqan ǧalym. Onyŋ abaitanudaǧy zertteuı jauapkerşılıkke ie salmaqty dünie ekenın aituymyz kerek.
Qoryta aitqanda, İslam Jemeneidıŋ «Abai mektebı jäne Şyǧys tarihy men ädebietındegı sana-sezım jetekşılerı» turaly kıtapqa pıkır bıldırudıŋ özı adamdy oilanuǧa, ızdenuge mäjbürleitını anyq. Talabymyzdyŋ jetkenınşe bız de öz tüigenımızdı jetkızuge tyrysqanda baiqaǧanymyz osylar boldy.
Quanyşbek Qari
