– ايداھاردىڭ باسىن اينالدىرىپ، بي بيلەتكەن سىبىزعىنىڭ قازاق ءۇشىن قۇندىلىعى نەدە؟
– قازاق مۋزىكاسىنىڭ التىن تۇعىرى – ءان مەن كۇي. اسپاپتىق مۋزىكانىڭ نەگىزى كۇيدەن باستالادى. بابالارىمىزدىڭ قايعىسى مەن قۋانىشىن كۇيمەن ناسيحاتتاعان اسپاپتاردىڭ اتاسى – قوڭىر ءۇندى قوبىز بولسا، اناسى – قاسيەتتى دومبىرا، جان باۋىرى – سۇلۋ سازدى سىبىزعى دەر ەدىم. كەڭەستىك كەزەڭگە دەيىن ساياحاتتاپ كەلگەن ورىس، شەت ەل عالىمدارىنىڭ جازبالارىندا دا وسى ءۇش اسپاپ تۋرالى ايتىلاتىن دەرەكتەر كوپ. سىبىزعى بەرتىندە پايدا بولعان اسپاپ ەمەس، ءپالساپاسى قوبىز بەن دومبىرامەن بىرگە باستالىپ، بىرگە تۇيىندەلەتىن كۇللى تۇركى جۇرتىنا ورتاق ونەر.
– قۋرايدان جاسالعان سىبىزعى سازى سىزگە دەيىن ۇلكەن ساحنالاردان كوپ ەستىلگەن جوق قوي، قازاق دالاسىنا قاشان كەلگەن ونەر؟
– قاشان كەلگەندىگى تۋرالى ناقتى دەرەك جوق، بىراق شوقان، رادلوۆتىڭ، لەپيسيننىڭ ەڭبەكتەرىندە سىبىزعى تۋرالى سيپاتتالادى. ال شىعۋ، پايدا بولۋ تاريحى سوناۋ ەسكەندىر زامانىنان باستاۋ الادى. سودان باستاپ شىعىستا جاتقان كۇللى التايلىق حالىقتاردا، تۇركى جۇرتىندا ورتاق وينالعان اسپاپ.
– دەگەنمەن بىزدە ءدال سول حالىقتارداعىداي ساقتالىپ قالا المادى عوي. تاتار مەن باشقۇرتقا، تۋۆا مەن تۇركىمەنگە ءسىڭىستى ونەر سىزگە قالاي جۇعىستى بولدى؟
– مەنىڭ تۋىپ-وسكەن ءوڭىرىم – شىعىس قازاقستان وبلىسى. ال مارقاكول مەن زايسان، تارباعاتاي مەن قاتون قاراعاي اراسى سىبىزعى ونەرىن الديلەگەن التىن بەسىك دەسەك، ەش جاڭىلىسپايمىز.
توبەمىزدەن اسقاقتاپ تۇرعان التاي تاۋىن جاعالاي قونعان شىعىستاعى قازاقتاردان باسقا، ەكى ەتەگىن جايلاعان قىتاي قازاقتارى مەن موڭعوليا قازاقتارى اراسىندا سىبىزعى تارتاتىندار كوپ. سوندا بۇل سىبىزعى دەگەنىڭىز ءۇش مەملەكەتتىڭ قازاقتارىن، التايدىڭ ار جاق-بەر جاعىن بوكتەرلەگەن باسقا دا تۇركى حالىقتارىنىڭ بارىنە ءسىڭىستى ورتاق ونەر بولعان.
ءبىزدىڭ اۋىلدا ەسىمدەرى ءحۇىى عاسىردان بەرى بەلگىلى قانمەن تارالعان سىبىزعىشى اۋلەتتەرى ءومىر سۇرگەن. سول كەزەڭدەردە سىبىزعىدان كۇي تارتىستارى وتكىزىلگەن. اقىلجان، قايراقباي سىندى سىبىزعىمەن كۇي شىعارعان حالىق كومپوزيتورلارىنىڭ بۇل وڭىردە وتە كوپ بولعانىن بۇگىنگى زەرتتەۋلەر كورسەتىپ وتىر. 1950 جىلدارى شاناق اۋعانباەۆ پەن مۇسا دەگەن اقساقال وسى وڭىردە كۇي تارتىسقان. سول سەبەپتى بەسىگىمدە جاتقاننان باستاپ مەنىڭ دە قۇلاعىما سىبىزعى ءۇنى ءسىڭىستى بولدى. سىبىزعى ءۇنى قانىمدا ساقتاۋلى، سونداي ورتادا وسكەندىكتەن، ەرتە مە، كەش پە، سىبىزعىشى بولاتىنىم انىق ەدى.
– بىردە شاتتانىپ، بىردە وكسىگەن قازاق سىبىزعىسىنىڭ كۇيلەرى ساقتالعان با؟
– «مادەني مۇرا» باعدارلاماسى بويىنشا جيناقتالعان قازاقتىڭ 1000 كۇيىنىڭ ىشىندە سىبىزعىنىڭ ۇلەسىنە 100 كۇي تيەسىلى. ءبىر اسپاپقا ارنالعان كۇي از ەمەس. سىبىزعىعا ارنالعان ۇلكەن كۇي ونەرىنىڭ مەكتەبى دەمەگەندە، نە دەيمىز ەندى مۇنى؟
وكىنىشتىسى، كەڭەس وكىمەتى كەزىندە سىبىزعىعا كوپ كوڭىل بولىنبەدى، سول سەبەپتى وزگەنىڭ ونەرى سەكىلدى وگەيسىپ قالدى. ايتەۋىر بولات سارىباەۆ سەكىلدى قازاقتىڭ ماڭدايىنا بىتكەن جاناشىر جوقتاۋشىسىنىڭ ارقاسىندا ونەر رەتىندە قايتا ءتىرىلىپ، قاتارعا قوسىلدى.
دۇيسەن قاسەيىنوۆ اعامىز كونسەرۆاتوريانىڭ رەكتورى بولىپ تۇرعاندا، ماعان ماقساتتى تۇردە باعىت بەرىپ، ۋفاعا، باشقۇرتستان كونسەرۆاتورياسىنا وقۋعا جىبەرىپ، بىتىرگەن سوڭ وزىمىزدەگى كونسەرۆاتوريانىڭ سىبىزعى كلاسىنا وقىتۋشىلىققا شاقىردى. وسى ونەردىڭ جاندانۋىنا مۇرىندىق بولدى.
– سىبىزعىنىڭ تۇرلەرى بولا ما؟
– بولعاندا قانداي! ءۇش ويىقتى – موڭعوليا قازاقتارىنا، ءتورت ويىق سىبىزعى – قىتاي قازاقتارىنا ءتان. ال ءبىز، شىعىسقازاقستاندىقتار، ءۇش ويىق پەن بەس ويىقتى سىبىزعىدا ارالاس ويناي بەرەمىز. نەگىزىنەن، سىبىزعى قىسقا بولىپ كەلەدى. باتىس قازاقستان سىبىزعى مەكتەبى تازا بەس ويىقتى سىبىزعىنى قولدانادى. ولار ۇزىن سىبىزعىدا وينايدى، باشقۇرتتارعا جاقىن، سوندىقتان دا ءۇنى قوڭىرلاۋ بولىپ شىعادى. سوسىن ۇزىن سىبىزعىنىڭ مۇمكىندىگى كوبىرەك، مۋزىكا تىلىمەن ايتقاندا، ەكى وكتاۆاعا جاقىنىراق دىبىس شىعارادى.
– سىبىزعى جاساۋعا ءوسىپ تۇرعان قامىس پەن قۋراي جاراي بەرە مە؟
– جوق، سىبىزعى قىزىل قۋراي، تاقيا باستى قۋراي، وگىز قۋراي، نار قامىس دەگەننەن جاسالادى. كەي جەردە بۇلار وسپەيتىندىكتەن، اعاش پەن تەمىرگە كوشكەن. بىراق دىبىسى ساقتالادى.
