قۇرانيتتەر اعىمى ءوز نەگىزىن (661-750) ومەيالىقتاردىڭ حاليفالىق تۇسىندا پايدا بولعان مۋتازيليتتەردەن باستاۋ الادى.
ال 20-عاسىردا مۋتازيليزم اعىمىن 1935 جىلى مىسىردا تۋىلعان راشاد حاليفا جانداندىرعان.
راشاد حاليفا اين-شامس ۋنيۆەرسيتەتىندە ءبىلىم العان. 1959 جىلى اقش-قا كوشىپ، اريزونا شتاتىنىڭ ۋنيۆەرسيتەتىندە بيوحيميا ءپانى بويىنشا ماگيستراتۋرانى بىتىرگەن، كاليفورنيا ۋنيۆەرسيتەتىندە PhD دوكتورلىعىن قورعاعان.
راشاد حاليفا 1974 جىلى قۇرانداعى 19 سانىمەن بايلانىستى ماتەماتيكالىق كودتى تاۋىپ، ءوزىن قۇدايدىڭ پايعامبارى دەپ جاريالادى. مۇنى ول قۇراننىڭ 36-سۇرەسىنىڭ 3-اياتى جەبرەيىل پەرىشتەنىڭ جەتكىزۋىمەن وزىنە ارنالعاندىعىن ايتىپ، دايەكتەۋگە تىرىستى. ونىڭ ارتىنان ەرگەندەر راشادتى جاراتۋشىنىڭ ەلشىسى دەپ مويىندايدى.
راشاد حاليفا
راشادتىڭ ۇستانىمدارىن قازىرگى تاڭدا تاراتۋشىلاردىڭ ىقپالدىلارىنىڭ ءبىرى – ونىڭ تۇركياداعى ءىزباسارى ەديپ يۋكسەل. اتالمىش تۇلعا قازاقستانداعى قۇرانيتتەردىڭ ۇستازى رەتىندە تانىلىپ، ولاردىڭ اراسىندا ۇلكەن بەدەلگە يە بولىپ وتىر.
ەديپ يۋكسەل 1957 جىلى اراب وتباسىندا دۇنيەگە كەلگەن. ول ءوزىنىڭ يسلامداعى پايعامبار ينستيتۋتىن جوققا شىعارۋ سەكىلدى رەفورماتورلىق كوزقاراستارى مەن يدەيالارى ارقىلى اقش پەن ەۋروپا ەلدەرىندە تانىمال تۇلعاعا اينالدى. ەديپ قۇرانيتتەر اعىمىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى راشاد حاليفانىڭ ەڭبەكتەرىن وقىپ، ونىڭ كوزقاراستارىن قابىلدادى. 1986 جىلى ول راشاد اشقان «United Submitters International» ۇيىمىنىڭ مۇشەلىگىنە كىردى. ال 1989 جىلى حاليفانىڭ قولداۋىمەن اقش-قا كوشىپ، 1993 جىلى اقش ازاماتتىعىن الدى.
ەديپ يۋكسەل
قۇرانيتتەر اعىمىنىڭ مۇشەلەرى شاريعات نەگىزى تەك قۇران عانا دەپ ساناپ، حاديس، ءتاپسىر، قياس، ساحابالاردىڭ ءومىربايانى مەن عالىمداردىڭ ءپاتۋالارى مەن شاريعاتتى جوققا شىعارادى. قۇرانيتتەر قۇرانداعى كوپتەگەن اياتتاردىڭ مۇحاممەد پايعامباردىڭ زامانىنا ساي ايتىلعان،جاڭا زامان مەن اقىلعا قايشى اياتتار بار بولسا وندا ول مىندەتتى تۇردە اللەگوريا تۇرىندە تاپسىرلەنۋ كەرەك دەپ ەسەپتەيدى. جالپى العاندا قۇرانيتتەر اعىمى يسلامنىڭ ءداستۇرلى ءسۇننيت-شيعا باعىتى مەن ەرەجەلەرىنە قايشى كوزقاراستاردى ۇستانۋىمەن ەرەكشەلەنەدى.
كەيبىر زەرتتەۋشىلەردىڭ پىكىرىنشە قۇرانيتتەر اعىمى اقش-تىڭ ءارتۇرلى قارجىلىق ۇيىمدارى تاراپىنان قارجىلانعاندىقتان بەلگىلى يدەولوگيالىق ماقساتتارعا جەتۋ ءۇشىن قۇرىلعان وريەنتاليستىك ساياسي تەحنولوگيالىق جوبا بولىپ تابىلادى. ويتكەنى قۇرانعا كۇمان تۋدىرىپ، يسلام شاريعاتىنىڭ قاينار كوزى رەتىندە تانىلعان حاديستەردى مويىنداماۋ، ولاردى جوققا شىعارۋ – ءدىن دوگماسى مەن ريتۋالدارىنا قارسى شابۋىل دەپ ءتۇسىنۋ كەرەك.
قۇرانيتتەر ۇستانىمى اقش، ەۋروپا، تمد، سونىڭ ىشىندە قازاقستان اۋماعىنا تاراپ ۇلگەردى. قازاقستانداعى قۇرانيتتەردىڭ باسىم كوپشىلىگى قاراپايىم حالىقپەن ەمەس، تۇلعالىق تۇرعىدا قالىپتاسقان، جوعارى ءبىلىمى بار ەليتالىق توپپەن جۇمىس جۇرگىزەدى.
اقش-تا ءبىلىم العان قازاقستان ازاماتى مارقۇم اسىلبەك مۋسين ەلىمىزدە بىرقاتار تۇلعالاردىڭ قولداۋىنا يە بولىپ، قۇرانيتتەر يدەولوگياسىن جاقتاۋشى «ىزگى امال» ءدىني-مادەني ۇيىمىن قۇردى. سول كەزدەگى پرەزيدەنت اكىمشىلىگىنىڭ باسشىسى اكەسى اسلان ءمۋسيننىڭ قولداۋىمەن ۇقك-ءنىڭ ورتالىق اپپارات وفيتسەرلەرىنە ارنايى لەكتسيا وقىدى.
اسىلبەك مۋسين
«قۇرانيتتەر» اعىمى بۇگىندە ەل اۋماعىندا ناقتى ارەكەت ەتپەگەنىمەن، ولاردىڭ كوزقاراستارى مەن ۇستانىمدارى عالامتور جەلىسى ارقىلى بەلسەندى ناسيحاتتالۋدا.
قۇرانيتتەر اعىمىنىڭ مۇشەلەرى شاريعات نەگىزى تەك اقىل مەن قۇران عانا دەپ ساناپ، يسلامنىڭ باسقا قاينار كوزدەرىن جوققا شىعاراتىنى بەلگىلى جانە قۇراندى پايعامباردىڭ حاديس-سۇننەتىمەن ەمەس راتسيونالدى اقىل ارقىلى تۇسىندىرەدى.
ناماز، ورازا، زەكەت، قاجىلىق ت.ب ريتۋال بويىنشا تۇسىنىكتەرى مەن سەنىم ماسەلەلەرى الەمدەگى قالىپتاسقان ءداستۇرلى يسلام دىنىنە ديامەترالدى باعىتتا قاراما-قارسى بولىپ تابىلادى. مىسالى قاجىلىق ساۋدياداعى مەككەدە ەمەس، يزرايلدەگى يەرۋساليمدە بولۋ كەرەك نەمەسە رامازان ايى ستاتيكالىق، ياعني 10 كۇنگە جىلجىماۋ كەرەك دەگەن تاعى دا باسقا ۇستانىمدارى .
قورىتىندىلاپ ايتساق قۇرانيتتەر جاڭادان پايدا بولعان اعىم ەمەس، ولاردىڭ ءپروتوتيپى يسلام تاريحىندا، ۋمايا داۋىرىندە پايدا بولعان مۋتازيليتتىك اعىمنان باستاۋ الادى.
تۇراربەك قۇسايىنوۆ
"دەموس" قب توراعاسى
