Biyl halyq kompozitory, şertpe küidıŋ şeberı Sügır Älıūlynyŋ tuǧanyna 130 jyl tolady. Bız osy mereilı dataǧa orai Sügır mūralarynyŋ janaşyry, öner zertteuşı, zeinetker jurnalist Jaulybai İmanälievpen sūhbattasqan edık.
- Jäuke, sız ataqty Sügırdı öz közıŋızben köre aldyŋyz ba?
- Men 1954-55 jyldary Sozaq eldı mekenınde Sügırdıŋ qyzy — Ūlbalamen bır synypta oqyǧan jaiym bar. Ol kezde aǧam — Tölebai Tasbolatov audandyq partiia komitetınde aimaqtyq hatşy (zonalnyi sekretar) bolyp qyzmet etetın.
Aǧalarymyz Sügırdıŋ kım ekenın, ärine, bılgen bolar. Al bız bala boldyq, şala boldyq, Sügırdıŋ ol kezde qadırın bılıp ülgermegen edık. Keiın Tölebai aǧam qyzmetıne bailanysty audan ortalyǧy — Şolaqqorǧanǧa köşıp keldı.
1958 jyly onynşy synypta oqyp jürgen kezım. Qyrküiek aiynyŋ aiaǧyna taman, mektep oquşylaryn avtobuspen maqta terımıne alyp kettı. Ol kezde maqta terımınıŋ nauqanyna ülken-kışı azamattardyŋ bärı tügel qatysatyn. Menı audandyq mädeniet üiınıŋ basşylary arnaiy ötınış jasap, būl jūmystan bosatyp alyp qaldy. Ondaǧy sebep — menıŋ dombyra tartatyn önerım edı. Audandyq mädeniet üiınıŋ ūiymdastyruymen änşı-küişı, bişı, jyrşylardy jinap, ekı ai audannyŋ barlyq şaruaşylyqtaryn aralap jürıp, konsert qoiǧanymyz esımnen ketpeidı.
Menıŋ tartatynym — dombyra, sosyn mondolin. Änşılerdı mondolinmen süiemeldeimın. Qūrmanǧazynyŋ «Balbyrauyn» küiın, sonan soŋ Däuletkereidıŋ «Qūdaşasyn» dombyrada jeke oryndaitynym bar.
Qazan aiynyŋ ortasynda Sozaq sovhozyna bardyq. Sozaqtyŋ şetınde Kalinin atyndaǧy bölımşenıŋ şaǧyn mädeniet üiınde konsert qoiatyn boldyq. Dalada, mädeniet üiınıŋ aldynda öŋkei önerpazdar şüiırkelesıp, äŋgımelesıp tūrǧanbyz.
Basynda aq qalpaǧy bar bır kışkentai şal kelıp bızben amandasty.
- İä, balalarym, auylǧa kelıp qalypsyŋdar ǧoi, — dep bärımızben amandasty da, jönıne kettı. Körkemdık jetekşımız — Amanbai Ämıreev degen aǧamyz: «Jaŋaǧy qariiany tanisyŋdar ma?» dedı. Bız ärine, tanymaimyz. «Būl Almatydaǧy ataqty qylqobyzşy — Jappas Qalambaevtyŋ jaqyn aǧasy ärı ūstazy» demesı barma. «Aty-jönı kım?» deimız. «Sügır degen küişı şal. Būl qariianyŋ bılmeitın küiı joq» dedı.
Basqany qaidam, menıŋ ışım qylp ete qaldy.
- Äi solaqai ınım, sen endı saspai, oryndaityn küilerıŋde şiraqtau boluǧa tyrys, — dedı Amanbai aǧamyz, maǧan qarap.
Bır kezde köztanys — Säuırbek Qarbazov degen osy Sozaqtyŋ jıgıtı kelıp, bızben amandasa berdı. Özı bızden üş-tört synyp joǧary oqityn, dombyraşy atanyp jürgen osy auyldyŋ belgılı jıgıtı. Sereiıp ösıp, ūzyn sarynyŋ özı bolǧan.
- Jaŋaǧy kelıp, amandasyp ketken şal — Sügır degen ataqty küişı. Ol da sen siiaqty solaqai. Bas-aiaǧyn tügel, dūrys bıletın küilerıŋnen tart, — dedı.
Işımnen: — Qap, bäle boldy-au, — dep tūrmyn.
Menıŋ senetınım mondolin. Bätima degen änşı qyzymyzdy süiemeldep sahanaǧa qaita-qaita şyǧatynym bar. Ol jaqsy änşı. Mondolindı būlbūldai sairatatyn kezım.
Konsertımız bastaldy. Kezegım kelıp, dombyramdy ūstap, sahanaǧa şyqtym.
- O — o, solaqai şyqty, — dep köpşılık «gu-u» etıp baryp basyldy. Eŋ aldyŋǧy qatarda Sügır qariia, onyŋ qasynda ekı ezuı ekı qūlaǧyna jetıp Säuırbek otyr.
Aldymen Däuletkereidıŋ «Qūdaşa» küiın oryndadym. Küidı aman-esen sürınbei aiaǧyna jetkızgen siiaqtymyn. Jūrt guıldetıp qol soǧyp, bırazǧa deiın basylmai tūrdy.
Ekınşı kezekte Qūrmanǧazynyŋ «Balbyrauyn» küiın oryndadym. Küi aiaqtalǧan sätte, şaǧyn mädeniet üiınıŋ töbesın töŋkerıp jıbere jazdap, qol soqpasy bar ma. Konsertımız aiaqtalyp, syrtqa şyqtyq. Säuırbek kelıp, menıŋ arqamnan qaǧyp: — Öi ınım, jaraisyŋ, jaqsy oryndaityn bolypsyŋ ǧoi. Sügır qariianyŋ ne aitqanyn aitaiyn ba? — dedı.
Jıgıtter men qyzdar: — İä, ait-ait, — dep qaldy.
«Basqalaryn qaidam, ana solaqaidan qorqam. Sodan tübınde bırdeme şyǧady» dedı ǧoi dep, menıŋ arqamnan qaita-qaita qaǧyp qoiady.
Kım bıledı? Sügır aqsaqaldyŋ da auzyna Qūdai saldy ma eken. Keiın universitet bıtırıp kelıp, oblystyq gazette qyzmet etıp jürıp, sol qariianyŋ artynda qalǧan küilerın jinadym. Künı bügınge deiın Sügır küiınıŋ oryndauşylaryn nasihattap kelemın.
- Sügırdıŋ jalǧyz dana suretı saqtalǧan. Ony da bırınşı tauyp jariialaǧan sız körınesız…
- Sügır Sozaq auylynda 1961 jyly aqpan aiynda seksennen asyp qaitys bolǧan. Būryn bırde-bır suretı saqtalmaǧan dep keldık. Söitsek, jalǧyz danasy saqtalǧan eken. Ony men 1971 jyly Sügırdıŋ ülken qyzy Ūlbalanyŋ üiınen taptym. Ol üige menı Ömırzaqtyŋ ekı balasy Sabyr men Äbıl ertıp bardy. Surettı tabuyma sol ekeuı qol ūşyn berdı. Ony kım tüsırgenı belgısız. Sükeŋ ädette suretke tüsudı qalamaityn kısı eken. Dındarlyǧy da sebep boluy mümkın. Suretşı, sırä, Sükeŋe bıldırtpei, küi tartyp otyrǧanda tüsırgen-au. Osydan basqa Sükeŋnıŋ eşqandai suretı qalmaǧan. Būl suret sol kezde özım qyzmet ısteitın «Oŋtüstık Qazaqstan» gazetıne «Sügırdıŋ suretı tabyldy» dep 1971 jyly 30 jeltoqsan künı jariialandy.
- 1975 jyly «Jazuşy» baspasynan «Qaratau şertpelerı» degen küiler jinaǧyn şyǧarypsyz. Jurnalist mamandyǧyn almaǧanda, küişı bolar ma edıŋız?
- Menıŋ ekı ökınışım bar. Bırınşısı — Sügırdıŋ oryndauşylyǧyn öz közımmen körıp, tyŋdai almaǧanym. Ekınşısı — Qūrmanǧazy atyndaǧy Almaty konservatoriiasynda oqymaǧanym. Äke jolyn quyp, jurnalist mamandyǧyn aldym. Tüzde jürsem — jurnalistpın, üige kelsem küişımın. Esıl-dertım küişıler men jyraular.
- Qanşa degenmen köneköz küişılerdı köp kördıŋız, qazırgı küi oryndauşylarǧa köŋılıŋız tola ma?
- Osy jetpıske kelgen şaǧymda, aŋǧarǧanym; qazırgı jas oryndauşylarda saliqaly mınez joq. Bärı zuyldaq, syldyr. Bırın-bırı ainytpai qaitalaidy. Osyǧan qaraǧanda «notamen sauattanudyŋ paidasy men ziiany bırdei me, qalai özı?» dep qalamyn keide.
Ou, keşegı Dina Nūrpeiısovanyŋ, Äbıken Qasenovtıŋ oryndauşylyq mınezderı, ülgılerı siiaqty nege bola almai-aq jür? Tıptı tört-aq klass bılımı bar — Tölegen Mombekovtıŋ oryndauşylyǧyna jete almai qor bolyp jürmız.
Sügır men Mafruzanyŋ küi saiysyndai önerler qaida qalǧan. Teledidardan körsetılıp jürgen daŋǧaza, jalǧan, küi saiysyn jasap, eldı jas bala siiaqty aldaimyz kelıp, aldaimyz. Eŋ soŋynda, «Adai» küiımen nemese «Saryarqany» qosylyp tartyp, küi saiysyn bıtıredı.
Şynaiy aitys, şynaiy saiysty bır köre alsaq, şırkın! Kımdı-kım qanşa ret sürındıredı. Qandai örnegımen, qandai boiauymen? Söitıp, bırıne jeŋılıs, bırıne şynaiy jeŋıs berıp, marapattauǧa bolmas pa?!
Ötırık, jattandy, daiyndalǧan saiyspen küişılerdıŋ bedelı artpaidy, qaita äbüiırden jūrdai bolyp şyǧady. Öitkenı olar ötırık tartysyp otyr. Ne sürınbeidı, ne jaŋylmaidy. Bärın bılıp otyrǧan avtomat äşeiın. Artyq aitsam, küişı bauyrlarymnan keşırım sūraimyn.
- Qazır Sügırdıŋ közın körgen küişıler qaldy ma?
- Joqtyŋ qasy. Tek Kentau qalasynda tūratyn, jasy seksennen asqan küişı — Samar Süiındıkūly bar. Ol Sügırdı körgen, küilerın tyŋdaǧan. Özı jan-jaqty küişı. Kezınde Samardyŋ äkesımen Sügır jaqsy aralasyp, syilasyp ötken ömırden. Süiındık te küişı eken, jasy Sügırden ülken bolypty.
Jaŋaarqada tūratyn jasy jetpıstıŋ beseuıne kelıp qalǧan küişı — Fazyl Tūtqabekov bar. Ol Äbıkennıŋ «Qoŋyryn», Tättımbettıŋ «Kökeikestı», «Saryjailau», «Bylqyldaq», «Sylqyldaq» küilerın, Sügırdıŋ «Kertolǧauyn» tamaşa oryndaidy.
Sügırdıŋ közın körgen, oryndauşylyǧyn äbden tyŋdap ösken taǧy bır küişı, manaǧy men aitqan — Säuırbek Karbozov bar. Ol Türkıstan qalasynyŋ qasynda bır kışkentai eldı mekende tūrady. Onyŋ jasy da jetpıstıŋ beseuıne keldı. Jas kezınde jaqsy küişı bolatyn. Sügır küilerın bıledı. Sol jıgıtke menıŋ bır qolym jetpei-aq qoidy. Äne-mıne dep jürgenımde ölıp qalmasa bolǧany.
- 2007 jyly Astanada ötken Sügırdıŋ 125 jyldyǧyna qatysyp, küi tarttyŋyz ǧoi deimın. Qalai öttı, köŋılıŋızden şyqty ma?
- Küläş Baiseiıtova atyndaǧy opera-balet teatrynda toilaǧanbyz. Men Sügırdıŋ «Aqqu» küiın tarttym. Sonda sahnaǧa şyqqan jiyrmadan astam küişı öner körsettı. Solardyŋ tört-beseuı ǧana Sügırdıŋ şyǧarmalaryn oryndady. Basqalary özderınıŋ būrynnan oryndap jürgen küilerın tartyp, jönıne kettı.
Ou, arnaiy Sügırdıŋ toiyna şaqyrylǧan soŋ, eŋ bolmasa keiıpkerdıŋ bır küiın oryndau kerek qoi.
- Endı biyl mūndai kemşılıkterdı qaitalamaǧan jön deisız ǧoi?
- Sügırdıŋ beinesı bar keudege taǧatyn znachoktar ma, älde medal ma, sondai-aq Sügırdıŋ beinesı bar gramotalar daiyndau kerek siiaqty. Jas «sudyrahmet» küişılerdı qoia tūryp, jasy ülken, Sügırdıŋ közın körgen oryndauşylardy aldymen sahnaǧa şyǧaru kerek. Solardyŋ oryndauşylyǧyn jazyp alyp qalu kerek siiaqty. Endı bes-on jyldan keiın, kım bar, kım joq?!
Qazır Sügırdıŋ şyǧarmalaryn Qūrmanǧazy atyndaǧy akademiialyq ūlt-aspaptar orkestrınıŋ, Nūrǧisa Tılendiev atyndaǧy etnografiialyq, «Otyryr sazy» folklorly orkestrınıŋ baǧdarlamalarynda oryndalyp jür. Astana men Almaty konservatoriiasynyŋ oqu baǧdarlamalarynda Sügır küilerı egjei-tegjeilı zerttelıp, oqytyluda. Simfoniialyq orkestrmen «Aqqudy», «Bozıngendı», «Telqoŋyrdy», «Yŋǧaitöktı» oryndap jürgenın aragıdık qūlaǧymyz estıp qalatyny bar. Jalpy, Sügır şyǧarmalary Qazaq mädenietınıŋ ärbır salasynda jiı qoldanyp jür. Teledidarda, Radioda, «Qazaqfilm» tuyndylarynda paidalanylady.
Sügırdıŋ ataǧy men şyǧarmalary qūndylyǧy jaǧynan, Qūrmanǧazy men Tättımbet, Qazanǧap pen Dinanyŋ deŋgeiıne köterıldı desem, artyq bolmas.
Egemendı el boldyq. Keşegı Keŋes ökımetınıŋ kezınde qudalauǧa ūşyraǧan Sügır siiaqty daryndy, önerlı tūlǧalardyŋ toiyn laiyqty qarsy ala almasaq, bızge jas ūrpaqtyŋ aldynda syn emes pe?!
- Äŋgımeŋızge raqmet!
Sūhbattasqan Töreǧali TÄŞENOV
