– «مادەني مۇرا» باعدارلاماسىنىڭ اياسىندا «قازاقتىڭ مىڭ كۇيى»، «قازاقتىڭ مىڭ ءانى» جوباسى ەل-جۇرتتى ءبىر سىلكىنتىپ تاستاعانى بەلگىلى. بىراق بۇل جارىق كورگەن اندەر مەن كۇيلەر قاراپايىم حالىققا قولجەتىمسىز بولىپ وتىرعان كورىنەدى…
– ەلىمىز انگە دە، كۇيگە دە باي. شىعارماشىلىق تۇلعالارىمىز دا جەتكىلىكتى. اتاۋلى جوباعا اندەر مەن كۇيلەر ىرىكتەلىپ قانا الىندى. قانشاما رۋحاني قازىنامىز قاڭتارىلىپ تۇر. جاپوندار ۇلتتىق ونەردى دامىتۋشىلاردى «قىزىل كىتاپقا» ەنگىزىپ، ارنايى مەملەكەت قامقورلىعىنا وتكىزەدى ەكەن. جاعداي جاساعاننان كەيىن بارىپ، شىعارماشىلىق دۇنيەلەرىنىڭ الەمدى تاڭعالدىراتىنداي بولۋىن تالاپ ەتەدى. ءبىز قولونەر شەبەرلەرىن نارىققا سالىپ قويدىق. ۇلتتىق بۇيىمدار قايتىپ نارىققا بەيىمدەلەدى؟ قازاقى تانىمداعى، قولونەردىڭ قادىرىن بىلەدى-اۋ دەيتىن اۋىلداعى جۇرتتىڭ قالتاسى قاعىلعالى قاي زامان؟ مادەني مۇرالارىمىزدان ايىرىلساق، ەلدىگىمىزدەن نە قالادى؟
– فرانتسۋزدار بۇكىل الەمنىڭ ونەرلىلەرىن وزدەرىنە جيناپ، ءوز مادەنيەتتەرىن دامىتقان ەكەن. ال ءبىز نەگە ءوز ەلىمىزدەگى ۇلتتىق ونەردىڭ وكىلدەرىن ەسكەرمەيمىز؟
– مەن مىسالى، پاريجدە 4-5 رەت كونتسەرت بەردىم. وزدەرى شاقىرتادى، قارجىلاندىرادى، جازىپ الىپ، زەرتتەيدى. رىسباي عابديەۆ، ماعاۋيا حامزين، قارشىعا احمەدياروۆ ءتارىزدى كەرەمەت كۇيشىلەر باقيلىق بولىپ كەتتى. سونداي ەل ىشىندەگى مىقتى تۇلعالار ورتالىقتاردا ءۇنتاسپالارىن جازدىرىپ، شاكىرتتەر تاربيەلەسە، نۇر ۇستىنە نۇر بولار ەدى. ول ۇلكەن شىعىندى دا قاجەت ەتپەيدى. قۇلدىراعان ەكونوميكانى قالپىنا كەلتىرۋگە بولمايدى، ال مادەنيەت جويىلسا، ونىڭ ورنى ەشقاشان قايتىپ تولمايدى.
– قازاق ونەرپازدارىنىڭ باسى بىرىكپەيتىن ءتارىزدى. بارلىعى تىزە قوسىپ، «ءبىر جاعادان – باس، ءبىر جەڭنەن قول شىعارسا»، بۇگىندە كوپ ماسەلە ءوز شەشىمىن تاپقان بولار ما ەدى؟ قالاي ويلايسىز؟
– ونەر ادامدارىنىڭ جان-جاققا تارتاتىنداي دا ەشنارسەسى قالعان جوق. ءبىز ۇنەمى ءوزىمىزدىڭ «ۇلتتىق ونەردىڭ تەاترى بولسا» دەپ ايتىپ ءجۇرمىز. ەگەر سەن جىر، ءان، كۇي تىڭداعىڭ كەلسە، باراتىن جەرىڭ بار ما؟ جوق! ال ءانشى-جىرشىلار، كۇيشىلەر كونتسەرت بەرەيىن دەسە، شاشەتەكتەن شىعىنعا باتادى. الگىندەي ۇلتتىق تەاترىمىزدا ءبىر كۇن ءبىرجان سال، اقان سەرى اندەرىنە كەزەك بەرىلسە، كەلەسى كۇنى قازانعاپتىڭ كۇيلەرى ورىندالسا، جىرشى-جىراۋلاردىڭ شىعارماشىلىق كەشتەرى بولسا، قانداي عاجاپ. ونى تولىقتاي مەملەكەت قارجىلاندىرۋ كەرەك. ونداي ورتالىق بولماعاننان كەيىن، قازاقتىڭ ونەرىن ىزدەگەن جۇرت قايدا بارادى؟
– جۇيەلى ناسيحاتتىڭ جوقتىعىنان اۋىلداعى ەل ۇلتتىق ونەردىڭ التىن ارقاۋىنان اجىراپ قالعانداي ما، قالاي؟
– اسىرەسە، جاستار جاعى ۇلتتىڭ مۋزىكاسىنان ماقۇرىم بولدى. ولار شەتەلدىك انشىلەردى ءبىلۋى مۇمكىن، ال وزىمىزدەگى نەبىر مىقتىلاردىڭ بار ەكەنىنەن ءتىپتى دە حابارسىز كۇيدە ءجۇر.
– بارىنە قولايلى، جۇرتتىڭ ناعىز «كوك جاشىككە» تەلمىرەتىن پرايم تايم ۋاقىتتا تۇككە قاجەتى جوق تۇرىك، كورەي تەلەحيكايالارى بەرىلىپ جاتادى. سونىڭ ورنىنا ۇلتىمىزعا ۇسىنار قاجەتتى تاريحي-مادەني حابارلار ۇيىمداستىرىلسا عوي. ۇلتتىق قاۋىپسىزدىكتى ساقتاۋ شەكارانى شەگەندەۋمەن عانا شەكتەلمەيدى، رۋحاني قۇندىلىعىمىزدى دارىپتەۋ، ونى جاس بۋىننىڭ بويىنا ءسىڭىرۋ ارقىلى دا جۇزەگە اسادى ەمەس پە؟
– البەتتە، سولاي. لەزدە-اق ءداستۇرىمىزدەن ايىرىلىپ قالاتىن ءتۇرىمىز بار. كەزىندە ناۋشانىڭ كۇيلەرىن جوعالتىپ الدىق. بۇگىندە جۇيەلى تۇردە ەل ىشىندەگى اندەر مەن كۇيلەردى ىزدەپ، زەرتتەپ، ولاردى اينالىسقا ەنگىزىپ جاتقاندار جوققا ءتان. مادەني مۇرالارىمىز كوزدەن بۇلبۇل ۇشقان سوڭ، ەرتەڭ كىمگە وكپە ارتامىز؟
– وسى باعىتتا اشىلعان «مادەنيەت» تەلەارناسى دا اۋىل-ايماقتاردا مۇلدە كورسەتپەيدى…
– اۋىل تۇگىل، قالانىڭ وزىندە ول تەلەارنانى كورۋ مۇمكىندىگىنە يە بولاتىندار نەكەن-ساياق. بىزدە ۇلتتىق باعىتتاعى كەز كەلگەن دۇنيەگە سامارقاۋلىق سەزىلەدى.
– رەسەي باعدارلامالارىن كوشىرۋگە كەلگەندە الدىنا جان سالمايتىن قازاق تەلەارنالارى ءتول ونەرىمىزگە كەلگەندە نەگە شىقبەرمەس شىعايبايدىڭ كەبىن كيەدى؟
– ۇلتتىق قۇندىلىققا بايلانىستى باعدارلامالار «رەيتينگى تومەن» دەگەن جەلەۋمەن جابىلىپ جاتادى. ءسويتىپ، كۇنى-ءتۇنى جاستاردى جەلىكتىرەتىن ارزانقول دۇنيەلەر نازارعا ۇسىنىلادى. ماسەلە تەك سۇرانىستا دەسەك، ەفيردى ەروتيكالىق ونىمدەرمەن تولتىرۋىمىز قاجەت پە؟ تۇراقتى ناسيحاتتالىپ، ءوز كورەرمەنى قالىپتاسپاسا، قايتىپ سۇرانىس بولادى؟ سۇرانىستى عانا ويلاساق، بولاشاعىمىزعا بالتا شاپپايمىز با؟
كەزىندە جۇسىپبەك ەلەبەكوۆ، عاريفوللا قۇرمانعاليەۆتەردىڭ ونەرى تەلە-راديو ارقىلى ەلگە ەركىن تاراپ وتىردى. ولاردىڭ سودان تۇلعالىق قاسيەتى قالىپتاستى. بۇگىندە سىبىزعىدا، جەتىگەندە، شەرتەردە وينايتىن مىقتى كۇيشىلەردىڭ شىعاتىن ساحناسى، ونەر كورسەتەتىن ورتاسى جوق. ەلدىڭ بەتكەۇستار قۇرمانعازى وركەسترىنىڭ ءوزى كوزدەن دە، كوڭىلدەن دە كەتە باستادى.
كۇيمەن كومكەرىلەتىن باعدارلامالاردى ەستۋدەن قالدىق. جاڭالىقتاردىڭ ىشىنەن كىشكەنە ءۇزىندىسى بەرىلگەن تاتتىمبەتتىڭ «سارجايلاۋىن» جۇرت جۇرەك تۇبىندە، كوڭىل تۇكپىرىندە ساقتاپ، بويعا سىڭىرمەيدى دەيسىز بە؟
– ءبىر عانا ءبىرجان سالدىڭ 80-گە شامالاس ءانى بار ەكەن. قازاقتاعى قانشاما ۇلى كومپوزيتورلاردىڭ شىعارمالارى تۇگەندەلمەي دە، زەردەلەنبەي دە كەلەدى.
– وسى ماسەلەلەردىڭ بارلىعى مەنى قانشا جىلدان بەرى تولعاندىرىپ ءجۇر. قازاقتىڭ بالالارىن ءبىرىنشى سىنىپتان باستاپ ءان-كۇيگە باۋلۋدىڭ «مۇراگەر» اتتى باعدارلاماسىن قولعا العان ەدىك. مۇندا بالانى قالاي دومبىرا تارتۋعا، سۋىرىپ سالىپ ايتىسۋعا، جىر جىرلاۋعا جىلدام بەيىمدەۋگە بولاتىنى جان-جاقتى قاراستىرىلدى. ءان-كۇيلەردىڭ شىعۋ تاريحى دا باياندالادى وندا. قازىر وسى باعدارلاما نەگىزىندە ەلىمىزدە 10 مىڭنان استام بالا ءتالىم الۋدا. ونىڭ ءوزىن شەتەلدىك قوعامدىق ۇيىمداردىڭ دەمەۋشىلىگىمەن اتقارۋدامىز. ايتكەنمەن، بۇل باستامانى مەكتەپ باعدارلاماسىنا ەنگىزە الماي وتىرمىز. مەكتەپ ستاندارتىنا كىرمەگەننەن كەيىن ەرتەڭ «مۇراگەرگە» تىيىم سالىپ تاستاسا قايتەمىز؟ بۇكىل وقۋلىقتارى مەن ادىستەمەلەرى جازىلدى. العاشقى ناتيجەلەرىن بەرىپ تە جاتىر. كەيبىر مەكتەپتەردەن 500-1000 بالاعا دەيىن شىقتى. ولاردىڭ بارلىعى دومبىراشى بولماي-اق قويسىن، قانداي سالانىڭ قۇلاعىن ۇستاسا دا، ۇلتتىق ونەرىمىز ومىرلەرىنە رۋحاني ازىق بولادى عوي. ول سول جوبامەن وقىتىلعان بالالاردىڭ تىڭداۋشىسى جوق. ءبىزدىڭ ونەرىمىزدىڭ مىقتى بولاتىن سەبەبى – تىڭداۋشىنىڭ ساپاسى جوعارى بولدى. جاقسى تىڭداۋشىسى بار ورىنداۋشى ءوزىن-ءوزى شىڭداۋ ۇستىندە جۇرەدى. سىن-ەسكەرتپەنىڭ ارقاسىندا شەبەرلىگىن جەتىلدىرەدى.
– «مۇراگەر» باعدارلاماسىندا قازاقتىڭ دومبىرادان باسقا دا اسپاپتارى قامتىلعان با؟
– وندا قازاقتىڭ عانا ەمەس، تۇركى، شىعىس حالىقتارىنىڭ، ءتىپتى ەۋروپانىڭ مۋزىكالىق اسپاپتارى ورىن العان. وپەرا، سيمفونيا، ءۇندى ءبيى سياقتى ونەردىڭ سان سالاسى دا ءتۇسىندىرىلەدى. ءبارى دە بالانىڭ جاس ەرەكشەلىگىنە، قابىلداۋ دەڭگەيىنە بايلانىستى وقىتىلادى. پسيحولوگيالىق تۇرعىدان دا ءجىتى ەسەپتەلگەن.
– قايتكەندە اتقامىنەرلەر قازاق ونەرىنە جاناشىرلىقپەن قارايتىن بولادى؟
– ەل-جۇرت، بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى ارقىلى كەلەلى تالقىلاۋلار ۇيىمداستىرعاندا عانا ءىس العا باسادى. ايتپەسە، لاۋازىمدى تۇلعالاردىڭ ەسىگىنەن سىعالاۋدىڭ ءوزى مۇڭعا اينالعان زامان ەمەس پە؟
– «كوكىل» مەكتەبىنىڭ ىرگەتاسىن ءوزىڭىز قالاعانىڭىز ءمالىم. وسى مەكتەپ جايىندا از-كەم ماعلۇمات بەرە كەتسەڭىز.
– 1995 جىلى الماتىداعى العاشقى جەكەمەنشىك قازاق مەكتەبى رەتىندە قۇرىلدى. مەكتەپتە نەگىزىنەن جالپى ءبىلىم بەرەدى. بالانىڭ قازاقشاسىنىڭ دۇرىس قالىپتاسۋىنا كوپ كۇش جۇمسالادى. سونىمەن قاتار، وقۋشىلاردىڭ شىعارماشىلىق قابىلەتتەرىن دامىتۋدا بەينەلەۋ ونەرىنە ارنالعان ورتالىق، ءان ايتۋعا ارنالعان ستۋديا جۇمىس ىستەيدى. جانە دە ريتميكا زالىندا بالالار بي ۇيرەنۋمەن اينالىسادى. مۋزىكا ساباعى «مۇراگەر» باعدارلاماسى نەگىزىندە ءجۇرگىزىلەدى. وقۋشىلار ءان-كۇي ساباعىندا حالقىمىزدىڭ انشىلەرىنىڭ، جىرشىلارىنىڭ، كۇيشىلەرىنىڭ شىعارمالارىن تاجىريبە جۇزىندە دومبىرامەن ورىنداپ ۇيرەنەدى.
– مەكتەبىڭىزدىڭ قاسىنان قۇرىلعان انسامبل دە بار ەمەس پە ەدى؟
– «كوكىل» ءانسامبلى ءارتۇرلى قالالىق، رەسپۋبليكالىق، قالا بەردى، حالىقارالىق كونكۋرستارعا قاتىسىپ، جۇلدەرى ورىندارعا يە بولىپ كەلەدى. الەمنىڭ كوپتەگەن ەلدەرىن ارالاپ، كونتسەرتتەر قويىپ قايتتى.
– قازىرگى كەزدە قانداي شىعارماشىلىق جۇمىسپەن اينالىسۋداسىز؟ سونداي-اق زەرتتەۋشىلىك قىرىڭىزدى تانىتاتىن سۇبەلى دۇنيەلەرىڭىزدى اتاپ وتسەڭىز.
– ءبىر كەزدەرى ءوزىم اسپيرانتۋراسىن ءبىتىرىپ، ءدارىس وقىعان قۇرمانعازى اتىنداعى قازاق ۇلتتىق مۋزىكالىق كونسەرۆاتوريادا سوڭعى ءبىر-ەكى جىل كولەمىندە قايتادان ساباق بەرىپ ءجۇرمىن. قازانعاپتىڭ شىعارماشىلىعىن زەرتتەپ، «اقجەلەڭ» دەگەن كۇي جيناعىن قۇراستىرعان بولاتىنمىن. قازاقتىڭ قوبىزىنان باستاپ، كوپتەگەن مۋزىكالىق اسپاپتارىن قامتيتىن «كۇي – قاينار» دەگەن ەڭبەك جازعان ەدىم. جازعان وقۋلىقتارىم مەن عىلىمي ماقالالارىم دا ءبىرشاما بولىپ قالدى. فرانتسۋز تىلىندە قازاق ونەرى تۋرالى پاريجدەن ءبىر كىتاپ شىعاردىم.
– قازاقتا دومبىرادان وزگە اسپاپ جوق ءتارىزدى. بۇل – وزگە ۇلتتىق مۋزىكالىق اسپاپتارىمىزدىڭ ناسيحاتى تومەندىگىنەن بە؟
– وسى كۇنى وزگە اسپاپتاردى بىلاي قويعاندا، دومبىرانىڭ ءوزىن ەستۋ مۇڭعا اينالىپ قالدى. قوبىز، جەتىگەن، سىبىزعى، سازسىرناي، شەرتەر جانە تاعى باسقا اسپاپتارىمىزدى ەستيتىن قۇلاق بار ما؟ مادەني مۇراعا باي حالىقپىز. بابالاردان جەتكەن اۋىز ادەبيەتىمىزدى، شەشەندىك سوزدەرىمىزدى، جىر-داستاندارىمىزدى، اندەرىمىز بەن كۇيلەرىمىزدى، ۇلتتىق ويىندارىمىزدى كۇندەلىكتى دارىپتەۋىمىز قاجەت. وسى ماقساتتا «مۇراگەر» باعدارلاماسىن 70-كە جۋىق مەكتەپتە اشتىق.
– «مۇراگەر» باعدارلاماسى بويىنشا ءدارىس بەرەتىن ۇستازداردىڭ ساپاسىنا قانشالىقتى كوڭىل بولەسىزدەر؟
– جىل سايىن جۇزگە جۋىق مۇعالىمدەردى ون كۇنگە ورتالىققا جيناپ، بىلىكتىلىگىن شىڭداپ وتىرامىز. ولار ءوزارا تاجىريبە الماسىپ، ءارتۇرلى ماسەلەلەرىن تالقىلاپ جاتادى. مۇنى دا سول شەتەلدىك قوردىڭ دەمەۋشىلىگىمەن جۇزەگە اسىرامىز.
– ەسىڭىزدە بولسا، ءباسپاسوز بەتتەرىندە مەكتەپتەگى قوڭىراۋلاردى كۇيمەن الماستىرۋ ماسەلەسى بىرنەشە رەت كوتەرىلدى. ءسىزدىڭ پىكىرىڭىز قانداي؟
– قوڭىراۋ ساباقتىڭ بىتكەندىگىن ءبىلدىرەدى. بالالار ۋلاپ-شۋلاپ، جۇگىرىپ سىرتقا شىعادى. ال نە پايدا؟ تاپ قوڭىراۋدى كۇيمەن الماستىرعاننان ۇلتتىق رۋحىمىز ويانادى دەگەنگە سەنبەيمىن. كۇيدى ادامنىڭ بويىنا تەرەڭ ءسىڭىرىپ، ونىڭ ءمان-مازمۇنىن ۇعىندىرۋ كەرەك.
– كۇيدى ەستراداعا سالىپ وندەۋگە قالاي قارايسىز؟
– ەگەر شىعارما بۇزىلماي، كاسىبي تۇرعىدا شەبەر وندەۋگە تۇسسە، مەن وعان قارسى ەمەسپىن. «ۇلىتاۋ» توبى ماحامبەتتىڭ – «جۇمىر قىلىشىن»، اسىلبەك ەڭسەپوۆ قۇرمانعازىنىڭ «ادايىن» ءساتتى شىعارا ءبىلدى. بۇل كۇيلەر زامانعا ساي تۇرلەنىپ، جاس تولقىنمەن قاۋىشتى. ال ەندى دومبىرانى ەسترادا كومەگىمەن شەتەلدىك شىعارمالارعا پايدالانۋدى ءوز باسىم تۇسىنبەيمىن. كىشكەنتاي بالانىڭ ەرمەگى سياقتى قويىرتپاق دۇنيە كىمگە كەرەك؟ وعان قارجى جۇمساپ، ۋاقىتتى ەش كەتىرۋدىڭ قاجەتى قانشا؟ مەن جالپى، ۇلتتىق مادەنيەتتى جاستاردىڭ بويىنا سىڭىرۋدە قانداي جول ۇسىنىلسا دا، ەكى قولداپ قۋاتتايمىن.
– تالانتتى جاستارعا الەۋمەتتىك تۇرعىدا قولداۋ كورسەتىلە مە؟
– ەشقانداي قولداۋ جوق. ءوزىڭ مىسالى، جاقسى جازىپ جۇرگەن قانداي جاس جۋرناليستىڭ ەڭبەگىنىڭ ەلەنىپ، ءۇيلى بولعانىن ايتا الاسىڭ؟ ونەردە دە سولاي. ايتەۋىر كۇنكورىس ءۇشىن توي-تومالاق جاعالايدى. ولاردىڭ ودان دا جەتىسكەنى شامالى. ءبىرجان سال، اقان سەرىنىڭ اندەرىن تىڭداپ وتىرعان تويشىل قاۋىمدى كوردىڭ بە؟ كونتسەرت بەرۋ ءۇشىن قانشاما قارجى قاجەت. ول ءوزىن-ءوزى اقتامايدى دا. اسىرەسە، ۇلتتىق ونەردىڭ كەشىنە حالىقتى جيناۋدىڭ ءوز ماشاھاتى بار.
– ۇلتتىق ءان-كۇيدىڭ ادام پسيحولوگياسىنا اسەرى قانداي؟
– بالا ءوز تىلىندە سويلەپ، ءوز مادەنيەتىنەن ءنار الماسا، دەنساۋلىعىنىڭ ناشار بولاتىنىن عالىمدار دالەلدەدى. جاستاردىڭ ءالجۋازدانۋىنىڭ ءبىر سەبەبى – ۇلتتىق دىلىنەن ايىرىلۋىنان دەپ بىلەمىن. روك سياقتى شۋلى مۋزىكا قانداعى كريستالداردى بۇزادى ەكەن. بۇل – ادامدى اسپاپتى ۇرعىزىپ، ايقايلاتىپ، پسيحوزعا دەيىن جەتكىزەدى. قازاقتىڭ كۇيى شابىتتاندىرىپ، راحاتتاندىرىپ، ومىرگە قۇلشىندىرا تۇسەدى، تولقىتىپ، جاندى تەربەتەدى. قازاق بالاسى 12 جاسقا دەيىن تەك ۇلتتىق ءان مەن كۇيمەن قۇلاقتانىپ ءوسۋى ءتيىس. سوندا ول ءتۇبى التىن قازىعىن ىزدەپ تابادى.
توسىن وي
حالىقتىڭ تالعامىن قالىپتاستىراتىن بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى. ۇلتتىق ونەرگە كەشەندى ناسيحات جۇمىسى قاجەت. جاپونداردىڭ جىل سايىنعى سۋمو كۇرەسىنىڭ جەڭىمپازىن ۇلتتىق باتىر رەتىندە يمپەراتوردىڭ ءوزى قابىلدايدى. بىزدە ۇزدىك ءانشى-جىرشىنى، كۇيشىنى جىل سايىن اكىمنىڭ ءوزى قابىلداپ، ماراپاتتاسا، جاعدايىن جاساسا، ول ونەرپازدان قادىرلى ەشكىم بولماس ەدى. تاجىكتەردە «ماكوم كۇندەرى» دەگەن بولادى. ءبىر اپتا بويى ناۋاي، حافيز جىرلارىنىڭ نەگىزىندەگى ماكوم ورىندالادى. وعان پرەزيدەنتتىڭ ءوزى قاتىسادى. بارلىق تەلەارنالارى وسى ۇلتتىق شارانى ۇزبەي ەفيردەن بەرەدى.
الاشقا ايتار داتىم…
قازاق جاستارى شەتىنەن تالانتتى. قاي سالاعا سالسا دا، ۇلكەن جەتىستىكتەرگە قول جەتكىزە الادى. بىراق ەرىنشەكتىگىن قويۋى كەرەك. «جارايدى» دەپ قول سىلتەي سالاتىن جامان ادەتىمىز بار. ءوز دەنساۋلىعىنا كەلگەندە دە تاقالعان، ءتىپتى دەرت ابدەن اسقىنعان شاقتا ءبىر-اق قوزعالادى.
ارمان اۋباكىر