بۇگىندە ونەرىمەن تورتكۇل دۇنيەگە تانىلىپ وتىرعان قۋاتتى مەملەكەتتەردىڭ ءبارى بىردەي باعزى زاماندارداعى بولمىسىن، سالتىن پاش ەتەتىن قۇندىلىقتارىن تولىق ساقتاپ، مىنا زامانعا سول باستاپقى كۇيىندە جەتكىزدىك دەي الماس. ال قازاقتىڭ قارا اعاشتان ويىلعان دومبىراسى مەن ونىڭ كومەيىنەن توگىلەتىن، سانالى تىرشىلىك يەسى ادام تۇرماق، بوتاسى ولگەن ىنگەننىڭ دە تاس ەمشەگىن جىبىتەرلىك اۋەز بولىپ قۇيىلاتىن كۇي ونەرى بۇگىنگى ۇرپاققا ەش وزگەرىسسىز، ءمىنسىز قالپىندا جەتتى. ۇلتىن، ۇلتىنىڭ ونەرىن سۇيگەن ازاماتتاردىڭ مۇرىندىق بولۋىمەن جارىق كورگەن «قازاقتىڭ ءداستۇرلى 1000 كۇيى» اتتى انتولوگيا وسىناۋ بىرەگەي ونەرىمىزدى حالىق جادىندا ماڭگىلىك ساقتاۋعا باعىتتالعان ۇلاعاتتى ءىس بولدى.
- بۇل ەلباسىنىڭ تاپسىرماسىمەن، مادەنيەت جانە اقپارات ءمينيسترى مۇحتار قۇل-مۇحاممەدتىڭ تىكەلەي باسقارۋىمەن «ەل» پروديۋسسەرلىك ورتالىعى ارقىلى شىققان سۇبەلى ەڭبەك. 1000 كۇيدىڭ ىشىنە ەڭ باستىسى قازاقتىڭ ءداستۇرلى كۇيلەرى سول ءداستۇرلى كۇيشىلەردىڭ ورىنداۋ نۇسقاسىندا توپتاستىرىلعان. دينا اجەمىزدەن باستاپ، وقاپ قابيعوجين، لۇقپان مۇحيتوۆ، قالي تانتىلەۋوۆ، بەرتىن كەلە رىسباي عابديەۆ، ابىكەن قاسەنوۆ، ماعاۋيا حامزين، ءۋالي بەكەنوۆ، كەشەگى وتكەن عابدىلقاق بارلىقوۆ سياقتى تالاي كۇيشىنىڭ كوزىنىڭ قاراشىعىنداي ساقتاپ، بۇگىنگى كۇنگە جەتكىزگەن كۇيلەرىنىڭ بارلىعى دەرلىك ەندى دەۋگە بولادى. ەشبىر قازاقتىڭ ءوڭىرى، جالپى ورىنداۋ ەرەكشەلىگى بار كۇيلەر نازاردان تىس قالىپ قويعان جوق. ەلىمىزدىڭ وڭتۇستىك، سولتۇستىك، باتىس، شىعىس وڭىرلەرىمەن قاتار، سوناۋ قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىنداعى قانداستارىمىزدىڭ كۇيلەرى، ماسكەۋ مۇراعاتتارىندا جاتقان كۇيلەردىڭ جازبالارى ارنايى ماماندار جىبەرىلىپ، جيناقتالدى. سولار ەكشەلەنىپ، سۇرىپتالىپ وسى مىڭ كۇي شىقتى. ارينە بۇلاردىڭ بارلىعى دا ەسكى كۇيلەر. ال قازىرگى ۋاقىتتا اتا-بابامىزدان قالعان اسىل مۇرامىزدى ودان ءارى دامىتىپ، شىڭداپ جۇرگەن قازاقستان كومپوزيتورلارى ا.جۇبانوۆتان باستاپ، بەرتىن كەلە قارشىعا احمەدياروۆ، سەكەن تۇرىسبەكوۆ سياقتى كۇيشىلەرىمىزدىڭ دە تۋىندىلارى تىس قالمادى. جالپى بىزدە كۇي ونەرىنە قاتىستى «توكپە» جانە «شەرتپە» دەگەن ەكى سالا بار.
نەگىزى كۇيدىڭ بارلىعى دا ءبىر، تەك ويناۋ مانەرىنە وراي عانا اتالعان ەكى سالاعا بولىنەدى. ال نەگىزىنەن كۇيدىڭ بارلىعى دا كۇي قىلقوبىزدا دا، سىبىزعىدا دا كۇي بولىپ ەسەپتەلىنەدى. وسىنى كەيبىرەۋلەر قاتە تۇسىنەدى. كۇي «كوڭىل كۇيى» دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. كۇي قازاققا عانا ءتان، ءبىزدىڭ ءتول مۋزىكامىز. دەگەنمەن، باسقا حالىقتاردا تۇرىكمەندەردە، تاتارلاردا، وزبەكتەردە دە شامالى بار. بىراق ول سينكرەتيزمنەن ارىلماعان. بىرەۋىندە كۇي مەن بي ارالاسىپ كەلسە، ەكىنشىسىندە كۇيى، ءبيى ءانى ارالاسىپ جۇرەدى. ال كۇيى كۇي بولىپ، ءانى ءان بولىپ، جىرى جىر بولىپ، ءبيى بي بولىپ، ءوز الدىنا وتاۋ الىپ شىققان ونەر — ەڭ دامىعان ونەر بولىپ ەسەپتەلىنەدى. بىزدەگى وسى ءتورت ونەردىڭ ءبىر-بىرىنەن جەكە-جەكە بولۋى كۇيىمىزدىڭ ەڭ دامىعان ونەر ەكەندىگىن دالەلدەي تۇسەدى.
كەزىندە عۇلاما-عالىم قۇدايبەرگەن جۇبانوۆ «ءبىزدىڭ ونەر وتە دامىعان ونەر» دەگەن بولاتىن. سوندىقتان كۇيدىڭ ادام ومىرىندە، قازاق ومىرىندە ءمانى وتە زور. اباي اتامىز «تۋعاندا دۇنيە ەسىگىن اشادى ولەڭ، ولەڭمەن جەر قوينىنا كىرەر دەنەڭ»، دەيدى. ادام بالاسى تۋعاننان و دۇنيەگە كەتكەنگە دەيىنگى ءومىرى وسى انمەن، كۇيمەن، قازاقتىڭ ءداستۇرلى ونەرىمەن تىكەلەي بايلانىستى. ءاننىڭ ءسوزى بار، تۇسىنۋگە بولادى. ال كۇي — تىلسىم دۇنيە. قازاقتا «ونەر الدى قىزى ءتىل» دەگەن ءسوز بار. تىلمەن بىرەۋدىڭ كوڭىلىن جارالاپ ولتىرۋگە دە، ولەيىن دەپ جاتقان ادامدى ءتىرىلتىپ الۋعا دا بولادى. ال كۇي ونەرىنە كەلسەڭىز، باياعىدا جوشى حان «بالام جايىندا جامانات اكەلگەن ادامنىڭ كومەيىنە بالقىتىلعان قورعاسىن قۇيامىن» دەگەسىن، نەبىر شەشەن، ءدىلمارلاردىڭ ءتىلى بايلانىپ، قارالى حابار جەتكىزۋگە داتتەرى جەتپەگەندە، ءبىر دومبىراشى كەلىپ، قايعىلى كۇي ويناپ، بالاسىنىڭ ءولىمىن حاننىڭ ءوز اۋىزىنان ايتقىزعان. مىنەكەي، كۇيدىڭ قۇدىرەتى! دەمەك، ءتىل توقتاعان جەردە كۇي جۇرەدى دەگەن ءسوز. كۇي كەي جاعدايلاردا الدىڭعى ورىنعا دا شىعىپ كەتەدى. كۇيدىڭ وسىنداي ءمان-ماعىناسى بار، سوندىقتان دا قادىرلى، قاستەرلى. كۇي تۇرعاندا قازاق قازاق بولادى، قازاق بولىپ قالا بەرەدى. «قۇرمانعازى» پوەماسىن جازعان مارقۇم حاميت ەرعاليەۆ اعامىزدى كوزىمىز كوردى. سول كىسى «قازاق پەن دومبىرانىڭ اراسىنا ءالى تەمىر تور تۇسكەن جوق» دەپ ايتىپ وتىراتىن. بۇل تەمىر تور ەشقاشان تۇسپەۋى دە كەرەك. قيىن جاعداي بولار، داعدارىس بولار، اناۋ-مىناۋ دەيمىز، پەندە بولعان سوڭ ايتارمىز. بىراق قانداي جاعداي بولسا دا كۇيدى جوعالتپاعانىمىز دۇرىس. مىناداي ءبىر اڭىزدى ايتا كەتەيىن: بوعدا كۇيشى ءبىر تاۋدىڭ باسىنا كەلىپ، اتىن ەتەككە بايلاپ تاستاپ، كەۋدەسىن ەسكەن سامال جەلگە توسەپ، دومبىرا تارتىپ وتىر ەكەن. سوندا تومەندە ءوتىپ بارا جاتقان ءبىر جولاۋشى كۇي سازىنا ەلىتىپ، جان-دۇنيەنى ۇمىتىپ، بەرىلە كۇي تارتىپ وتىرعان وعان: «باتشاعار-اۋ اتىڭدى قاسقىر تالاپ جاتىر عوي، دومبىرا ويناپ وتىرا بەرەسىڭ بە؟»، دەپتى. سوندا كۇيشى ويناپ وتىرعان كۇيىن توقتاتپاستان، «ات كەتسە ءبىر تاي عوي، ەل ىشىنەن تابىلار، كۇيدىڭ مىنا بۋىنى كەتسە، قايتىپ كەلمەيدى عوي»، دەپ وتىرا بەرىپتى. عاجاپ ەمەس پە؟! مىنە، اتا-بابالارىمىز كۇيدى قالاي سىيلاعاندىعىنىڭ ناعىز دالەلى. سول اتا-بابالارىمىز سىيلاپ، كوزدىڭ قاراشىعىنداي ساقتاپ، بۇگىنگى ۇرپاققا جەتكىزگەن كۇي ونەرىمىز جوعالعان جوق. جوعالۋدىڭ از الدىندا تۇرعاندا جيناقتالىپ، 1000 كۇي بولىپ توپتاسۋى حالىققا، مۋزىكالىق وقۋ ورىندارىنا، كۇيشىلەرگە، ءتىپتى مۋزىكانت بولماسا دا كۇي سۇيەر قاۋىمعا جەتۋى وتە وڭدى بولدى. مەن بۇل ەڭبەكتى كوپ جىلداردا ىستەلگەن مادەني ءىس-شارالاردىڭ ىشىندەگى ەڭ ءبىر سۇرىپتىسى، ەڭ ءبىر قۇندىسى دەپ باعالايمىن. وسىدان كەيىن ءداستۇرلى 1000 ءان شىعايىن دەپ وتىر. بۇل مينيسترلىكتىڭ اتقارعان ەرەن ەڭبەگى.
- قاتەلەسپەسەم، ءسىز انتولوگيانىڭ تۇساۋكەسەر راسىمىندە داۋلەتكەرەيدىڭ «جىگەر» كۇيىن ورىندادىڭىز…
- ءيا. مىنا قىزىقتى قاراڭىز، 71-72 جىلداردا مەن، قارشىعا جانە ءشامىل ۇشەۋىمىز الماتىداعى كونسەرۆاتوريادا ءبىلىم الدىق. اتالعان ءبىلىم ورداسىنىڭ رەكتورى عازيزا جۇبانوۆا بولاتىن. سول كىسى بىزگە «ءاي جىگىتتەر، وسى ۇشەۋىڭ قاليجان جانتىلەۋوۆتى وسىندا الىپ كەلىپ، نوتاعا ءالى تۇسپەگەن كۇيلەردى ۇيرەنسەڭدەرشى» دەيتىن. ءبىز ۇشەۋىمىز كەزەك-كەزەك، بىر جەتىدە بىرەۋىمىز، كەلەسى جەتىدە ەكىنشىمىز، ول كىسىنى كونسەرۆاتوريانىڭ اۋديتورياسىنا تاكسيمەن الىپ كەلىپ، جەكە-جەكە كۇي ۇيرەندىك. سول كىسىدەن جەكە ۇيرەنگەن كۇيدىڭ ءبىرى سول كەشتە ورىندالعان داۋلەتكەرەيدىڭ «جىگەر» كۇيى. قاليجان جانتىلەۋوۆ ول كەزدە 94 جاستا.
«جىگەر» قازاق كۇيلەرىنىڭ ىشىندە ۇزاقتىعى 5-6 مينۋتقا جەتەتىن جالعىز كۇي. ودان ۇزاق وينالاتىن قازىر قازاقتا كۇي جوق. ەگەر رەكتور ع.جۇبانوۆا سول ۋاقىتتا اقساقالدى الىپ كەلىپ، كۇي ۇيرەنۋىمىزگە مۇرىندىق بولماعاندا، سول كۇيدى تۇساۋكەسەردە تارتار ما ەدىم، تارتپاس پا ەدىم. مىنە كوردىڭىز بە، عاجاپ دۇنيە عوي. ع.جۇبانوۆا وسىلاي دا قازاق كۇيىنە ءوز ەڭبەگىن ءسىڭىرىپ كەتتى. جالپى قازاق ونەرىنە وزىندىك ۇلەس قوسقان ازاماتتار وتە كوپ. ماسەلەن، حاميت ەرعاليەۆ. ول كۇيگە ءسوز جازعان. «ايجان قىز» دەگەن كۇي بار، سونى اعامىز «داق كۇنى تۋدىم، بالاپاندى قۋدىم. ۇشتىم، كەتتىم، كوككە جەتتىم»، دەپ دۇرىلدەپ ايتىپ وتىراتىن.
- سول كەشتە مادەنيەت جانە اقپارات ءمينيسترى مۇحتار قۇل-مۇحاممەد: «ارينە، قازاقتىڭ كۇيلەرى تۋرالى زەرتتەۋشىلەر ءتۇرلى پايىمدار ايتادى. بىرەۋلەر ەكى مىڭ، بىرەۋلەر ءۇش مىڭ، ال ەندى تاعى بىرەۋلەرى بەس مىڭعا دەيىن كۇي بار دەيدى. مۇنىمەن تولىق كەلىسۋگە بولادى. ويتكەنى، وسى زامانعى كومپوزيتورلاردىڭ كۇيلەرىن توپتاستىراتىن بولساق، بۇگىندە كۇيلەرىمىز بەس مىڭنىڭ ۇستىنە شىعىپ كەتۋى دە ابدەن مۇمكىن»، دەگەن بولاتىن. ال بەلگىلى عالىم مارقۇم اقسەلەۋ سەيدىمبەك اعامىز ءوزىنىڭ «كۇي شەجىرە» اتتى كىتابىندا ءتىپتى 6 مىڭعا جۋىقتاتادى…
-حالقىمىزدىڭ سان عاسىرلىق مادەني كۇي مۇراسىنىڭ ءتۇرلى نۇسقالارىن العا تارتىپ، كوبەيتە بەرۋگە دە بولاتىن شىعار. ىزدەسەك تاعى دا 1-2 مىڭ كۇي تابىلار. جالپى وسى جارىققا شىعارىپ وتىرعان كۇيلەرىمىز سولاردىڭ ءسولى. ارينە، بۇل انتولوگياعا ءبىراز كۇيلەر سىيماي قالدى. ماسەلەن، تۇپتەپ كەلەتىن بولساق، اتىراۋدىڭ 62 اقجەلەڭى بار، ارقادا ادامنىڭ 62 قان تامىرىن يىتكەنشە تارتىلاتىن 62 قوسباسارى بار. مۇمكىن بولاشاقتا جيناققا ەنبەي قالعان كۇيلەردى توپتاستىرىپ، تاعى دا شىعارارمىز. ول — بولاشاقتىڭ ءىسى. بىراق قازىر مەن بىزدە مىنانشا كۇيىمىز بار دەپ ناقتى ايتا المايمىن. بۇرىن بولعان بولۋى كەرەك، قازىر ەندى كەتىڭكىرەپ قالدى. كونە كۇيلەرىمىز جادىندا ساقتالعان قارتتارىمىز و دۇنيەلىك بولىپ كەتتى. سول كىسىلەردەن كەزىندە جازىپ الىنبادى، جيناقتالمادى، تاسپاعا تۇسىرىلمەدى. كوپتەگەن كۇيلەرىمىز 1934 جىلى احمەت جۇبانوۆتىڭ ارقاسىندا وركەسترگە جينالعان بولاتىن. وعان دەيىن ءبىراز ءتول ونەرىمىز جوعالىپ كەتتى. قازاقتىڭ مىنا سامارقاۋلىعىن قاراڭىز، 1961 جىلى قايتىس بولعان سۇگىردىڭ قازىرگى ۋاقىتتا ءوزى ورىنداعان بىردە-ءبىر جازباسى جوق. نە دەۋگە بولادى، ول كەزدە تاسپاعا تۇسىرۋگە مۇمكىندىك مول بولدى عوي. ال داۋلەسكەر كۇيشى بىزگە مۇرا عىلىپ قانداي كۇيلەر تاستاپ كەتتى دەسەڭىزشى! بىرىنەن-ءبىرى وتەتىن 30-عا جۋىق كۇي. مىنە ءبىزدىڭ سامارقاۋلىعىمىز، ەنجارلىعىمىز، جالقاۋلىعىمىز، ءجۇردىم-باردىم قارايتىندىعىمىز. 80-ءشى جىلدارى مەن موڭعولياعا گاسترولدىك ساپارمەن 20 ستۋدەنت اپاردىم. سوندا موڭعولدىڭ ءبىر عۇلاماسى ءبىزدىڭ وركەستردى، ويناپ جاتقان كۇيلەردى تىڭداپ، تاڭ قالىپ «جاقسىلىقتىڭ بارلىعىنا جەتەرمىز، اسەم قالالارىمىز دا بولار، ەكونوميكامىز دا قارىشتاپ دامي تۇسەر، جاقسى ماتەريالدىق جاعدايعا دا جەتەرمىز، بىراق قازىر كۇيىمىز جوعالىپ كەتسە، سول جاقسى بولعان كەزىمىزدە وسى كۇيدىڭ بىرەۋىن دە تابا المايمىز عوي» دەگەن بولاتىن. عاجاپ ءسوز ەمەس پە؟! قازىر اناۋ-مىناۋ دەپ، داعدارىس دەپ ونەرگە جەڭىل قاراساق، كوپتەگەن مادەني مۇرامىزدان ايىرىلىپ قالامىز. ەرتەڭ اراپتارشا شالقىپ، ءومىر سۇرگەن كەزىمىزدە ءتول ونەرىمىزدى قايدان تابامىز؟ سوندىقتان قازىردەن باستاپ كوزدىڭ قاراشىعىنداي قاراۋىمىز كەرەك. سوندا عانا ءداستۇرىمىز، ۇلتىمىز، قازاقتى قازاق قىلاتىن ۇلتتىق ونەرىمىز جوعالمايدى.
دۇنيەجۇزىندە جۇزدەگەن، مىڭداعان ۇلتتار مەن ۇلىستار بار. سولاردىڭ قاتارىنا قازاق دەگەن حالىق بارىپ تۇرعاندا نەسىمەن ەرەكشەلەنەدى؟ ارينە كۇيىمەن، انىمەن، جىرىمەن، داستۇرىمەن، سالتىمەن ەرەكشەلەنەدى. مىناۋ جاپون ەلىندە 6 سىنىپتان باستاپ ۇلتتىق مۋزىكاعا ۇيرەتەدى ەكەن. بۇكىل مەكتەپتىڭ بالاسىنا، 6 سىنىپتان كەيىن مۋزىكاعا بەيىمى بارلارى قالىپ، قالعانى قالاعان ماماندىقتارى بويىنشا ءبىلىم الادى. بىراق 6 سىنىپقا دەيىن كوكەيىنە تۇيىلگەن ۇلتتىق مۋزىكا ماڭگىلىك جادىندا قالادى. ەرتەڭ ول ورىنداۋشى بولماۋى مۇمكىن، بىراق جاقسى تىڭداۋشى، ونەرگە جاناشىر بولادى عوي. مىنە كوردىڭىز بە، ۇلتتىق تاربيەگە جاپوندىقتار قالاي ۇيرەتەدى. نەگە ءبىز سودان ۇلگى المايمىز؟ قايداعى ءبىر قۇلاقتىڭ مەمبراناسىن ءۇزىپ جىبەرەتىن اۋەنگە قۇمارمىز.
- ءوزىڭىز ايتپاقشى، قۇلاقتىڭ جارعاعىن ءۇزىپ جىبەرەتىن اۋەننىڭ، ياعني دومبىراعا ەسترادانى قوسىپ، «دەككو» جانرىندا كۇيلەردىڭ ورىندالۋىنا قالاي قارايسىز؟
- بىردەن ايتايىن، قۇپتامايمىن. ارينە، مۇلدەم ءۇزىلدى-كەسىلدى مىناۋ قويسىن دەپ تە ايتا المايمىن. ءبىر جاعىنان الىپ قاراساڭ، بۇل دا ونەرىمىزدى ناسيحاتتاۋدىڭ ءبىر ءتۇرى. بىراق ناشارلاۋ ءتۇرى. شىندىعىنا كەلگەندە وسى جانردا كۇي ورىنداپ جۇرگەن اسىلبەك ەڭسەپوۆ تە، «ۇلىتاۋ» توبىنداعى ەرجان الىبەكوۆ تە ءوزىمىزدىڭ شاكىرتىمىز. اقىن-جازۋشىلار تاراپىنان ا.ەڭسەپوۆكە «اينالايىن وينا، بىراق قۇرمانعازى، داۋلەتكەرەي، تاتتىمبەتتىڭ كلاسسيكالىق كۇيلەرىنە تيمە. بۇزساڭ قازىرگى زامانعى، ءوزىڭنىڭ جازعاندارىڭدى ءوڭىن اينالدىرىپ، قۇبىلتىپ ويناي بەر»، دەگەن ەسكەرتۋ بولدى. سودان كەيىن ول كوپ وينامايدى. ال «ۇلىتاۋ» توبى، ولاردى دا جامانداي المايمىن، جىگىتتەر جاقسى، ولار دا قولدارىنان كەلگەنىن جاساپ ءجۇر. سول توپتىڭ دومبىراشىسى ەرجان الىبەكوۆ دەگەن جىگىت ءوزىمنىڭ شاكىرتىم. ماعان ۇيالىپ كەلەدى. «اعا مەن ءومىر ءسۇرۋىم كەرەك قوي. ماعان ءۇي بەرىپ جاتىر، قازىر جاعدايىم جاقسى»، دەيدى. وي، اينالايىن قازاقتا ءبىر ماقال بار «ەسەكتىڭ ارتىن جۋساڭ دا مال تاپ» دەگەن. ەندى ءومىر سۇرۋىڭە كەرەك بولسا، مەن سەنىڭ قالاي جولىڭدى كەسەيىن، دەدىم.
تاعى دا ايتامىن قوستامايمىن، بىراق قاجەتى جوق دەپ ءۇزىلدى-كەسىلدى ايتۋ قيىنداۋ بولار. حالىق وزىنە كەرەگىن ءسۇزىپ الار. ءبارىبىر ءداستۇرلى ونەر، تابيعي ونەر ءبىرىنشى ورىندا تۇرادى. قازىر شەت ەلدىڭ ءوزى داڭعازا مۋزىكاعا قۇشتار ەمەس. ءبىز ەلىكتەگىش حالىقپىز. دەگەنمەن سونىڭ ءوزىن داڭعازا ەتپەي، ادەمىلەپ تە جەتكىزۋگە بولادى. ايعايلاتىپ، دابىرلاتىپ، قۇلاقتىڭ قابىن تەسكەنشە ويناۋدىڭ كەرەگى جوق. شۋعا قارسىمىن، مۋزىكانى ارقاشان قوس قولىمدى كوتەرە قولدايمىن.
- انتولوگياعا جينالعان كۇيلەردىڭ اراسىندا ءوزىڭىز بۇرىن ەستىمەگەن، تاڭعالدىرعان كۇيلەر بولدى ما؟
- كۇي جان-جاقتى جينالدى. اڭگىمە باسىندا اتاپ وتكەن بوعدا كۇيشىنىڭ «ءوتتى-كەتتى» دەگەن كۇيىن كەزىندە ا.زاتاەۆيچ جازىپ كەتكەن ەكەن. وسى كۇي شىقپاي ءجۇر ەدى. سونى ءبىر تاسپادان تاۋىپ الىپ، جاماپ-جاسقاپ انتولوگياعا كىرگىزىپ جىبەردىك. وتە كەرەمەت، قولعا تۇسپەيتىن كۇي. جيناقپەن بىرگە حالىقتىڭ نازارىنا جول تارتتى. ال دينا اجەمىزدىڭ ءوزى جازعان كۇي تاباقتارى كوپ قوي. قارشىعا احمەدياروۆتىڭ جازۋىمەن كۇيلەرى جەكە كىتاپ بولىپ تا جارىق كوردى. بىراق 1000 كۇي جيناۋ بارىسىندا اجەمىزدىڭ «تارتۋ سالەمدەمە» دەگەن ءبىر كۇيىن مۇراعاتتان تاۋىپ الدىق. ويپىرىم-اي، كەرەمەت كۇي جانە دينا اجەمىزدىڭ ءوز ورىنداۋىندا، ساپاسى دا جوعارى. سول كۇيدى كورىپ ءبارىمىز دە تاڭ قالدىق. 1950 جىلدارى جازىلعان كۇي 2010 جىلى تابىلىپ، 60 جىلدان كەيىن حالقىنا تابىس ەتىلىپ وتىر. بۇل عالامات ەمەس پە! جالپى «التىن قورداعى» كۇيلەردى ءمينيستردىڭ بۇيرىعىنسىز ەشكىمگە بەرمەيدى. ءمينيستردىڭ «ءبارىن شىعارىڭىز، ءبىرى دە قالماسىن» دەگەن بۇيرىعىنان كەيىن عانا تابىىپ وتىر. مىنە وسىنداي مادەني قۇندىلىقتارىمىزدىڭ حالقىمەن تابىسۋى قاجەت دۇنيە.
جالپى بۇل جوبا عاسىردان-عاسىرعا ۇلاساتىن جوبا. مادەنيەت سالاسىندا اتقارعان ەڭبەكتەرىمىز ۇشان-تەڭىز، كوپتەگەن كىتاپتار جارىق كورىپ، عىلىمي جۇمىستار دا اتقارىلىپ جاتىر. دەگەنمەن، وسى كۇي انتولوگياسىنان اساتىن ءبىرى دە جوق. بۇل حالىق مۇراسى، ەندى ولمەيدى. مىنانى قاراڭىز، مۇقان تولەباەۆ «سوقىر يشان» دەگەن ءبىر كۇيدەن ءبىر وپەرا جازدى. ال ول «التىن قورعا» ەنگەن التىن وپەرا بولىپ ەسەپتەلىنەدى. 1000 كۇي دەگەنىمىز، 1000 وپەرا ەمەس پە؟ عاجاپ قوي. وپەرا دەگەنىمىز مۋزىكانىڭ ەڭ دامىعان، ەڭ كۇردەلى ءتۇرى ەمەس پە؟ ال ءبىزدىڭ قازاقتىڭ 1000 كۇيىنەن 100 وپەرا شىققانىڭ وزىندە عاجايىپ دۇنيە. دەمەك، قازاقتىڭ دومبىراسى جەر بەتىندەگى تەڭدەسسىز اسپاپ. ءبىر مىسال كەلتىرە كەتەيىن، بەلگىلى عالىم ا.زاتاەۆيچ 1930 جىلداردىڭ وزىندە-اق بالالايكا مەن دومبىرانى سالىستىرىپ، دومبىرا تاريحيلىققا باعىتتالعان، ارتىندا بىرنەشە مىڭ كۇيى تۇرعانى، تىلى بار ەكەندىگىن ايتا كەلىپ، «قازاقتار دومبىرالارىڭىزدى، كۇيلەرىڭىزدى ساقتاڭىزدار. بۇل تەڭدەسسىز دۇنيە»، دەپ جازىپ كەتكەن.
- بەلگىلى عالىم اقسەلەۋ سەيدىمبەك اعامىز ءوزىنىڭ «كۇي شەجىرە» اتتى كىتابىندا «قازاقتا نەشە مىڭ كۇي بولسا، ونىڭ قوسارلانا ايتىلاتىن سونشاما اڭىز-اڭگىمەسى بار» دەيدى. ال مىنا جارىق كورىپ وتىرعان انتولوگيادان كۇي اڭىزدارى تىس قالىپ قويىپتى.
- ءيا، وسى جيناقتى جاسار كەزدە ونى دا ويلاستىرىپ، كۇي اڭىزىمەن قاتار، نوتاسى دا قوسا بەرىلۋ كەرەك دەگەن جوسپار بولعان. بىراق ۋاقىتتىڭ تىعىزدىعىنان كۇي اڭىزدارىن كىرگىزىپ ۇلگەرە المادىق. ال ەندى نوتاسىن قوسساق، بىرنەشە توم كىتاپ شىعادى عوي. جالپى اڭىزىمەن نوتاسىن قوسىپ شىعارعاندا نۇر ۇستىنە نۇر بولار ەدى.
- ارينە قاعازعا تۇسىرسەڭىز بىرنەشە كىتاپقا ارقاۋ بولارلىق كۇي اڭىزدارى بار ەكەندىگى بەلگىلى. دەگەنمەن ولاردى ديسكىگە تۇسىرۋگە بولار ەدى عوي.
- دۇرىس ايتاسىڭ، بۇل مەنىڭ ويىمدا جۇرگەن نارسە. مادەنيەت جانە اقپارات ءمينيسترىنىڭ ويىندا دا بولۋى كەرەك. وسى ماسەلەمەن سول كىسىگە كىرگىم كەلىپ ءجۇر. قولداۋ بولسا، ونى دا جاسايتىن بولامىز.
- وسى انتولوگيانىڭ تۇساۋكەسەرىندە ءسوز سويلەگەن مادەنيەت جانە اقپارات ءمينيسترى مۇحتار قۇل-مۇحاممەد «كەلەسى جىلى وسى كۇيلەردىڭ ىشىندەگى وركەسترگە ارنالعاندارىن ىرىكتەپ الىپ، وركەستردىڭ ورىنداۋىندا 5 ديسكىمەن 100 كۇيدى شىعارماق ويىمدا بار» دەگەن بولاتىن. اتالعان جيناقتىڭ شىعۋىنا باسشىلىق جاساڭىز دەگەن ۇسىنىس تۇسپەدى مە؟ جالپى ول جيناققا قانداي كۇيلەر ەنۋى مۇمكىن؟
- مينيسترلىك تاراپىنان ءالى ونداي ۇسىنىس تۇسە قويعان جوق. مەنىڭ ويىمشا، بۇل جيناق تا جان-جاقتى، ياعني 7 كۇيشىلىك مەكتەپتىڭ بارلىعىن دا قامتۋى قاجەت. وعان داۋلەتكەرەي، قۇرمانعازى، تاتتىمبەت سياقتى كۇيشىلەردىڭ حالىقتىڭ ۇعىمىنا ءسىڭىستى بولعان سۇبەلى-سۇبەلى كۇيلەرى ەنگەنى دۇرىس. ماسەلەن، شىعىس قازاقستاننان «سال كۇرەڭ»، ارقادان «كوكەيكەستى»، «سارجايلاۋ»، باتىستان «سارىارقا»، «اداي»، جەتىسۋدان «اققۋ»، «اتا تولعاۋ»، ماڭعىستاۋدان «اقساق قۇلان — جوشى حان»، قاراتاۋدان «مايدا قوڭىر»، سىر وڭىرىنەن «نار يدىرگەن» سياقتى كۇيلەر ەنسە، جاقسى بولار ەدى.
- اڭگىمەڭىزگە راحمەت!
