– «Mädeni mūra» baǧdarlamasynyŋ aiasynda «Qazaqtyŋ myŋ küiı», «Qazaqtyŋ myŋ änı» jobasy el-jūrtty bır sılkıntıp tastaǧany belgılı. Bıraq būl jaryq körgen änder men küiler qarapaiym halyqqa qoljetımsız bolyp otyrǧan körınedı…
– Elımız änge de, küige de bai. Şyǧarmaşylyq tūlǧalarymyz da jetkılıktı. Atauly jobaǧa änder men küiler ırıktelıp qana alyndy. Qanşama ruhani qazynamyz qaŋtarylyp tūr. Japondar ūlttyq önerdı damytuşylardy «Qyzyl kıtapqa» engızıp, arnaiy memleket qamqorlyǧyna ötkızedı eken. Jaǧdai jasaǧannan keiın baryp, şyǧarmaşylyq dünielerınıŋ älemdı taŋǧaldyratyndai boluyn talap etedı. Bız qolöner şeberlerın naryqqa salyp qoidyq. Ūlttyq būiymdar qaitıp naryqqa beiımdeledı? Qazaqy tanymdaǧy, qolonerdıŋ qadırın bıledı-au deitın auyldaǧy jūrttyŋ qaltasy qaǧylǧaly qai zaman? Mädeni mūralarymyzdan aiyrylsaq, eldıgımızden ne qalady?
– Fransuzdar bükıl älemnıŋ önerlılerın özderıne jinap, öz mädenietterın damytqan eken. Al bız nege öz elımızdegı ūlttyq önerdıŋ ökılderın eskermeimız?
– Men mysaly, Parijde 4-5 ret konsert berdım. Özderı şaqyrtady, qarjylandyrady, jazyp alyp, zertteidı. Rysbai Ǧabdiev, Maǧauiia Hamzin, Qarşyǧa Ahmediiarov tärızdı keremet küişıler baqilyq bolyp kettı. Sondai el ışındegı myqty tūlǧalar ortalyqtarda üntaspalaryn jazdyryp, şäkırtter tärbielese, nūr üstıne nūr bolar edı. Ol ülken şyǧyndy da qajet etpeidı. Qūldyraǧan ekonomikany qalpyna keltıruge bolmaidy, al mädeniet joiylsa, onyŋ orny eşqaşan qaityp tolmaidy.
– Qazaq önerpazdarynyŋ basy bırıkpeitın tärızdı. Barlyǧy tıze qosyp, «bır jaǧadan – bas, bır jeŋnen qol şyǧarsa», bügınde köp mäsele öz şeşımın tapqan bolar ma edı? Qalai oilaisyz?
– Öner adamdarynyŋ jan-jaqqa tartatyndai da eşnärsesı qalǧan joq. Bız ünemı özımızdıŋ «ūlttyq önerdıŋ teatry bolsa» dep aityp jürmız. Eger sen jyr, än, küi tyŋdaǧyŋ kelse, baratyn jerıŋ bar ma? Joq! Al änşı-jyrşylar, küişıler konsert bereiın dese, şaşetekten şyǧynǧa batady. Älgındei ūlttyq teatrymyzda bır kün Bırjan sal, Aqan serı änderıne kezek berılse, kelesı künı Qazanǧaptyŋ küilerı oryndalsa, jyrşy-jyraulardyŋ şyǧarmaşylyq keşterı bolsa, qandai ǧajap. Ony tolyqtai memleket qarjylandyru kerek. Ondai ortalyq bolmaǧannan keiın, qazaqtyŋ önerın ızdegen jūrt qaida barady?
– Jüielı nasihattyŋ joqtyǧynan auyldaǧy el ūlttyq önerdıŋ altyn arqauynan ajyrap qalǧandai ma, qalai?
– Äsırese, jastar jaǧy ūlttyŋ muzykasynan maqūrym boldy. Olar şeteldık änşılerdı bıluı mümkın, al özımızdegı nebır myqtylardyŋ bar ekenınen tıptı de habarsyz küide jür.
– Bärıne qolaily, jūrttyŋ naǧyz «kök jäşıkke» telmıretın praim taim uaqytta tükke qajetı joq türık, korei telehikaialary berılıp jatady. Sonyŋ ornyna ūltymyzǧa ūsynar qajettı tarihi-mädeni habarlar ūiymdastyrylsa ǧoi. Ūlttyq qauıpsızdıktı saqtau şekarany şegendeumen ǧana şektelmeidı, ruhani qūndylyǧymyzdy därıpteu, ony jas buynnyŋ boiyna sıŋıru arqyly da jüzege asady emes pe?
– Älbette, solai. Lezde-aq dästürımızden aiyrylyp qalatyn türımız bar. Kezınde Nauşanyŋ küilerın joǧaltyp aldyq. Bügınde jüielı türde el ışındegı änder men küilerdı ızdep, zerttep, olardy ainalysqa engızıp jatqandar joqqa tän. Mädeni mūralarymyz közden būlbūl ūşqan soŋ, erteŋ kımge ökpe artamyz?
– Osy baǧytta aşylǧan «Mädeniet» telearnasy da auyl-aimaqtarda mülde körsetpeidı…
– Auyl tügıl, qalanyŋ özınde ol telearnany köru mümkındıgıne ie bolatyndar neken-saiaq. Bızde ūlttyq baǧyttaǧy kez kelgen düniege samarqaulyq sezıledı.
– Resei baǧdarlamalaryn köşıruge kelgende aldyna jan salmaityn qazaq telearnalary töl önerımızge kelgende nege Şyqbermes Şyǧaibaidyŋ kebın kiedı?
– Ūlttyq qūndylyqqa bailanysty baǧdarlamalar «reitingı tömen» degen jeleumen jabylyp jatady. Söitıp, künı-tünı jastardy jelıktıretın arzanqol dünieler nazarǧa ūsynylady. Mäsele tek sūranysta desek, efirdı erotikalyq önımdermen toltyruymyz qajet pe? Tūraqty nasihattalyp, öz körermenı qalyptaspasa, qaitıp sūranys bolady? Sūranysty ǧana oilasaq, bolaşaǧymyzǧa balta şappaimyz ba?
Kezınde Jüsıpbek Elebekov, Ǧarifolla Qūrmanǧalievterdıŋ önerı tele-radio arqyly elge erkın tarap otyrdy. Olardyŋ sodan tūlǧalyq qasietı qalyptasty. Bügınde sybyzǧyda, jetıgende, şerterde oinaityn myqty küişılerdıŋ şyǧatyn sahnasy, öner körsetetın ortasy joq. Eldıŋ betkeūstar Qūrmanǧazy orkestrınıŋ özı közden de, köŋılden de kete bastady.Küimen kömkerıletın baǧdarlamalardy estuden qaldyq. Jaŋalyqtardyŋ ışınen kışkene üzındısı berılgen Tättımbettıŋ «Sarjailauyn» jūrt jürek tübınde, köŋıl tükpırınde saqtap, boiǧa sıŋırmeidı deisız be? – Bır ǧana Bırjan saldyŋ 80-ge şamalas änı bar eken. Qazaqtaǧy qanşama ūly kompozitorlardyŋ şyǧarmalary tügendelmei de, zerdelenbei de keledı. – Osy mäselelerdıŋ barlyǧy menı qanşa jyldan berı tolǧandyryp jür. Qazaqtyŋ balalaryn bırınşı synyptan bastap än-küige bauludyŋ «Mūrager» atty baǧdarlamasyn qolǧa alǧan edık. Mūnda balany qalai dombyra tartuǧa, suyryp salyp aitysuǧa, jyr jyrlauǧa jyldam beiımdeuge bolatyny jan-jaqty qarastyryldy. Än-küilerdıŋ şyǧu tarihy da baiandalady onda. Qazır osy baǧdarlama negızınde elımızde 10 myŋnan astam bala tälım aluda. Onyŋ özın şeteldık qoǧamdyq ūiymdardyŋ demeuşılıgımen atqarudamyz. Äitkenmen, būl bastamany mektep baǧdarlamasyna engıze almai otyrmyz. Mektep standartyna kırmegennen keiın erteŋ «Mūragerge» tyiym salyp tastasa qaitemız? Bükıl oqulyqtary men ädıstemelerı jazyldy. Alǧaşqy nätijelerın berıp te jatyr. Keibır mektepterden 500-1000 balaǧa deiın şyqty. Olardyŋ barlyǧy dombyraşy bolmai-aq qoisyn, qandai salanyŋ qūlaǧyn ūstasa da, ūlttyq önerımız ömırlerıne ruhani azyq bolady ǧoi. Ol sol jobamen oqytylǧan balalardyŋ tyŋdauşysy joq. Bızdıŋ önerımızdıŋ myqty bolatyn sebebı – tyŋdauşynyŋ sapasy joǧary boldy. Jaqsy tyŋdauşysy bar oryndauşy özın-özı şyŋdau üstınde jüredı. Syn-eskertpenıŋ arqasynda şeberlıgın jetıldıredı. – «Mūrager» baǧdarlamasynda qazaqtyŋ dombyradan basqa da aspaptary qamtylǧan ba? – Onda qazaqtyŋ ǧana emes, türkı, şyǧys halyqtarynyŋ, tıptı Europanyŋ muzykalyq aspaptary oryn alǧan. Opera, simfoniia, ündı biı siiaqty önerdıŋ san salasy da tüsındırıledı. Bärı de balanyŋ jas erekşelıgıne, qabyldau deŋgeiıne bailanysty oqytylady. Psihologiialyq tūrǧydan da jıtı eseptelgen. – Qaitkende atqamınerler qazaq önerıne janaşyrlyqpen qaraityn bolady? – El-jūrt, būqaralyq aqparat qūraldary arqyly kelelı talqylaular ūiymdastyrǧanda ǧana ıs alǧa basady. Äitpese, lauazymdy tūlǧalardyŋ esıgınen syǧalaudyŋ özı mūŋǧa ainalǧan zaman emes pe? – «Kökıl» mektebınıŋ ırgetasyn özıŋız qalaǧanyŋyz mälım. Osy mektep jaiynda az-kem maǧlūmat bere ketseŋız. – 1995 jyly Almatydaǧy alǧaşqy jekemenşık qazaq mektebı retınde qūryldy. Mektepte negızınen jalpy bılım beredı. Balanyŋ qazaqşasynyŋ dūrys qalyptasuyna köp küş jūmsalady. Sonymen qatar, oquşylardyŋ şyǧarmaşylyq qabıletterın damytuda beineleu önerıne arnalǧan ortalyq, än aituǧa arnalǧan studiia jūmys ısteidı. Jäne de ritmika zalynda balalar bi üirenumen ainalysady. Muzyka sabaǧy «Mūrager» baǧdarlamasy negızınde jürgızıledı. Oquşylar än-küi sabaǧynda halqymyzdyŋ änşılerınıŋ, jyrşylarynyŋ, küişılerınıŋ şyǧarmalaryn täjıribe jüzınde dombyramen oryndap üirenedı. – Mektebıŋızdıŋ qasynan qūrylǧan ansambl de bar emes pe edı? – «Kökıl» ansamblı ärtürlı qalalyq, respublikalyq, qala berdı, halyqaralyq konkurstarǧa qatysyp, jülderı oryndarǧa ie bolyp keledı. Älemnıŋ köptegen elderın aralap, konsertter qoiyp qaitty. – Qazırgı kezde qandai şyǧarmaşylyq jūmyspen ainalysudasyz? Sondai-aq zertteuşılık qyryŋyzdy tanytatyn sübelı dünielerıŋızdı atap ötseŋız. – Bır kezderı özım aspiranturasyn bıtırıp, därıs oqyǧan Qūrmanǧazy atyndaǧy Qazaq ūlttyq muzykalyq konservatoriiada soŋǧy bır-ekı jyl kölemınde qaitadan sabaq berıp jürmın. Qazanǧaptyŋ şyǧarmaşylyǧyn zerttep, «Aqjeleŋ» degen küi jinaǧyn qūrastyrǧan bolatynmyn. Qazaqtyŋ qobyzynan bastap, köptegen muzykalyq aspaptaryn qamtityn «Küi – qainar» degen eŋbek jazǧan edım. Jazǧan oqulyqtarym men ǧylymi maqalalarym da bırşama bolyp qaldy. Fransuz tılınde qazaq önerı turaly Parijden bır kıtap şyǧardym. – Qazaqta dombyradan özge aspap joq tärızdı. Būl – özge ūlttyq muzykalyq aspaptarymyzdyŋ nasihaty tömendıgınen be? – Osy künı özge aspaptardy bylai qoiǧanda, dombyranyŋ özın estu mūŋǧa ainalyp qaldy. Qobyz, jetıgen, sybyzǧy, sazsyrnai, şerter jäne taǧy basqa aspaptarymyzdy estitın qūlaq bar ma? Mädeni mūraǧa bai halyqpyz. Babalardan jetken auyz ädebietımızdı, şeşendık sözderımızdı, jyr-dastandarymyzdy, änderımız ben küilerımızdı, ūlttyq oiyndarymyzdy kündelıktı därıpteuımız qajet. Osy maqsatta «Mūrager» baǧdarlamasyn 70-ke juyq mektepte aştyq. – «Mūrager» baǧdarlamasy boiynşa därıs beretın ūstazdardyŋ sapasyna qanşalyqty köŋıl bölesızder? – Jyl saiyn jüzge juyq mūǧalımderdı on künge ortalyqqa jinap, bılıktılıgın şyŋdap otyramyz. Olar özara täjıribe almasyp, ärtürlı mäselelerın talqylap jatady. Mūny da sol şeteldık qordyŋ demeuşılıgımen jüzege asyramyz. – Esıŋızde bolsa, baspasöz betterınde mekteptegı qoŋyraulardy küimen almastyru mäselesı bırneşe ret köterıldı. Sızdıŋ pıkırıŋız qandai? – Qoŋyrau sabaqtyŋ bıtkendıgın bıldıredı. Balalar ulap-şulap, jügırıp syrtqa şyǧady. Al ne paida? Tap qoŋyraudy küimen almastyrǧannan ūlttyq ruhymyz oianady degenge senbeimın. Küidı adamnyŋ boiyna tereŋ sıŋırıp, onyŋ män-mazmūnyn ūǧyndyru kerek. – Küidı estradaǧa salyp öndeuge qalai qaraisyz? – Eger şyǧarma būzylmai, käsıbi tūrǧyda şeber öndeuge tüsse, men oǧan qarsy emespın. «Ūlytau» toby Mahambettıŋ – «Jūmyr qylyşyn», Asylbek Eŋsepov Qūrmanǧazynyŋ «Adaiyn» sättı şyǧara bıldı. Būl küiler zamanǧa sai türlenıp, jas tolqynmen qauyşty. Al endı dombyrany estrada kömegımen şeteldık şyǧarmalarǧa paidalanudy öz basym tüsınbeimın. Kışkentai balanyŋ ermegı siiaqty qoiyrtpaq dünie kımge kerek? Oǧan qarjy jūmsap, uaqytty eş ketırudıŋ qajetı qanşa? Men jalpy, ūlttyq mädeniettı jastardyŋ boiyna sıŋırude qandai jol ūsynylsa da, ekı qoldap quattaimyn. – Talantty jastarǧa äleumettık tūrǧyda qoldau körsetıle me? – Eşqandai qoldau joq. Özıŋ mysaly, jaqsy jazyp jürgen qandai jas jurnalistıŋ eŋbegınıŋ elenıp, üilı bolǧanyn aita alasyŋ? Önerde de solai. Äiteuır künkörıs üşın toi-tomalaq jaǧalaidy. Olardyŋ odan da jetıskenı şamaly. Bırjan sal, Aqan serınıŋ änderın tyŋdap otyrǧan toişyl qauymdy kördıŋ be? Konsert beru üşın qanşama qarjy qajet. Ol özın-özı aqtamaidy da. Äsırese, ūlttyq önerdıŋ keşıne halyqty jinaudyŋ öz maşahaty bar. – Ūlttyq än-küidıŋ adam psihologiiasyna äserı qandai? – Bala öz tılınde söilep, öz mädenietınen när almasa, densaulyǧynyŋ naşar bolatynyn ǧalymdar däleldedı. Jastardyŋ äljuazdanuynyŋ bır sebebı – ūlttyq dılınen aiyryluynan dep bılemın. Rok siiaqty şuly muzyka qandaǧy kristaldardy būzady eken. Būl – adamdy aspapty ūrǧyzyp, aiqailatyp, psihozǧa deiın jetkızedı. Qazaqtyŋ küiı şabyttandyryp, rahattandyryp, ömırge qūlşyndyra tüsedı, tolqytyp, jandy terbetedı. Qazaq balasy 12 jasqa deiın tek ūlttyq än men küimen qūlaqtanyp ösuı tiıs. Sonda ol tübı altyn qazyǧyn ızdep tabady. Tosyn oi Halyqtyŋ talǧamyn qalyptastyratyn būqaralyq aqparat qūraldary. Ūlttyq önerge keşendı nasihat jūmysy qajet. Japondardyŋ jyl saiynǧy sumo küresınıŋ jeŋımpazyn ūlttyq batyr retınde imperatordyŋ özı qabyldaidy. Bızde üzdık änşı-jyrşyny, küişını jyl saiyn äkımnıŋ özı qabyldap, marapattasa, jaǧdaiyn jasasa, ol önerpazdan qadırlı eşkım bolmas edı. Täjıkterde «makom künderı» degen bolady. Bır apta boiy Nauai, Hafiz jyrlarynyŋ negızındegı makom oryndalady. Oǧan Prezidenttıŋ özı qatysady. Barlyq telearnalary osy ūlttyq şarany üzbei efirden beredı. Alaşqa aitar datym… Qazaq jastary şetınen talantty. Qai salaǧa salsa da, ülken jetıstıkterge qol jetkıze alady. Bıraq erınşektıgın qoiuy kerek. «Jaraidy» dep qol sıltei salatyn jaman ädetımız bar. Öz densaulyǧyna kelgende de taqalǧan, tıptı dert äbden asqynǧan şaqta bır-aq qozǧalady.
Arman ÄUBÄKIR
