Talǧat Mūqyşev: Qanymda sybyzǧy sazy saqtauly

– Aidahardyŋ basyn ainaldyryp, bi biletken sybyzǧynyŋ qazaq üşın qūndylyǧy nede? – Qazaq muzykasynyŋ altyn tūǧyry – än men küi. Aspaptyq muzykanyŋ negızı küiden bastalady. Babalarymyzdyŋ qaiǧysy men quanyşyn küimen nasihattaǧan aspaptardyŋ atasy – qoŋyr ündı qobyz bolsa, anasy – qasiettı dombyra, jan bauyry – sūlu sazdy sybyzǧy der edım. Keŋestık kezeŋge deiın saiahattap kelgen orys, şet el ǧalymdarynyŋ jazbalarynda da osy üş aspap turaly aitylatyn derekter köp. Sybyzǧy bertınde paida bolǧan aspap emes, pälsapasy qobyz ben dombyramen bırge bastalyp, bırge tüiındeletın küllı türkı jūrtyna ortaq öner. – Quraidan jasalǧan sybyzǧy sazy sızge deiın ülken sahnalardan köp estılgen joq qoi, qazaq dalasyna qaşan kelgen öner? – Qaşan kelgendıgı turaly naqty derek joq, bıraq Şoqan, Radlovtyŋ, Lepisinnıŋ eŋbekterınde sybyzǧy turaly sipattalady. Al şyǧu, paida bolu tarihy sonau Eskendır zamanynan bastau alady. Sodan bastap şyǧysta jatqan küllı altailyq halyqtarda, türkı jūrtynda ortaq oinalǧan aspap. – Degenmen bızde däl sol halyqtardaǧydai saqtalyp qala almady ǧoi. Tatar men başqūrtqa, tuva men türkımenge sıŋıstı öner sızge qalai jūǧysty boldy? – Menıŋ tuyp-ösken öŋırım – Şyǧys Qazaqstan oblysy. Al Marqaköl men Zaisan, Tarbaǧatai men Qaton Qaraǧai arasy sybyzǧy önerın äldilegen altyn besık desek, eş jaŋylyspaimyz.

Töbemızden asqaqtap tūrǧan Altai tauyn jaǧalai qonǧan şyǧystaǧy qazaqtardan basqa, ekı etegın jailaǧan Qytai qazaqtary men Moŋǧoliia qazaqtary arasynda sybyzǧy tartatyndar köp. Sonda būl sybyzǧy degenıŋız üş memlekettıŋ qazaqtaryn, Altaidyŋ ar jaq-ber jaǧyn bökterlegen basqa da türkı halyqtarynyŋ bärıne sıŋıstı ortaq öner bolǧan.

Bızdıŋ auylda esımderı HÜII ǧasyrdan berı belgılı qanmen taralǧan sybyzǧyşy äuletterı ömır sürgen. Sol kezeŋderde sybyzǧydan küi tartystary ötkızılgen. Aqyljan, Qairaqbai syndy sybyzǧymen küi şyǧarǧan halyq kompozitorlarynyŋ būl öŋırde öte köp bolǧanyn bügıngı zertteuler körsetıp otyr. 1950 jyldary Şanaq Auǧanbaev pen Mūsa degen aqsaqal osy öŋırde küi tartysqan. Sol sebeptı besıgımde jatqannan bastap menıŋ de qūlaǧyma sybyzǧy ünı sıŋıstı boldy. Sybyzǧy ünı qanymda saqtauly, sondai ortada öskendıkten, erte me, keş pe, sybyzǧyşy bolatynym anyq edı. – Bırde şattanyp, bırde öksıgen qazaq sybyzǧysynyŋ küilerı saqtalǧan ba? – «Mädeni mūra» baǧdarlamasy boiynşa jinaqtalǧan qazaqtyŋ 1000 küiınıŋ ışınde sybyzǧynyŋ ülesıne 100 küi tiesılı. Bır aspapqa arnalǧan küi az emes. Sybyzǧyǧa arnalǧan ülken küi önerınıŋ mektebı demegende, ne deimız endı mūny?

Ökınıştısı, Keŋes ökımetı kezınde sybyzǧyǧa köp köŋıl bölınbedı, sol sebeptı özgenıŋ önerı sekıldı ögeisıp qaldy. Äiteuır Bolat Sarybaev sekıldı qazaqtyŋ maŋdaiyna bıtken janaşyr joqtauşysynyŋ arqasynda öner retınde qaita tırılıp, qatarǧa qosyldy.

Düisen Qaseiınov aǧamyz konservatoriianyŋ rektory bolyp tūrǧanda, maǧan maqsatty türde baǧyt berıp, Ufaǧa, Başqūrtstan konservatoriiasyna oquǧa jıberıp, bıtırgen soŋ özımızdegı konservatoriianyŋ sybyzǧy klasyna oqytuşylyqqa şaqyrdy. Osy önerdıŋ jandanuyna mūryndyq boldy. – Sybyzǧynyŋ türlerı bola ma? – Bolǧanda qandai! Üş oiyqty – Moŋǧoliia qazaqtaryna, tört oiyq sybyzǧy – Qytai qazaqtaryna tän. Al bız, şyǧysqazaqstandyqtar, üş oiyq pen bes oiyqty sybyzǧyda aralas oinai beremız. Negızınen, sybyzǧy qysqa bolyp keledı. Batys Qazaqstan sybyzǧy mektebı taza bes oiyqty sybyzǧyny qoldanady. Olar ūzyn sybyzǧyda oinaidy, başqūrttarǧa jaqyn, sondyqtan da ünı qoŋyrlau bolyp şyǧady. Sosyn ūzyn sybyzǧynyŋ mümkındıgı köbırek, muzyka tılımen aitqanda, ekı oktavaǧa jaqynyraq dybys şyǧarady. – Sybyzǧy jasauǧa ösıp tūrǧan qamys pen qurai jarai bere me? – Joq, sybyzǧy qyzyl qurai, taqiia basty qurai, ögız qurai, nar qamys degennen jasalady. Kei jerde būlar öspeitındıkten, aǧaş pen temırge köşken. Bıraq dybysy saqtalady.