– Aıdahardyń basyn aınaldyryp, bı bıletken sybyzǵynyń qazaq úshin qundylyǵy nede?
– Qazaq mýzykasynyń altyn tuǵyry – án men kúı. Aspaptyq mýzykanyń negizi kúıden bastalady. Babalarymyzdyń qaıǵysy men qýanyshyn kúımen nasıhattaǵan aspaptardyń atasy – qońyr úndi qobyz bolsa, anasy – qasıetti dombyra, jan baýyry – sulý sazdy sybyzǵy der edim. Keńestik kezeńge deıin saıahattap kelgen orys, shet el ǵalymdarynyń jazbalarynda da osy úsh aspap týraly aıtylatyn derekter kóp. Sybyzǵy bertinde paıda bolǵan aspap emes, pálsapasy qobyz ben dombyramen birge bastalyp, birge túıindeletin kúlli túrki jurtyna ortaq óner.
– Qýraıdan jasalǵan sybyzǵy sazy sizge deıin úlken sahnalardan kóp estilgen joq qoı, qazaq dalasyna qashan kelgen óner?
– Qashan kelgendigi týraly naqty derek joq, biraq Shoqan, Radlovtyń, Lepısınniń eńbekterinde sybyzǵy týraly sıpattalady. Al shyǵý, paıda bolý tarıhy sonaý Eskendir zamanynan bastaý alady. Sodan bastap shyǵysta jatqan kúlli altaılyq halyqtarda, túrki jurtynda ortaq oınalǵan aspap.
– Degenmen bizde dál sol halyqtardaǵydaı saqtalyp qala almady ǵoı. Tatar men bashqurtqa, týva men túrkimenge sińisti óner sizge qalaı juǵysty boldy?
– Meniń týyp-ósken óńirim – Shyǵys Qazaqstan oblysy. Al Marqakól men Zaısan, Tarbaǵataı men Qaton Qaraǵaı arasy sybyzǵy ónerin áldılegen altyn besik desek, esh jańylyspaımyz.
Tóbemizden asqaqtap turǵan Altaı taýyn jaǵalaı qonǵan shyǵystaǵy qazaqtardan basqa, eki etegin jaılaǵan Qytaı qazaqtary men Mońǵolııa qazaqtary arasynda sybyzǵy tartatyndar kóp. Sonda bul sybyzǵy degenińiz úsh memlekettiń qazaqtaryn, Altaıdyń ar jaq-ber jaǵyn bókterlegen basqa da túrki halyqtarynyń bárine sińisti ortaq óner bolǵan.
Bizdiń aýylda esimderi HÚII ǵasyrdan beri belgili qanmen taralǵan sybyzǵyshy áýletteri ómir súrgen. Sol kezeńderde sybyzǵydan kúı tartystary ótkizilgen. Aqyljan, Qaıraqbaı syndy sybyzǵymen kúı shyǵarǵan halyq kompozıtorlarynyń bul óńirde óte kóp bolǵanyn búgingi zertteýler kórsetip otyr. 1950 jyldary Shanaq Aýǵanbaev pen Musa degen aqsaqal osy óńirde kúı tartysqan. Sol sebepti besigimde jatqannan bastap meniń de qulaǵyma sybyzǵy úni sińisti boldy. Sybyzǵy úni qanymda saqtaýly, sondaı ortada óskendikten, erte me, kesh pe, sybyzǵyshy bolatynym anyq edi.
– Birde shattanyp, birde óksigen qazaq sybyzǵysynyń kúıleri saqtalǵan ba?
– «Mádenı mura» baǵdarlamasy boıynsha jınaqtalǵan qazaqtyń 1000 kúıiniń ishinde sybyzǵynyń úlesine 100 kúı tıesili. Bir aspapqa arnalǵan kúı az emes. Sybyzǵyǵa arnalǵan úlken kúı óneriniń mektebi demegende, ne deımiz endi muny?
Ókinishtisi, Keńes ókimeti kezinde sybyzǵyǵa kóp kóńil bólinbedi, sol sebepti ózgeniń óneri sekildi ógeısip qaldy. Áıteýir Bolat Sarybaev sekildi qazaqtyń mańdaıyna bitken janashyr joqtaýshysynyń arqasynda óner retinde qaıta tirilip, qatarǵa qosyldy.
Dúısen Qaseıinov aǵamyz konservatorııanyń rektory bolyp turǵanda, maǵan maqsatty túrde baǵyt berip, Ýfaǵa, Bashqurtstan konservatorııasyna oqýǵa jiberip, bitirgen soń ózimizdegi konservatorııanyń sybyzǵy klasyna oqytýshylyqqa shaqyrdy. Osy ónerdiń jandanýyna muryndyq boldy.
– Sybyzǵynyń túrleri bola ma?
– Bolǵanda qandaı! Úsh oıyqty – Mońǵolııa qazaqtaryna, tórt oıyq sybyzǵy – Qytaı qazaqtaryna tán. Al biz, shyǵysqazaqstandyqtar, úsh oıyq pen bes oıyqty sybyzǵyda aralas oınaı beremiz. Negizinen, sybyzǵy qysqa bolyp keledi. Batys Qazaqstan sybyzǵy mektebi taza bes oıyqty sybyzǵyny qoldanady. Olar uzyn sybyzǵyda oınaıdy, bashqurttarǵa jaqyn, sondyqtan da úni qońyrlaý bolyp shyǵady. Sosyn uzyn sybyzǵynyń múmkindigi kóbirek, mýzyka tilimen aıtqanda, eki oktavaǵa jaqynyraq dybys shyǵarady.
– Sybyzǵy jasaýǵa ósip turǵan qamys pen qýraı jaraı bere me?
– Joq, sybyzǵy qyzyl qýraı, taqııa basty qýraı, ógiz qýraı, nar qamys degennen jasalady. Keı jerde bular óspeıtindikten, aǵash pen temirge kóshken. Biraq dybysy saqtalady.
