بيىل حالىق كومپوزيتورى، شەرتپە كۇيدىڭ شەبەرى سۇگىر ءالىۇلىنىڭ تۋعانىنا 130 جىل تولادى. ءبىز وسى مەرەيلى داتاعا وراي سۇگىر مۇرالارىنىڭ جاناشىرى، ونەر زەرتتەۋشى، زەينەتكەر جۋرناليست جاۋلىباي يماناليەۆپەن سۇحباتتاسقان ەدىك.
- جاۋكە، ءسىز اتاقتى سۇگىردى ءوز كوزىڭىزبەن كورە الدىڭىز با؟
- مەن 1954-55 جىلدارى سوزاق ەلدى مەكەنىندە سۇگىردىڭ قىزى — ۇلبالامەن ءبىر سىنىپتا وقىعان جايىم بار. ول كەزدە اعام — تولەباي تاسبولاتوۆ اۋداندىق پارتيا كوميتەتىندە ايماقتىق حاتشى (زونالنىي سەكرەتار) بولىپ قىزمەت ەتەتىن.
اعالارىمىز سۇگىردىڭ كىم ەكەنىن، ءارينە، بىلگەن بولار. ال ءبىز بالا بولدىق، شالا بولدىق، سۇگىردىڭ ول كەزدە قادىرىن ءبىلىپ ءۇلگەرمەگەن ەدىك. كەيىن تولەباي اعام قىزمەتىنە بايلانىستى اۋدان ورتالىعى — شولاققورعانعا كوشىپ كەلدى.
1958 جىلى ونىنشى سىنىپتا وقىپ جۇرگەن كەزىم. قىركۇيەك ايىنىڭ اياعىنا تامان، مەكتەپ وقۋشىلارىن اۆتوبۋسپەن ماقتا تەرىمىنە الىپ كەتتى. ول كەزدە ماقتا تەرىمىنىڭ ناۋقانىنا ۇلكەن-كىشى ازاماتتاردىڭ ءبارى تۇگەل قاتىساتىن. مەنى اۋداندىق مادەنيەت ءۇيىنىڭ باسشىلارى ارنايى ءوتىنىش جاساپ، بۇل جۇمىستان بوساتىپ الىپ قالدى. ونداعى سەبەپ — مەنىڭ دومبىرا تارتاتىن ونەرىم ەدى. اۋداندىق مادەنيەت ءۇيىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن ءانشى-كۇيشى، ءبيشى، جىرشىلاردى جيناپ، ەكى اي اۋداننىڭ بارلىق شارۋاشىلىقتارىن ارالاپ ءجۇرىپ، كونتسەرت قويعانىمىز ەسىمنەن كەتپەيدى.
مەنىڭ تارتاتىنىم — دومبىرا، سوسىن موندولين. انشىلەردى موندولينمەن سۇيەمەلدەيمىن. قۇرمانعازىنىڭ «بالبىراۋىن» كۇيىن، سونان سوڭ داۋلەتكەرەيدىڭ «قۇداشاسىن» دومبىرادا جەكە ورىندايتىنىم بار.
قازان ايىنىڭ ورتاسىندا سوزاق سوۆحوزىنا باردىق. سوزاقتىڭ شەتىندە كالينين اتىنداعى بولىمشەنىڭ شاعىن مادەنيەت ۇيىندە كونتسەرت قوياتىن بولدىق. دالادا، مادەنيەت ءۇيىنىڭ الدىندا وڭكەي ونەرپازدار شۇيىركەلەسىپ، اڭگىمەلەسىپ تۇرعانبىز.
باسىندا اق قالپاعى بار ءبىر كىشكەنتاي شال كەلىپ بىزبەن امانداستى.
- ءيا، بالالارىم، اۋىلعا كەلىپ قالىپسىڭدار عوي، — دەپ بارىمىزبەن امانداستى دا، جونىنە كەتتى. كوركەمدىك جەتەكشىمىز — امانباي امىرەەۆ دەگەن اعامىز: «جاڭاعى قاريانى تانيسىڭدار ما؟» دەدى. ءبىز ارينە، تانىمايمىز. «بۇل الماتىداعى اتاقتى قىلقوبىزشى — جاپپاس قالامباەۆتىڭ جاقىن اعاسى ءارى ۇستازى» دەمەسى بارما. «اتى-ءجونى كىم؟» دەيمىز. «سۇگىر دەگەن كۇيشى شال. بۇل قاريانىڭ بىلمەيتىن كۇيى جوق» دەدى.
باسقانى قايدام، مەنىڭ ءىشىم قىلپ ەتە قالدى.
- ءاي سولاقاي ءىنىم، سەن ەندى ساسپاي، ورىندايتىن كۇيلەرىڭدە شيراقتاۋ بولۋعا تىرىس، — دەدى امانباي اعامىز، ماعان قاراپ.
ءبىر كەزدە كوزتانىس — ساۋىربەك قاربازوۆ دەگەن وسى سوزاقتىڭ جىگىتى كەلىپ، بىزبەن امانداسا بەردى. ءوزى بىزدەن ءۇش-ءتورت سىنىپ جوعارى وقيتىن، دومبىراشى اتانىپ جۇرگەن وسى اۋىلدىڭ بەلگىلى جىگىتى. سەرەيىپ ءوسىپ، ۇزىن سارىنىڭ ءوزى بولعان.
- جاڭاعى كەلىپ، امانداسىپ كەتكەن شال — سۇگىر دەگەن اتاقتى كۇيشى. ول دا سەن سياقتى سولاقاي. باس-اياعىن تۇگەل، دۇرىس بىلەتىن كۇيلەرىڭنەن تارت، — دەدى.
ىشىمنەن: — قاپ، بالە بولدى-اۋ، — دەپ تۇرمىن.
مەنىڭ سەنەتىنىم موندولين. ءباتيما دەگەن ءانشى قىزىمىزدى سۇيەمەلدەپ ساحاناعا قايتا-قايتا شىعاتىنىم بار. ول جاقسى ءانشى. ءموندوليندى بۇلبۇلداي سايراتاتىن كەزىم.
كونتسەرتىمىز باستالدى. كەزەگىم كەلىپ، دومبىرامدى ۇستاپ، ساحاناعا شىقتىم.
- و — و، سولاقاي شىقتى، — دەپ كوپشىلىك «گۋ-ۋ» ەتىپ بارىپ باسىلدى. ەڭ الدىڭعى قاتاردا سۇگىر قاريا، ونىڭ قاسىندا ەكى ەزۋى ەكى قۇلاعىنا جەتىپ ساۋىربەك وتىر.
الدىمەن داۋلەتكەرەيدىڭ «قۇداشا» كۇيىن ورىندادىم. كۇيدى امان-ەسەن ءسۇرىنبەي اياعىنا جەتكىزگەن سياقتىمىن. جۇرت گۋىلدەتىپ قول سوعىپ، بىرازعا دەيىن باسىلماي تۇردى.
ەكىنشى كەزەكتە قۇرمانعازىنىڭ «بالبىراۋىن» كۇيىن ورىندادىم. كۇي اياقتالعان ساتتە، شاعىن مادەنيەت ءۇيىنىڭ توبەسىن توڭكەرىپ جىبەرە جازداپ، قول سوقپاسى بار ما. كونتسەرتىمىز اياقتالىپ، سىرتقا شىقتىق. ساۋىربەك كەلىپ، مەنىڭ ارقامنان قاعىپ: — ءوي ءىنىم، جارايسىڭ، جاقسى ورىندايتىن بولىپسىڭ عوي. سۇگىر قاريانىڭ نە ايتقانىن ايتايىن با؟ — دەدى.
جىگىتتەر مەن قىزدار: — ءيا، ايت-ايت، — دەپ قالدى.
«باسقالارىن قايدام، انا سولاقايدان قورقام. سودان تۇبىندە بىردەمە شىعادى» دەدى عوي دەپ، مەنىڭ ارقامنان قايتا-قايتا قاعىپ قويادى.
كىم بىلەدى؟ سۇگىر اقساقالدىڭ دا اۋزىنا قۇداي سالدى ما ەكەن. كەيىن ۋنيۆەرسيتەت ءبىتىرىپ كەلىپ، وبلىستىق گازەتتە قىزمەت ەتىپ ءجۇرىپ، سول قاريانىڭ ارتىندا قالعان كۇيلەرىن جينادىم. كۇنى بۇگىنگە دەيىن سۇگىر كۇيىنىڭ ورىنداۋشىلارىن ناسيحاتتاپ كەلەمىن.
- سۇگىردىڭ جالعىز دانا سۋرەتى ساقتالعان. ونى دا ءبىرىنشى تاۋىپ جاريالاعان ءسىز كورىنەسىز…
- سۇگىر سوزاق اۋىلىندا 1961 جىلى اقپان ايىندا سەكسەننەن اسىپ قايتىس بولعان. بۇرىن بىردە-ءبىر سۋرەتى ساقتالماعان دەپ كەلدىك. سويتسەك، جالعىز داناسى ساقتالعان ەكەن. ونى مەن 1971 جىلى سۇگىردىڭ ۇلكەن قىزى ۇلبالانىڭ ۇيىنەن تاپتىم. ول ۇيگە مەنى ومىرزاقتىڭ ەكى بالاسى سابىر مەن ءابىل ەرتىپ باردى. سۋرەتتى تابۋىما سول ەكەۋى قول ۇشىن بەردى. ونى كىم تۇسىرگەنى بەلگىسىز. سۇكەڭ ادەتتە سۋرەتكە ءتۇسۋدى قالامايتىن كىسى ەكەن. دىندارلىعى دا سەبەپ بولۋى مۇمكىن. سۋرەتشى، ءسىرا، سۇكەڭە بىلدىرتپەي، كۇي تارتىپ وتىرعاندا تۇسىرگەن-اۋ. وسىدان باسقا سۇكەڭنىڭ ەشقانداي سۋرەتى قالماعان. بۇل سۋرەت سول كەزدە ءوزىم قىزمەت ىستەيتىن «وڭتۇستىك قازاقستان» گازەتىنە «سۇگىردىڭ سۋرەتى تابىلدى» دەپ 1971 جىلى 30 جەلتوقسان كۇنى جاريالاندى.
- 1975 جىلى «جازۋشى» باسپاسىنان «قاراتاۋ شەرتپەلەرى» دەگەن كۇيلەر جيناعىن شىعارىپسىز. جۋرناليست ماماندىعىن الماعاندا، كۇيشى بولار ما ەدىڭىز؟
- مەنىڭ ەكى وكىنىشىم بار. ءبىرىنشىسى — سۇگىردىڭ ورىنداۋشىلىعىن ءوز كوزىممەن كورىپ، تىڭداي الماعانىم. ەكىنشىسى — قۇرمانعازى اتىنداعى الماتى كونسەرۆاتورياسىندا وقىماعانىم. اكە جولىن قۋىپ، جۋرناليست ماماندىعىن الدىم. ءتۇزدە جۇرسەم — ءجۋرناليستپىن، ۇيگە كەلسەم كۇيشىمىن. ەسىل-دەرتىم كۇيشىلەر مەن جىراۋلار.
- قانشا دەگەنمەن كونەكوز كۇيشىلەردى كوپ كوردىڭىز، قازىرگى كۇي ورىنداۋشىلارعا كوڭىلىڭىز تولا ما؟
- وسى جەتپىسكە كەلگەن شاعىمدا، اڭعارعانىم; قازىرگى جاس ورىنداۋشىلاردا ساليقالى مىنەز جوق. ءبارى زۋىلداق، سىلدىر. ءبىرىن-ءبىرى اينىتپاي قايتالايدى. وسىعان قاراعاندا «نوتامەن ساۋاتتانۋدىڭ پايداسى مەن زيانى بىردەي مە، قالاي ءوزى؟» دەپ قالامىن كەيدە.
وۋ، كەشەگى دينا نۇرپەيىسوۆانىڭ، ءابىكەن قاسەنوۆتىڭ ورىنداۋشىلىق ءمىنەزدەرى، ۇلگىلەرى سياقتى نەگە بولا الماي-اق ءجۇر؟ ءتىپتى ءتورت-اق كلاسس ءبىلىمى بار — ءتولەگەن مومبەكوۆتىڭ ورىنداۋشىلىعىنا جەتە الماي قور بولىپ ءجۇرمىز.
سۇگىر مەن مافرۋزانىڭ كۇي سايىسىنداي ونەرلەر قايدا قالعان. تەلەديداردان كورسەتىلىپ جۇرگەن داڭعازا، جالعان، كۇي سايىسىن جاساپ، ەلدى جاس بالا سياقتى الدايمىز كەلىپ، الدايمىز. ەڭ سوڭىندا، «اداي» كۇيىمەن نەمەسە «سارىارقانى» قوسىلىپ تارتىپ، كۇي سايىسىن بىتىرەدى.
شىنايى ايتىس، شىنايى سايىستى ءبىر كورە الساق، شىركىن! كىمدى-كىم قانشا رەت سۇرىندىرەدى. قانداي ورنەگىمەن، قانداي بوياۋىمەن؟ ءسويتىپ، بىرىنە جەڭىلىس، بىرىنە شىنايى جەڭىس بەرىپ، ماراپاتتاۋعا بولماس پا؟!
وتىرىك، جاتتاندى، دايىندالعان سايىسپەن كۇيشىلەردىڭ بەدەلى ارتپايدى، قايتا ابۇيىردەن جۇرداي بولىپ شىعادى. ويتكەنى ولار وتىرىك تارتىسىپ وتىر. نە سۇرىنبەيدى، نە جاڭىلمايدى. ءبارىن ءبىلىپ وتىرعان اۆتومات اشەيىن. ارتىق ايتسام، كۇيشى باۋىرلارىمنان كەشىرىم سۇرايمىن.
- قازىر سۇگىردىڭ كوزىن كورگەن كۇيشىلەر قالدى ما؟
- جوقتىڭ قاسى. تەك كەنتاۋ قالاسىندا تۇراتىن، جاسى سەكسەننەن اسقان كۇيشى — سامار سۇيىندىكۇلى بار. ول سۇگىردى كورگەن، كۇيلەرىن تىڭداعان. ءوزى جان-جاقتى كۇيشى. كەزىندە ساماردىڭ اكەسىمەن سۇگىر جاقسى ارالاسىپ، سىيلاسىپ وتكەن ءومىردەن. سۇيىندىك تە كۇيشى ەكەن، جاسى سۇگىردەن ۇلكەن بولىپتى.
جاڭاارقادا تۇراتىن جاسى جەتپىستىڭ بەسەۋىنە كەلىپ قالعان كۇيشى — فازىل تۇتقابەكوۆ بار. ول ابىكەننىڭ «قوڭىرىن»، تاتتىمبەتتىڭ «كوكەيكەستى»، «سارىجايلاۋ»، «بىلقىلداق»، «سىلقىلداق» كۇيلەرىن، سۇگىردىڭ «كەرتولعاۋىن» تاماشا ورىندايدى.
سۇگىردىڭ كوزىن كورگەن، ورىنداۋشىلىعىن ابدەن تىڭداپ وسكەن تاعى ءبىر كۇيشى، ماناعى مەن ايتقان — ساۋىربەك كاربوزوۆ بار. ول تۇركىستان قالاسىنىڭ قاسىندا ءبىر كىشكەنتاي ەلدى مەكەندە تۇرادى. ونىڭ جاسى دا جەتپىستىڭ بەسەۋىنە كەلدى. جاس كەزىندە جاقسى كۇيشى بولاتىن. سۇگىر كۇيلەرىن بىلەدى. سول جىگىتكە مەنىڭ ءبىر قولىم جەتپەي-اق قويدى. انە-مىنە دەپ جۇرگەنىمدە ءولىپ قالماسا بولعانى.
- 2007 جىلى استانادا وتكەن سۇگىردىڭ 125 جىلدىعىنا قاتىسىپ، كۇي تارتتىڭىز عوي دەيمىن. قالاي ءوتتى، كوڭىلىڭىزدەن شىقتى ما؟
- كۇلاش بايسەيىتوۆا اتىنداعى وپەرا-بالەت تەاترىندا تويلاعانبىز. مەن سۇگىردىڭ «اققۋ» كۇيىن تارتتىم. سوندا ساحناعا شىققان جيىرمادان استام كۇيشى ونەر كورسەتتى. سولاردىڭ ءتورت-بەسەۋى عانا سۇگىردىڭ شىعارمالارىن ورىندادى. باسقالارى وزدەرىنىڭ بۇرىننان ورىنداپ جۇرگەن كۇيلەرىن تارتىپ، جونىنە كەتتى.
وۋ، ارنايى سۇگىردىڭ تويىنا شاقىرىلعان سوڭ، ەڭ بولماسا كەيىپكەردىڭ ءبىر كۇيىن ورىنداۋ كەرەك قوي.
- ەندى بيىل مۇنداي كەمشىلىكتەردى قايتالاماعان ءجون دەيسىز عوي؟
- سۇگىردىڭ بەينەسى بار كەۋدەگە تاعاتىن زناچوكتار ما، الدە مەدال ما، سونداي-اق سۇگىردىڭ بەينەسى بار گراموتالار دايىنداۋ كەرەك سياقتى. جاس «سۋدىراحمەت» كۇيشىلەردى قويا تۇرىپ، جاسى ۇلكەن، سۇگىردىڭ كوزىن كورگەن ورىنداۋشىلاردى الدىمەن ساحناعا شىعارۋ كەرەك. سولاردىڭ ورىنداۋشىلىعىن جازىپ الىپ قالۋ كەرەك سياقتى. ەندى بەس-ون جىلدان كەيىن، كىم بار، كىم جوق؟!
قازىر سۇگىردىڭ شىعارمالارىن قۇرمانعازى اتىنداعى اكادەميالىق ۇلت-اسپاپتار وركەسترىنىڭ، نۇرعيسا تىلەنديەۆ اتىنداعى ەتنوگرافيالىق، «وتىرىر سازى» فولكلورلى وركەسترىنىڭ باعدارلامالارىندا ورىندالىپ ءجۇر. استانا مەن الماتى كونسەرۆاتورياسىنىڭ وقۋ باعدارلامالارىندا سۇگىر كۇيلەرى ەگجەي-تەگجەيلى زەرتتەلىپ، وقىتىلۋدا. سيمفونيالىق وركەسترمەن «اققۋدى»، «بوزىنگەندى»، «تەلقوڭىردى»، «ىڭعايتوكتى» ورىنداپ ءجۇرگەنىن اراگىدىك قۇلاعىمىز ەستىپ قالاتىنى بار. جالپى، سۇگىر شىعارمالارى قازاق مادەنيەتىنىڭ ءاربىر سالاسىندا ءجيى قولدانىپ ءجۇر. تەلەديداردا، راديودا، «قازاقفيلم» تۋىندىلارىندا پايدالانىلادى.
سۇگىردىڭ اتاعى مەن شىعارمالارى قۇندىلىعى جاعىنان، قۇرمانعازى مەن ءتاتتىمبەت، قازانعاپ پەن دينانىڭ دەڭگەيىنە كوتەرىلدى دەسەم، ارتىق بولماس.
ەگەمەندى ەل بولدىق. كەشەگى كەڭەس وكىمەتىنىڭ كەزىندە قۋدالاۋعا ۇشىراعان سۇگىر سياقتى دارىندى، ونەرلى تۇلعالاردىڭ تويىن لايىقتى قارسى الا الماساق، بىزگە جاس ۇرپاقتىڭ الدىندا سىن ەمەس پە؟!
- اڭگىمەڭىزگە راقمەت!
اعالارىمىز سۇگىردىڭ كىم ەكەنىن، ءارينە، بىلگەن بولار. ال ءبىز بالا بولدىق، شالا بولدىق، سۇگىردىڭ ول كەزدە قادىرىن ءبىلىپ ءۇلگەرمەگەن ەدىك. كەيىن تولەباي اعام قىزمەتىنە بايلانىستى اۋدان ورتالىعى — شولاققورعانعا كوشىپ كەلدى.
1958 جىلى ونىنشى سىنىپتا وقىپ جۇرگەن كەزىم. قىركۇيەك ايىنىڭ اياعىنا تامان، مەكتەپ وقۋشىلارىن اۆتوبۋسپەن ماقتا تەرىمىنە الىپ كەتتى. ول كەزدە ماقتا تەرىمىنىڭ ناۋقانىنا ۇلكەن-كىشى ازاماتتاردىڭ ءبارى تۇگەل قاتىساتىن. مەنى اۋداندىق مادەنيەت ءۇيىنىڭ باسشىلارى ارنايى ءوتىنىش جاساپ، بۇل جۇمىستان بوساتىپ الىپ قالدى. ونداعى سەبەپ — مەنىڭ دومبىرا تارتاتىن ونەرىم ەدى. اۋداندىق مادەنيەت ءۇيىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن ءانشى-كۇيشى، ءبيشى، جىرشىلاردى جيناپ، ەكى اي اۋداننىڭ بارلىق شارۋاشىلىقتارىن ارالاپ ءجۇرىپ، كونتسەرت قويعانىمىز ەسىمنەن كەتپەيدى.
مەنىڭ تارتاتىنىم — دومبىرا، سوسىن موندولين. انشىلەردى موندولينمەن سۇيەمەلدەيمىن. قۇرمانعازىنىڭ «بالبىراۋىن» كۇيىن، سونان سوڭ داۋلەتكەرەيدىڭ «قۇداشاسىن» دومبىرادا جەكە ورىندايتىنىم بار.
قازان ايىنىڭ ورتاسىندا سوزاق سوۆحوزىنا باردىق. سوزاقتىڭ شەتىندە كالينين اتىنداعى بولىمشەنىڭ شاعىن مادەنيەت ۇيىندە كونتسەرت قوياتىن بولدىق. دالادا، مادەنيەت ءۇيىنىڭ الدىندا وڭكەي ونەرپازدار شۇيىركەلەسىپ، اڭگىمەلەسىپ تۇرعانبىز.
باسىندا اق قالپاعى بار ءبىر كىشكەنتاي شال كەلىپ بىزبەن امانداستى.
- ءيا، بالالارىم، اۋىلعا كەلىپ قالىپسىڭدار عوي، — دەپ بارىمىزبەن امانداستى دا، جونىنە كەتتى. كوركەمدىك جەتەكشىمىز — امانباي امىرەەۆ دەگەن اعامىز: «جاڭاعى قاريانى تانيسىڭدار ما؟» دەدى. ءبىز ارينە، تانىمايمىز. «بۇل الماتىداعى اتاقتى قىلقوبىزشى — جاپپاس قالامباەۆتىڭ جاقىن اعاسى ءارى ۇستازى» دەمەسى بارما. «اتى-ءجونى كىم؟» دەيمىز. «سۇگىر دەگەن كۇيشى شال. بۇل قاريانىڭ بىلمەيتىن كۇيى جوق» دەدى.
باسقانى قايدام، مەنىڭ ءىشىم قىلپ ەتە قالدى.
- ءاي سولاقاي ءىنىم، سەن ەندى ساسپاي، ورىندايتىن كۇيلەرىڭدە شيراقتاۋ بولۋعا تىرىس، — دەدى امانباي اعامىز، ماعان قاراپ.
ءبىر كەزدە كوزتانىس — ساۋىربەك قاربازوۆ دەگەن وسى سوزاقتىڭ جىگىتى كەلىپ، بىزبەن امانداسا بەردى. ءوزى بىزدەن ءۇش-ءتورت سىنىپ جوعارى وقيتىن، دومبىراشى اتانىپ جۇرگەن وسى اۋىلدىڭ بەلگىلى جىگىتى. سەرەيىپ ءوسىپ، ۇزىن سارىنىڭ ءوزى بولعان.
- جاڭاعى كەلىپ، امانداسىپ كەتكەن شال — سۇگىر دەگەن اتاقتى كۇيشى. ول دا سەن سياقتى سولاقاي. باس-اياعىن تۇگەل، دۇرىس بىلەتىن كۇيلەرىڭنەن تارت، — دەدى.
ىشىمنەن: — قاپ، بالە بولدى-اۋ، — دەپ تۇرمىن.
مەنىڭ سەنەتىنىم موندولين. ءباتيما دەگەن ءانشى قىزىمىزدى سۇيەمەلدەپ ساحاناعا قايتا-قايتا شىعاتىنىم بار. ول جاقسى ءانشى. ءموندوليندى بۇلبۇلداي سايراتاتىن كەزىم.
كونتسەرتىمىز باستالدى. كەزەگىم كەلىپ، دومبىرامدى ۇستاپ، ساحاناعا شىقتىم.
- و — و، سولاقاي شىقتى، — دەپ كوپشىلىك «گۋ-ۋ» ەتىپ بارىپ باسىلدى. ەڭ الدىڭعى قاتاردا سۇگىر قاريا، ونىڭ قاسىندا ەكى ەزۋى ەكى قۇلاعىنا جەتىپ ساۋىربەك وتىر.
الدىمەن داۋلەتكەرەيدىڭ «قۇداشا» كۇيىن ورىندادىم. كۇيدى امان-ەسەن ءسۇرىنبەي اياعىنا جەتكىزگەن سياقتىمىن. جۇرت گۋىلدەتىپ قول سوعىپ، بىرازعا دەيىن باسىلماي تۇردى.
ەكىنشى كەزەكتە قۇرمانعازىنىڭ «بالبىراۋىن» كۇيىن ورىندادىم. كۇي اياقتالعان ساتتە، شاعىن مادەنيەت ءۇيىنىڭ توبەسىن توڭكەرىپ جىبەرە جازداپ، قول سوقپاسى بار ما. كونتسەرتىمىز اياقتالىپ، سىرتقا شىقتىق. ساۋىربەك كەلىپ، مەنىڭ ارقامنان قاعىپ: — ءوي ءىنىم، جارايسىڭ، جاقسى ورىندايتىن بولىپسىڭ عوي. سۇگىر قاريانىڭ نە ايتقانىن ايتايىن با؟ — دەدى.
جىگىتتەر مەن قىزدار: — ءيا، ايت-ايت، — دەپ قالدى.
«باسقالارىن قايدام، انا سولاقايدان قورقام. سودان تۇبىندە بىردەمە شىعادى» دەدى عوي دەپ، مەنىڭ ارقامنان قايتا-قايتا قاعىپ قويادى.
كىم بىلەدى؟ سۇگىر اقساقالدىڭ دا اۋزىنا قۇداي سالدى ما ەكەن. كەيىن ۋنيۆەرسيتەت ءبىتىرىپ كەلىپ، وبلىستىق گازەتتە قىزمەت ەتىپ ءجۇرىپ، سول قاريانىڭ ارتىندا قالعان كۇيلەرىن جينادىم. كۇنى بۇگىنگە دەيىن سۇگىر كۇيىنىڭ ورىنداۋشىلارىن ناسيحاتتاپ كەلەمىن.
- سۇگىردىڭ جالعىز دانا سۋرەتى ساقتالعان. ونى دا ءبىرىنشى تاۋىپ جاريالاعان ءسىز كورىنەسىز…
- سۇگىر سوزاق اۋىلىندا 1961 جىلى اقپان ايىندا سەكسەننەن اسىپ قايتىس بولعان. بۇرىن بىردە-ءبىر سۋرەتى ساقتالماعان دەپ كەلدىك. سويتسەك، جالعىز داناسى ساقتالعان ەكەن. ونى مەن 1971 جىلى سۇگىردىڭ ۇلكەن قىزى ۇلبالانىڭ ۇيىنەن تاپتىم. ول ۇيگە مەنى ومىرزاقتىڭ ەكى بالاسى سابىر مەن ءابىل ەرتىپ باردى. سۋرەتتى تابۋىما سول ەكەۋى قول ۇشىن بەردى. ونى كىم تۇسىرگەنى بەلگىسىز. سۇكەڭ ادەتتە سۋرەتكە ءتۇسۋدى قالامايتىن كىسى ەكەن. دىندارلىعى دا سەبەپ بولۋى مۇمكىن. سۋرەتشى، ءسىرا، سۇكەڭە بىلدىرتپەي، كۇي تارتىپ وتىرعاندا تۇسىرگەن-اۋ. وسىدان باسقا سۇكەڭنىڭ ەشقانداي سۋرەتى قالماعان. بۇل سۋرەت سول كەزدە ءوزىم قىزمەت ىستەيتىن «وڭتۇستىك قازاقستان» گازەتىنە «سۇگىردىڭ سۋرەتى تابىلدى» دەپ 1971 جىلى 30 جەلتوقسان كۇنى جاريالاندى.
- 1975 جىلى «جازۋشى» باسپاسىنان «قاراتاۋ شەرتپەلەرى» دەگەن كۇيلەر جيناعىن شىعارىپسىز. جۋرناليست ماماندىعىن الماعاندا، كۇيشى بولار ما ەدىڭىز؟
- مەنىڭ ەكى وكىنىشىم بار. ءبىرىنشىسى — سۇگىردىڭ ورىنداۋشىلىعىن ءوز كوزىممەن كورىپ، تىڭداي الماعانىم. ەكىنشىسى — قۇرمانعازى اتىنداعى الماتى كونسەرۆاتورياسىندا وقىماعانىم. اكە جولىن قۋىپ، جۋرناليست ماماندىعىن الدىم. ءتۇزدە جۇرسەم — ءجۋرناليستپىن، ۇيگە كەلسەم كۇيشىمىن. ەسىل-دەرتىم كۇيشىلەر مەن جىراۋلار.
- قانشا دەگەنمەن كونەكوز كۇيشىلەردى كوپ كوردىڭىز، قازىرگى كۇي ورىنداۋشىلارعا كوڭىلىڭىز تولا ما؟
- وسى جەتپىسكە كەلگەن شاعىمدا، اڭعارعانىم; قازىرگى جاس ورىنداۋشىلاردا ساليقالى مىنەز جوق. ءبارى زۋىلداق، سىلدىر. ءبىرىن-ءبىرى اينىتپاي قايتالايدى. وسىعان قاراعاندا «نوتامەن ساۋاتتانۋدىڭ پايداسى مەن زيانى بىردەي مە، قالاي ءوزى؟» دەپ قالامىن كەيدە.
وۋ، كەشەگى دينا نۇرپەيىسوۆانىڭ، ءابىكەن قاسەنوۆتىڭ ورىنداۋشىلىق ءمىنەزدەرى، ۇلگىلەرى سياقتى نەگە بولا الماي-اق ءجۇر؟ ءتىپتى ءتورت-اق كلاسس ءبىلىمى بار — ءتولەگەن مومبەكوۆتىڭ ورىنداۋشىلىعىنا جەتە الماي قور بولىپ ءجۇرمىز.
سۇگىر مەن مافرۋزانىڭ كۇي سايىسىنداي ونەرلەر قايدا قالعان. تەلەديداردان كورسەتىلىپ جۇرگەن داڭعازا، جالعان، كۇي سايىسىن جاساپ، ەلدى جاس بالا سياقتى الدايمىز كەلىپ، الدايمىز. ەڭ سوڭىندا، «اداي» كۇيىمەن نەمەسە «سارىارقانى» قوسىلىپ تارتىپ، كۇي سايىسىن بىتىرەدى.
شىنايى ايتىس، شىنايى سايىستى ءبىر كورە الساق، شىركىن! كىمدى-كىم قانشا رەت سۇرىندىرەدى. قانداي ورنەگىمەن، قانداي بوياۋىمەن؟ ءسويتىپ، بىرىنە جەڭىلىس، بىرىنە شىنايى جەڭىس بەرىپ، ماراپاتتاۋعا بولماس پا؟!
وتىرىك، جاتتاندى، دايىندالعان سايىسپەن كۇيشىلەردىڭ بەدەلى ارتپايدى، قايتا ابۇيىردەن جۇرداي بولىپ شىعادى. ويتكەنى ولار وتىرىك تارتىسىپ وتىر. نە سۇرىنبەيدى، نە جاڭىلمايدى. ءبارىن ءبىلىپ وتىرعان اۆتومات اشەيىن. ارتىق ايتسام، كۇيشى باۋىرلارىمنان كەشىرىم سۇرايمىن.
- قازىر سۇگىردىڭ كوزىن كورگەن كۇيشىلەر قالدى ما؟
- جوقتىڭ قاسى. تەك كەنتاۋ قالاسىندا تۇراتىن، جاسى سەكسەننەن اسقان كۇيشى — سامار سۇيىندىكۇلى بار. ول سۇگىردى كورگەن، كۇيلەرىن تىڭداعان. ءوزى جان-جاقتى كۇيشى. كەزىندە ساماردىڭ اكەسىمەن سۇگىر جاقسى ارالاسىپ، سىيلاسىپ وتكەن ءومىردەن. سۇيىندىك تە كۇيشى ەكەن، جاسى سۇگىردەن ۇلكەن بولىپتى.
جاڭاارقادا تۇراتىن جاسى جەتپىستىڭ بەسەۋىنە كەلىپ قالعان كۇيشى — فازىل تۇتقابەكوۆ بار. ول ابىكەننىڭ «قوڭىرىن»، تاتتىمبەتتىڭ «كوكەيكەستى»، «سارىجايلاۋ»، «بىلقىلداق»، «سىلقىلداق» كۇيلەرىن، سۇگىردىڭ «كەرتولعاۋىن» تاماشا ورىندايدى.
سۇگىردىڭ كوزىن كورگەن، ورىنداۋشىلىعىن ابدەن تىڭداپ وسكەن تاعى ءبىر كۇيشى، ماناعى مەن ايتقان — ساۋىربەك كاربوزوۆ بار. ول تۇركىستان قالاسىنىڭ قاسىندا ءبىر كىشكەنتاي ەلدى مەكەندە تۇرادى. ونىڭ جاسى دا جەتپىستىڭ بەسەۋىنە كەلدى. جاس كەزىندە جاقسى كۇيشى بولاتىن. سۇگىر كۇيلەرىن بىلەدى. سول جىگىتكە مەنىڭ ءبىر قولىم جەتپەي-اق قويدى. انە-مىنە دەپ جۇرگەنىمدە ءولىپ قالماسا بولعانى.
- 2007 جىلى استانادا وتكەن سۇگىردىڭ 125 جىلدىعىنا قاتىسىپ، كۇي تارتتىڭىز عوي دەيمىن. قالاي ءوتتى، كوڭىلىڭىزدەن شىقتى ما؟
- كۇلاش بايسەيىتوۆا اتىنداعى وپەرا-بالەت تەاترىندا تويلاعانبىز. مەن سۇگىردىڭ «اققۋ» كۇيىن تارتتىم. سوندا ساحناعا شىققان جيىرمادان استام كۇيشى ونەر كورسەتتى. سولاردىڭ ءتورت-بەسەۋى عانا سۇگىردىڭ شىعارمالارىن ورىندادى. باسقالارى وزدەرىنىڭ بۇرىننان ورىنداپ جۇرگەن كۇيلەرىن تارتىپ، جونىنە كەتتى.
وۋ، ارنايى سۇگىردىڭ تويىنا شاقىرىلعان سوڭ، ەڭ بولماسا كەيىپكەردىڭ ءبىر كۇيىن ورىنداۋ كەرەك قوي.
- ەندى بيىل مۇنداي كەمشىلىكتەردى قايتالاماعان ءجون دەيسىز عوي؟
- سۇگىردىڭ بەينەسى بار كەۋدەگە تاعاتىن زناچوكتار ما، الدە مەدال ما، سونداي-اق سۇگىردىڭ بەينەسى بار گراموتالار دايىنداۋ كەرەك سياقتى. جاس «سۋدىراحمەت» كۇيشىلەردى قويا تۇرىپ، جاسى ۇلكەن، سۇگىردىڭ كوزىن كورگەن ورىنداۋشىلاردى الدىمەن ساحناعا شىعارۋ كەرەك. سولاردىڭ ورىنداۋشىلىعىن جازىپ الىپ قالۋ كەرەك سياقتى. ەندى بەس-ون جىلدان كەيىن، كىم بار، كىم جوق؟!
قازىر سۇگىردىڭ شىعارمالارىن قۇرمانعازى اتىنداعى اكادەميالىق ۇلت-اسپاپتار وركەسترىنىڭ، نۇرعيسا تىلەنديەۆ اتىنداعى ەتنوگرافيالىق، «وتىرىر سازى» فولكلورلى وركەسترىنىڭ باعدارلامالارىندا ورىندالىپ ءجۇر. استانا مەن الماتى كونسەرۆاتورياسىنىڭ وقۋ باعدارلامالارىندا سۇگىر كۇيلەرى ەگجەي-تەگجەيلى زەرتتەلىپ، وقىتىلۋدا. سيمفونيالىق وركەسترمەن «اققۋدى»، «بوزىنگەندى»، «تەلقوڭىردى»، «ىڭعايتوكتى» ورىنداپ ءجۇرگەنىن اراگىدىك قۇلاعىمىز ەستىپ قالاتىنى بار. جالپى، سۇگىر شىعارمالارى قازاق مادەنيەتىنىڭ ءاربىر سالاسىندا ءجيى قولدانىپ ءجۇر. تەلەديداردا، راديودا، «قازاقفيلم» تۋىندىلارىندا پايدالانىلادى.
سۇگىردىڭ اتاعى مەن شىعارمالارى قۇندىلىعى جاعىنان، قۇرمانعازى مەن ءتاتتىمبەت، قازانعاپ پەن دينانىڭ دەڭگەيىنە كوتەرىلدى دەسەم، ارتىق بولماس.
ەگەمەندى ەل بولدىق. كەشەگى كەڭەس وكىمەتىنىڭ كەزىندە قۋدالاۋعا ۇشىراعان سۇگىر سياقتى دارىندى، ونەرلى تۇلعالاردىڭ تويىن لايىقتى قارسى الا الماساق، بىزگە جاس ۇرپاقتىڭ الدىندا سىن ەمەس پە؟!
- اڭگىمەڭىزگە راقمەت!
سۇحباتتاسقان
تورەعالي تاشەنوۆ
