Taiauda Moŋǧoliiada Şyŋǧys hannyŋ tuǧan künı – Ūlttyq maqtanyş künı atap ötılgen edı. Soǧan orai osy eldegı Şyŋǧys han ūlttyq mūrajaiy direktorynyŋ sūhbatyn nazarlaryŋyzǧa ūsynamyz.
Eŋbek sıŋırgen ǧylym qairatkerı, akademik jäne tarihşy Sampildondovyn Chuluun Moŋǧoliianyŋ resmi Montsame aqparat agenttıgıne bergen sūhbatynda osy muzei turaly sūraqtarǧa jauap beredı.
– Dünie jüzınde ūly imperatorlar men bileuşılerge arnalǧan köptegen tanymal muzeiler bar. Şyŋǧys han ūlttyq mūrajaiyn osy muzeilerden erekşelıgı nede? Ūly ämırşınıŋ tarihi yqpalyn basqa imperiialyq köşbasşylardyŋ yqpalymen salystyra otyryp, qandai qyzyqty qorytyndylar jasauǧa bolady?
– Şyŋǧys han ūlttyq mūrajaiyn qūru turaly şeşımdı alty jyl būryn sol kezdegı premer-ministr bolǧan, qazırgı prezident Uhnaagiin Hurelsuh qabyldaǧan edı. Būl tarihi şeşım boldy. Osy arqyly Şyŋǧys hannyŋ daŋqty mūrasyn bükıl älemde nasihattau jäne tanymal etu, sondai-aq moŋǧol tarihy boiynşa bılım beru jäne aǧartu ortalyǧyn qūrudy basty maqsat ettık.
Adamzat tarihynda nebır ataqqa kenelgen, tarihta öşpestei ız qaldyrǧan köptegen imperatorlar men aqsüiekterdı bılemız. Degenmen, adamzatqa Şyŋǧys han siiaqty tereŋ äser etkender öte az. Şyŋǧys han şynymen de soŋǧy myŋjyldyqtyŋ tūlǧasy retınde erekşelenedı.
Adamzat örkenietınıŋ eŋ belsendı kezeŋınen berı ekı myŋ jyl öttı, jäne osy kezeŋnıŋ şamamen jartysynda, soŋǧy myŋ jylda, Ūly Şyŋǧys hannyŋ daŋqy men mūrasy bükıl älemge jaŋǧyryp, jalpyǧa ortaq qūrmetke ie boldy.
Muzei jaǧynan alsaq, ūly imperatorlar men bileuşılerge arnalǧan ekı türlı mūrajai bar. Bırı – olardyŋ sarailary nemese rezidensiiasy. Ekınşısı – bileuşınıŋ qūrmetıne salynǧan, onyŋ jädıgerlerın, tarihi jäne mädeni artefaktılerın jäne bileuşı paidalanǧan zattardy körsetetın mūrajai. Al Şyŋǧys han ūlttyq mūrajaiy – moŋǧol memlekettılıgınıŋ tarihyna arnalǧan muzei. Sondyqtan mūrajai üş negızgı kezeŋdı qamtidy: bırınşısı, Şyŋǧys han men onyŋ ata-babalarynyŋ, sonyŋ ışınde ǧūndardyŋ tarihy; ekınşısı, Ūly hannyŋ ūldary men nemerelerı bırıktırıp, basqarǧan Ūly Moŋǧol imperiiasynyŋ tarihy; üşınşı kezeŋ – 20 ǧasyrdyŋ basyndaǧy Ūly han äuletınıŋ tarihy.
Bızge 70 jyl boiy Şyŋǧys hannyŋ tarihy turaly aituǧa, talqylauǧa tyiym salyndy, şekteu qoiyldy. 1962 jyly Şyŋǧys hannyŋ 800 jyldyǧy atalyp ötken soŋ köptegen adamdar saiasi quǧyn-sürgınnıŋ qūrbany boldy. Sodan berı Şyŋǧys han turaly aitu tabuǧa ainaldy. Al moŋǧoldarǧa ūly bileuşısın qūrmettep, äspetteuge tyiym salyndy. Söitıp jürgende 1996 jyly Washington Post gazetı Şyŋǧys handy «Myŋjyldyqtyŋ adamy» dep atady.
Ärine, Moŋǧoliia jerıne kelgen kez-kelgen adam ol turaly köbırek bılgısı keledı. Öitkenı būl – onyŋ tuǧan jerı. Tuǧan jerı bolǧan soŋ, artyna qaldyrǧan mūrasy turaly da aitpauǧa bolmaidy.
Al mūrajaidy Moŋǧoliia ükımetı öz qarajatyna salǧan edı. Mūrajai moŋǧol ǧalymdarynyŋ, müsınşılerınıŋ, säuletşılerınıŋ jäne qūrylysşylarynyŋ bılımı men danalyǧyn, ideialaryn, daǧdylaryn jäne talanttaryn, sondai-aq älemnıŋ köptegen moŋǧoltanuşy ǧalymdarynyŋ, zertteuşılerdıŋ jäne qaiyrymdy jandardyŋ qoldauyn aişyqtaidy. Pandemiianyŋ eŋ qiyn kezeŋınde salynǧan bızdıŋ mūrajaiymyz soŋǧy 30 jyldaǧy elımızdegı eŋ ırı mädeni oqiǧa bolyp otyr.
– Sol kezde älem halqynyŋ qandai bölıgı Moŋǧol imperiiasynyŋ qol astynda boldy jäne būl älem tarihynda qanşalyqty erekşe?
– Moŋǧoldar tarihyna, sonyŋ ışınde Şyŋǧys han tarihyna qatysty adamdardyŋ közqarastary ärtürlı. Keibıreuler Şyŋǧyshan jaulap alǧan halyqtar turaly aitady. Keibıreuler Şyŋǧys hannan öz ämırşısın köredı. Älbette, mūnyŋ bärı moŋǧol tūrǧysynan müldem basqaşa qarastyrylady. Uaqyt öte kele, äsırese jetekşı älemdık ǧalymdardyŋ zertteulerınıŋ arqasynda adamdardyŋ Şyŋǧys han turaly tüsınıkterı özgerdı.
Şyŋǧys han jai ǧana jaulap aluşy emes edı; ol Euraziiada ülken töŋkerıs jasaǧan adam boldy. Sol kezdegı Euraziia degen bükıl älemdı bıldıretın. Öitkenı Amerika men Avstraliia älı aşylmaǧan edı, al Afrikada ırı imperiialar bolǧan joq. Moŋǧol imperiiasynyŋ qūryluy Europa men Aziia arasynda, äsırese ekonomikalyq, sauda jäne infraqūrylymdyq bailanystarda būryn-soŋdy bolmaǧan almasularǧa äkeldı. Ūly Moŋǧol imperiiasynyŋ eŋ ülken jetıstıkterınıŋ bırı – öz zamanynyŋ eŋ ırı sauda joly bolǧan Jıbek jolynyŋ qauıpsızdıgın qamtamasyz etu edı.
Adamzat ǧasyrlar boiy dıni qaqtyǧystarmen küresıp keldı. Bıraq Moŋǧol imperiiasy saltanat qūrǧan däuırde dıni senım bostandyǧyna kepıldık berıldı. Moŋǧol imperiiasy paida bolǧanǧa deiın Europa men Aziia bölek jäne qol jetpeitın bölek älem siiaqty edı. Al Moŋǧol bilıgı örkenietter arasyndaǧy bailanystardy, mädeni almasudy jäne özara tiımdı özara ärekettesudı damytty. Şyŋǧys han osy jaǧynan adamzat tarihyna tereŋ äser ettı.
Adamzat bügınde şeşe almai kele jatqan, arman bolǧan köptegen mäseleler XIII ǧasyrda Moŋǧol imperiiasy kezınde rettelıp qoiylǧan edı.
Mıne, sondyqtan Djek Uezerford özınıŋ kıtabyn «Şyŋǧys han: Qazırgı älemnıŋ negızın qalauşy» dep atady. Adamzat älı künge deiın soǧystardy şeşu, ekonomikany yryqtandyru jäne dıni bostandyqty qamtamasyz etu üşın küresude. Būl mäselelerdı XIII ǧasyrda Ūly Moŋǧol hany şeştı, sondyqtan Şyŋǧys han men moŋǧol tarihynyŋ jahandyq közqarasy özgerıp jatyr. Bızdıŋ mūrajaiymyzdyŋ da maqsaty osy – Şyŋǧys han men moŋǧol tarihyna qatysty jahandyq közqarastyŋ özgeruıne üles qosu.
– Şyŋǧys han mūrajaiy aşylǧan kezde onda 12 myŋnan astam jädıger bolǧan eken. Olardyŋ qaisysynyŋ syry jūmbaq nemese erekşe dep aitar edıŋız?
– Bügıngı taŋda bızde ärqaisysy özınşe erekşe, şamamen 13 400 jädıger bar. Ärbır tuyndynyŋ özındık tarihy bar. Basqaşa aitqanda, tıptı jebenıŋ ūşyndaǧy bolmaşy tat ta tarihty baiandaidy. Bızdıŋ mūrajai jädıgerlerınıŋ basqa mūrajailarmen salystyrǧandaǧy eŋ taŋǧalarlyǧy – olardyŋ 93 paiyzy tüpnūsqa. Būl sonymen qatar qazırgı älemdegı köşpelı örkenietke arnalǧan eŋ ülken jäne eŋ jan-jaqty mūrajai. Älemdegı basqa eşbır mūrajai köşpelıler tarihyn mūndai auqymda jäne osynşa maŋyz berıp körsetpeidı.
Mysaly, 2 myŋ jyldyq tarihqa ie ǧūn imperiiasyna qatysty jädıgerler köşpendılerdıŋ talǧampaz oilau qabıletınen, filosofiiasynan, idealdary jäne önerınen syr şertedı. Ǧūn aqsüiekterınıŋ Gol-mod jerleu keşenınen tabylǧan aituly jädıgerlerdı de osy mūrajaidan köruge bolady.
Ekınşıden, Moŋǧoliiada tabylǧan ejelgı arheologiialyq jädıgerler Qytai men Ortalyq Aziianyŋ otyryqşy örkenietterınde tabylǧan jädıgerlerden erekşelenıp tūrady. Sonymen qatar, olar mädenietter arasyndaǧy taŋǧajaiyp bailanystardy da kuälandyrady. Mysaly, ǧūn aqsüiekterınıŋ qabırlerınen rim, grek jäne ündı artefaktılerı, sondai-aq Qytai Han äuletınıŋ jädıgerlerı tabyldy. Būl mädeni almasudyŋ keŋ jelısınıŋ ejelgı däuırde de bolǧanyn körsetedı. Moŋǧoldarda «Sav n bii boluhoor saal n bii bolady» (Ydys bar jerde süt bolady) degen maqal bar. Mūrajai aşylǧaly bız de sonyŋ mysalyn körıp otyrmyz. Taŋǧajaiyp jädıgerler tabyla beretını anyq. Oqyrmanmen qyzyqty närsemen bölısu üşın men sızge qos bırdei erekşe olja turaly aita keteiın. Moŋǧol aqsüiekter mädenietınıŋ klassikalyq jädıgerı retınde bızde tek jylqy tısterınen jasalǧan, erekşe jädıger bar. Būl er-toqym būryn-soŋdy eş jerde körmege qoiylmaǧan.
Sühbaatar aimaǧy, Ongon sūmynynyŋ Tavan Tolgoi aimaǧyndaǧy patşaiym qabırınen miftık feniks beinelengen ekınşı kümıs er-toqym tabyldy. Ony Moŋǧoliia Ūlttyq universitetınıŋ arheology S.Tūrbat bastaǧan top aşty.
Sonymen qatar, Altai taularynyŋ şyǧysynan alǧaş ret kümısten jasalǧan jäne altyn jalatylǧan gerege (moŋǧol şeneunıkterı men elşılerı belgılı bır artyqşylyqtar men ökılettıkterdı belgıleu üşın alyp jüretın taqta) tabyldy. Iýan äuletınıŋ memlekettık jazuy bolyp tabylatyn şarşy jazumen jazylǧan būl artefakt erekşe tarihi jäne ǧylymi qūndylyqqa ie.
