Bügınde önerımen törtkül düniege tanylyp otyrǧan quatty memleketterdıŋ bärı bırdei baǧzy zamandardaǧy bolmysyn, saltyn paş etetın qūndylyqtaryn tolyq saqtap, myna zamanǧa sol bastapqy küiınde jetkızdık dei almas. Al qazaqtyŋ qara aǧaştan oiylǧan dombyrasy men onyŋ kömeiınen tögıletın, sanaly tırşılık iesı adam tūrmaq, botasy ölgen ıngennıŋ de tas emşegın jıbıterlık äuez bolyp qūiylatyn küi önerı bügıngı ūrpaqqa eş özgerıssız, mınsız qalpynda jettı. Ūltyn, ūltynyŋ önerın süigen azamattardyŋ mūryndyq boluymen jaryq körgen «Qazaqtyŋ dästürlı 1000 küiı» atty antologiia osynau bıregei önerımızdı halyq jadynda mäŋgılık saqtauǧa baǧyttalǧan ūlaǧatty ıs boldy.
- Būl Elbasynyŋ tapsyrmasymen, Mädeniet jäne aqparat ministrı Mūhtar Qūl-Mūhammedtıŋ tıkelei basqaruymen «El» prodiusserlık ortalyǧy arqyly şyqqan sübelı eŋbek. 1000 küidıŋ ışıne eŋ bastysy qazaqtyŋ dästürlı küilerı sol dästürlı küişılerdıŋ oryndau nūsqasynda toptastyrylǧan. Dina äjemızden bastap, Oqap Qabiǧojin, Lūqpan Mūhitov, Qali Tantıleuov, bertın kele Rysbai Ǧabdiev, Äbıken Qasenov, Maǧauiia Hamzin, Uäli Bekenov, keşegı ötken Ǧabdylqaq Barlyqov siiaqty talai küişınıŋ közınıŋ qaraşyǧyndai saqtap, bügıngı künge jetkızgen küilerınıŋ barlyǧy derlık endı deuge bolady. Eşbır qazaqtyŋ öŋırı, jalpy oryndau erekşelıgı bar küiler nazardan tys qalyp qoiǧan joq. Elımızdıŋ oŋtüstık, soltüstık, batys, şyǧys öŋırlerımen qatar, sonau Qytai Halyq Respublikasyndaǧy qandastarymyzdyŋ küilerı, Mäskeu mūraǧattarynda jatqan küilerdıŋ jazbalary arnaiy mamandar jıberılıp, jinaqtaldy. Solar ekşelenıp, sūryptalyp osy myŋ küi şyqty. Ärine būlardyŋ barlyǧy da eskı küiler. Al qazırgı uaqytta ata-babamyzdan qalǧan asyl mūramyzdy odan ärı damytyp, şyŋdap jürgen Qazaqstan kompozitorlary A.Jūbanovtan bastap, bertın kele Qarşyǧa Ahmediiarov, Seken Tūrysbekov siiaqty küişılerımızdıŋ de tuyndylary tys qalmady. Jalpy bızde küi önerıne qatysty «tökpe» jäne «şertpe» degen ekı sala bar.
«Jıger» qazaq küilerınıŋ ışınde ūzaqtyǧy 5-6 minutqa jetetın jalǧyz küi. Odan ūzaq oinalatyn qazır qazaqta küi joq. Eger rektor Ǧ.Jūbanova sol uaqytta aqsaqaldy alyp kelıp, küi üirenuımızge mūryndyq bolmaǧanda, sol küidı tūsaukeserde tartar ma edım, tartpas pa edım. Mıne kördıŋız be, ǧajap dünie ǧoi. Ǧ.Jūbanova osylai da qazaq küiıne öz eŋbegın sıŋırıp kettı. Jalpy qazaq önerıne özındık üles qosqan azamattar öte köp. Mäselen, Hamit Erǧaliev. Ol küige söz jazǧan. «Aijan qyz» degen küi bar, sony aǧamyz «daq künı tudym, balapandy qudym. Ūştym, kettım, kökke jettım», dep dürıldep aityp otyratyn.
- Sol keşte Mädeniet jäne aqparat ministrı Mūhtar Qūl-Mūhammed: «Ärine, qazaqtyŋ küilerı turaly zertteuşıler türlı paiymdar aitady. Bıreuler ekı myŋ, bıreuler üş myŋ, al endı taǧy bıreulerı bes myŋǧa deiın küi bar deidı. Mūnymen tolyq kelısuge bolady. Öitkenı, osy zamanǧy kompozitorlardyŋ küilerın toptastyratyn bolsaq, bügınde küilerımız bes myŋnyŋ üstıne şyǧyp ketuı de äbden mümkın», degen bolatyn. Al belgılı ǧalym marqūm Aqseleu Seidımbek aǧamyz özınıŋ «Küi şejıre» atty kıtabynda tıptı 6 myŋǧa juyqtatady…
-Halqymyzdyŋ san ǧasyrlyq mädeni küi mūrasynyŋ türlı nūsqalaryn alǧa tartyp, köbeite beruge de bolatyn şyǧar. Izdesek taǧy da 1-2 myŋ küi tabylar. Jalpy osy jaryqqa şyǧaryp otyrǧan küilerımız solardyŋ sölı. Ärine, būl antologiiaǧa bıraz küiler syimai qaldy. Mäselen, tüptep keletın bolsaq, Atyraudyŋ 62 aqjeleŋı bar, Arqada adamnyŋ 62 qan tamyryn iıtkenşe tartylatyn 62 qosbasary bar. Mümkın bolaşaqta jinaqqa enbei qalǧan küilerdı toptastyryp, taǧy da şyǧararmyz. Ol — bolaşaqtyŋ ısı. Bıraq qazır men bızde mynanşa küiımız bar dep naqty aita almaimyn. Būryn bolǧan boluy kerek, qazır endı ketıŋkırep qaldy. Köne küilerımız jadynda saqtalǧan qarttarymyz o dünielık bolyp kettı. Sol kısılerden kezınde jazyp alynbady, jinaqtalmady, taspaǧa tüsırılmedı. Köptegen küilerımız 1934 jyly Ahmet Jūbanovtyŋ arqasynda orkestrge jinalǧan bolatyn. Oǧan deiın bıraz töl önerımız joǧalyp kettı. Qazaqtyŋ myna samarqaulyǧyn qaraŋyz, 1961 jyly qaitys bolǧan Sügırdıŋ qazırgı uaqytta özı oryndaǧan bırde-bır jazbasy joq. Ne deuge bolady, ol kezde taspaǧa tüsıruge mümkındık mol boldy ǧoi. Al däulesker küişı bızge mūra ǧylyp qandai küiler tastap kettı deseŋızşı! Bırınen-bırı ötetın 30-ǧa juyq küi. Mıne bızdıŋ samarqaulyǧymyz, enjarlyǧymyz, jalqaulyǧymyz, jürdım-bardym qaraityndyǧymyz. 80-şı jyldary men Moŋǧoliiaǧa gastroldık saparmen 20 student apardym. Sonda moŋǧoldyŋ bır ǧūlamasy bızdıŋ orkestrdı, oinap jatqan küilerdı tyŋdap, taŋ qalyp «jaqsylyqtyŋ barlyǧyna jetermız, äsem qalalarymyz da bolar, ekonomikamyz da qaryştap dami tüser, jaqsy materialdyq jaǧdaiǧa da jetermız, bıraq qazır küiımız joǧalyp ketse, sol jaqsy bolǧan kezımızde osy küidıŋ bıreuın de taba almaimyz ǧoi» degen bolatyn. Ǧajap söz emes pe?! Qazır anau-mynau dep, daǧdarys dep önerge jeŋıl qarasaq, köptegen mädeni mūramyzdan aiyrylyp qalamyz. Erteŋ araptarşa şalqyp, ömır sürgen kezımızde töl önerımızdı qaidan tabamyz? Sondyqtan qazırden bastap közdıŋ qaraşyǧyndai qarauymyz kerek. Sonda ǧana dästürımız, ūltymyz, qazaqty qazaq qylatyn ūlttyq önerımız joǧalmaidy.
Düniejüzınde jüzdegen, myŋdaǧan ūlttar men ūlystar bar. Solardyŋ qataryna qazaq degen halyq baryp tūrǧanda nesımen erekşelenedı? Ärine küiımen, änımen, jyrymen, dästürımen, saltymen erekşelenedı. Mynau japon elınde 6 synyptan bastap ūlttyq muzykaǧa üiretedı eken. Bükıl mekteptıŋ balasyna, 6 synyptan keiın muzykaǧa beiımı barlary qalyp, qalǧany qalaǧan mamandyqtary boiynşa bılım alady. Bıraq 6 synypqa deiın kökeiıne tüiılgen ūlttyq muzyka mäŋgılık jadynda qalady. Erteŋ ol oryndauşy bolmauy mümkın, bıraq jaqsy tyŋdauşy, önerge janaşyr bolady ǧoi. Mıne kördıŋız be, ūlttyq tärbiege japondyqtar qalai üiretedı. Nege bız sodan ülgı almaimyz? Qaidaǧy bır qūlaqtyŋ membranasyn üzıp jıberetın äuenge qūmarmyz.
- Özıŋız aitpaqşy, qūlaqtyŋ jarǧaǧyn üzıp jıberetın äuennıŋ, iaǧni dombyraǧa estradany qosyp, «dekko» janrynda küilerdıŋ oryndaluyna qalai qaraisyz?
- Bırden aitaiyn, qūptamaimyn. Ärine, müldem üzıldı-kesıldı mynau qoisyn dep te aita almaimyn. Bır jaǧynan alyp qarasaŋ, būl da önerımızdı nasihattaudyŋ bır türı. Bıraq naşarlau türı. Şyndyǧyna kelgende osy janrda küi oryndap jürgen Asylbek Eŋsepov te, «Ūlytau» tobyndaǧy Erjan Älıbekov te özımızdıŋ şäkırtımız. Aqyn-jazuşylar tarapynan A.Eŋsepovke «ainalaiyn oina, bıraq Qūrmanǧazy, Däuletkerei, Tättımbettıŋ klassikalyq küilerıne time. Būzsaŋ qazırgı zamanǧy, özıŋnıŋ jazǧandaryŋdy öŋın ainaldyryp, qūbyltyp oinai ber», degen eskertu boldy. Sodan keiın ol köp oinamaidy. Al «Ūlytau» toby, olardy da jamandai almaimyn, jıgıtter jaqsy, olar da qoldarynan kelgenın jasap jür. Sol toptyŋ dombyraşysy Erjan Älıbekov degen jıgıt özımnıŋ şäkırtım. Maǧan ūialyp keledı. «Aǧa men ömır süruım kerek qoi. Maǧan üi berıp jatyr, qazır jaǧdaiym jaqsy», deidı. Oi, ainalaiyn qazaqta bır maqal bar «esektıŋ artyn jusaŋ da mal tap» degen. Endı ömır süruıŋe kerek bolsa, men senıŋ qalai jolyŋdy keseiın, dedım.
Taǧy da aitamyn qostamaimyn, bıraq qajetı joq dep üzıldı-kesıldı aitu qiyndau bolar. Halyq özıne keregın süzıp alar. Bärıbır dästürlı öner, tabiǧi öner bırınşı orynda tūrady. Qazır şet eldıŋ özı daŋǧaza muzykaǧa qūştar emes. Bız elıktegış halyqpyz. Degenmen sonyŋ özın daŋǧaza etpei, ädemılep te jetkızuge bolady. Aiǧailatyp, dabyrlatyp, qūlaqtyŋ qabyn teskenşe oinaudyŋ keregı joq. Şuǧa qarsymyn, muzykany ärqaşan qos qolymdy kötere qoldaimyn.
- Antologiiaǧa jinalǧan küilerdıŋ arasynda özıŋız būryn estımegen, taŋǧaldyrǧan küiler boldy ma?
- Küi jan-jaqty jinaldy. Äŋgıme basynda atap ötken Boǧda küişınıŋ «Öttı-kettı» degen küiın kezınde A.Zataevich jazyp ketken eken. Osy küi şyqpai jür edı. Sony bır taspadan tauyp alyp, jamap-jasqap antologiiaǧa kırgızıp jıberdık. Öte keremet, qolǧa tüspeitın küi. Jinaqpen bırge halyqtyŋ nazaryna jol tartty. Al Dina äjemızdıŋ özı jazǧan küi tabaqtary köp qoi. Qarşyǧa Ahmediiarovtyŋ jazuymen küilerı jeke kıtap bolyp ta jaryq kördı. Bıraq 1000 küi jinau barysynda äjemızdıŋ «Tartu sälemdeme» degen bır küiın mūraǧattan tauyp aldyq. Oipyrym-ai, keremet küi jäne Dina äjemızdıŋ öz oryndauynda, sapasy da joǧary. Sol küidı körıp bärımız de taŋ qaldyq. 1950 jyldary jazylǧan küi 2010 jyly tabylyp, 60 jyldan keiın halqyna tabys etılıp otyr. Būl ǧalamat emes pe! Jalpy «Altyn qordaǧy» küilerdı ministrdıŋ būiryǧynsyz eşkımge bermeidı. Ministrdıŋ «bärın şyǧaryŋyz, bırı de qalmasyn» degen būiryǧynan keiın ǧana tabyyp otyr. Mıne osyndai mädeni qūndylyqtarymyzdyŋ halqymen tabysuy qajet dünie.
Jalpy būl joba ǧasyrdan-ǧasyrǧa ūlasatyn joba. Mädeniet salasynda atqarǧan eŋbekterımız ūşan-teŋız, köptegen kıtaptar jaryq körıp, ǧylymi jūmystar da atqarylyp jatyr. Degenmen, osy küi antologiiasynan asatyn bırı de joq. Būl halyq mūrasy, endı ölmeidı. Mynany qaraŋyz, Mūqan Tölebaev «Soqyr işan» degen bır küiden bır opera jazdy. Al ol «Altyn qorǧa» engen altyn opera bolyp eseptelınedı. 1000 küi degenımız, 1000 opera emes pe? Ǧajap qoi. Opera degenımız muzykanyŋ eŋ damyǧan, eŋ kürdelı türı emes pe? Al bızdıŋ qazaqtyŋ 1000 küiınen 100 opera şyqqanyŋ özınde ǧajaiyp dünie. Demek, qazaqtyŋ dombyrasy jer betındegı teŋdessız aspap. Bır mysal keltıre keteiın, belgılı ǧalym A.Zataevich 1930 jyldardyŋ özınde-aq balalaika men dombyrany salystyryp, dombyra tarihilyqqa baǧyttalǧan, artynda bırneşe myŋ küiı tūrǧany, tyly bar ekendıgın aita kelıp, «qazaqtar dombyralaryŋyzdy, küilerıŋızdı saqtaŋyzdar. Būl teŋdessız dünie», dep jazyp ketken.
- Belgılı ǧalym Aqseleu Seidımbek aǧamyz özınıŋ «Küi şejıre» atty kıtabynda «qazaqta neşe myŋ küi bolsa, onyŋ qosarlana aitylatyn sonşama aŋyz-äŋgımesı bar» deidı. Al myna jaryq körıp otyrǧan antologiiadan küi aŋyzdary tys qalyp qoiypty.
- İä, osy jinaqty jasar kezde ony da oilastyryp, küi aŋyzymen qatar, notasy da qosa berılu kerek degen jospar bolǧan. Bıraq uaqyttyŋ tyǧyzdyǧynan küi aŋyzdaryn kırgızıp ülgere almadyq. Al endı notasyn qossaq, bırneşe tom kıtap şyǧady ǧoi. Jalpy aŋyzymen notasyn qosyp şyǧarǧanda nūr üstıne nūr bolar edı.
- Ärine qaǧazǧa tüsırseŋız bırneşe kıtapqa arqau bolarlyq küi aŋyzdary bar ekendıgı belgılı. Degenmen olardy diskıge tüsıruge bolar edı ǧoi.
- Dūrys aitasyŋ, būl menıŋ oiymda jürgen närse. Mädeniet jäne aqparat ministrınıŋ oiynda da boluy kerek. Osy mäselemen sol kısıge kırgım kelıp jür. Qoldau bolsa, ony da jasaityn bolamyz.
- Osy antologiianyŋ tūsaukeserınde söz söilegen Mädeniet jäne aqparat ministrı Mūhtar Qūl-Mūhammed «kelesı jyly osy küilerdıŋ ışındegı orkestrge arnalǧandaryn ırıktep alyp, orkestrdıŋ oryndauynda 5 diskımen 100 küidı şyǧarmaq oiymda bar» degen bolatyn. Atalǧan jinaqtyŋ şyǧuyna basşylyq jasaŋyz degen ūsynys tüspedı me? Jalpy ol jinaqqa qandai küiler enuı mümkın?
- Ministrlık tarapynan älı ondai ūsynys tüse qoiǧan joq. Menıŋ oiymşa, būl jinaq ta jan-jaqty, iaǧni 7 küişılık mekteptıŋ barlyǧyn da qamtuy qajet. Oǧan Däuletkerei, Qūrmanǧazy, Tättımbet siiaqty küişılerdıŋ halyqtyŋ ūǧymyna sıŋıstı bolǧan sübelı-sübelı küilerı engenı dūrys. Mäselen, Şyǧys Qazaqstannan «Sal küreŋ», Arqadan «Kökeikestı», «Sarjailau», batystan «Saryarqa», «Adai», Jetısudan «Aqqu», «Ata tolǧau», Maŋǧystaudan «Aqsaq qūlan — Joşy han», Qarataudan «Maida qoŋyr», syr öŋırınen «Nar idırgen» siiaqty küiler ense, jaqsy bolar edı.
- Äŋgımeŋızge rahmet!
Negızı küidıŋ barlyǧy da bır, tek oinau mänerıne orai ǧana atalǧan ekı salaǧa bölınedı. Al negızınen küidıŋ barlyǧy da küi qylqobyzda da, sybyzǧyda da küi bolyp eseptelınedı. Osyny keibıreuler qate tüsınedı. Küi «köŋıl küiı» degen maǧynany bıldıredı. Küi qazaqqa ǧana tän, bızdıŋ töl muzykamyz. Degenmen, basqa halyqtarda türıkmenderde, tatarlarda, özbekterde de şamaly bar. Bıraq ol sinkretizmnen arylmaǧan. Bıreuınde küi men bi aralasyp kelse, ekınşısınde küiı, biı änı aralasyp jüredı. Al küiı küi bolyp, änı än bolyp, jyry jyr bolyp, biı bi bolyp, öz aldyna otau alyp şyqqan öner — eŋ damyǧan öner bolyp eseptelınedı. Bızdegı osy tört önerdıŋ bır-bırınen jeke-jeke boluy küiımızdıŋ eŋ damyǧan öner ekendıgın däleldei tüsedı.Kezınde ǧūlama-ǧalym Qūdaibergen Jūbanov «bızdıŋ öner öte damyǧan öner» degen bolatyn. Sondyqtan küidıŋ adam ömırınde, qazaq ömırınde mänı öte zor. Abai atamyz «tuǧanda dünie esıgın aşady öleŋ, öleŋmen jer qoinyna kırer deneŋ», deidı. Adam balasy tuǧannan o düniege ketkenge deiıngı ömırı osy änmen, küimen, qazaqtyŋ dästürlı önerımen tıkelei bailanysty. Ännıŋ sözı bar, tüsınuge bolady. Al küi — tylsym dünie. Qazaqta «öner aldy qyzy tıl» degen söz bar. Tılmen bıreudıŋ köŋılın jaralap öltıruge de, öleiın dep jatqan adamdy tırıltıp aluǧa da bolady. Al küi önerıne kelseŋız, baiaǧyda Joşy han «balam jaiynda jamanat äkelgen adamnyŋ kömeiıne balqytylǧan qorǧasyn qūiamyn» degesın, nebır şeşen, dılmarlardyŋ tılı bailanyp, qaraly habar jetkızuge dätterı jetpegende, bır dombyraşy kelıp, qaiǧyly küi oinap, balasynyŋ ölımın hannyŋ öz auyzynan aitqyzǧan. Mınekei, küidıŋ qūdıretı! Demek, tıl toqtaǧan jerde küi jüredı degen söz. Küi kei jaǧdailarda aldyŋǧy orynǧa da şyǧyp ketedı. Küidıŋ osyndai män-maǧynasy bar, sondyqtan da qadırlı, qasterlı. Küi tūrǧanda qazaq qazaq bolady, qazaq bolyp qala beredı. «Qūrmanǧazy» poemasyn jazǧan marqūm Hamit Erǧaliev aǧamyzdy közımız kördı. Sol kısı «qazaq pen dombyranyŋ arasyna älı temır tor tüsken joq» dep aityp otyratyn. Būl temır tor eşqaşan tüspeuı de kerek. Qiyn jaǧdai bolar, daǧdarys bolar, anau-mynau deimız, pende bolǧan soŋ aitarmyz. Bıraq qandai jaǧdai bolsa da küidı joǧaltpaǧanymyz dūrys. Mynadai bır aŋyzdy aita keteiın: Boǧda küişı bır taudyŋ basyna kelıp, atyn etekke bailap tastap, keudesın esken samal jelge tösep, dombyra tartyp otyr eken. Sonda tömende ötıp bara jatqan bır jolauşy küi sazyna elıtıp, jan-dünienı ūmytyp, berıle küi tartyp otyrǧan oǧan: «Bätşaǧar-au atyŋdy qasqyr talap jatyr ǧoi, dombyra oinap otyra beresıŋ be?», deptı. Sonda küişı oinap otyrǧan küiın toqtatpastan, «at ketse bır tai ǧoi, el ışınen tabylar, küidıŋ myna buyny ketse, qaityp kelmeidı ǧoi», dep otyra berıptı. Ǧajap emes pe?! Mıne, ata-babalarymyz küidı qalai syilaǧandyǧynyŋ naǧyz dälelı. Sol ata-babalarymyz syilap, közdıŋ qaraşyǧyndai saqtap, bügıngı ūrpaqqa jetkızgen küi önerımız joǧalǧan joq. Joǧaludyŋ az aldynda tūrǧanda jinaqtalyp, 1000 küi bolyp toptasuy halyqqa, muzykalyq oqu oryndaryna, küişılerge, tıptı muzykant bolmasa da küi süier qauymǧa jetuı öte oŋdy boldy. Men būl eŋbektı köp jyldarda ıstelgen mädeni ıs-şaralardyŋ ışındegı eŋ bır sūryptysy, eŋ bır qūndysy dep baǧalaimyn. Osydan keiın dästürlı 1000 än şyǧaiyn dep otyr. Būl ministrlıktıŋ atqarǧan eren eŋbegı. - Qatelespesem, sız antologiianyŋ tūsaukeser räsımınde Däuletkereidıŋ «Jıger» küiın oryndadyŋyz… - İä. Myna qyzyqty qaraŋyz, 71-72 jyldarda men, Qarşyǧa jäne Şämıl üşeuımız Almatydaǧy konservatoriiada bılım aldyq. Atalǧan bılım ordasynyŋ rektory Ǧaziza Jūbanova bolatyn. Sol kısı bızge «Äi jıgıtter, osy üşeuıŋ Qalijan Jantıleuovtı osynda alyp kelıp, notaǧa älı tüspegen küilerdı üirenseŋderşı» deitın. Bız üşeuımız kezek-kezek, bır jetıde bıreuımız, kelesı jetıde ekınşımız, ol kısını konservatoriianyŋ auditoriiasyna taksimen alyp kelıp, jeke-jeke küi üirendık. Sol kısıden jeke üirengen küidıŋ bırı sol keşte oryndalǧan Däuletkereidıŋ «Jıger» küiı. Qalijan Jantıleuov ol kezde 94 jasta.
«Jıger» qazaq küilerınıŋ ışınde ūzaqtyǧy 5-6 minutqa jetetın jalǧyz küi. Odan ūzaq oinalatyn qazır qazaqta küi joq. Eger rektor Ǧ.Jūbanova sol uaqytta aqsaqaldy alyp kelıp, küi üirenuımızge mūryndyq bolmaǧanda, sol küidı tūsaukeserde tartar ma edım, tartpas pa edım. Mıne kördıŋız be, ǧajap dünie ǧoi. Ǧ.Jūbanova osylai da qazaq küiıne öz eŋbegın sıŋırıp kettı. Jalpy qazaq önerıne özındık üles qosqan azamattar öte köp. Mäselen, Hamit Erǧaliev. Ol küige söz jazǧan. «Aijan qyz» degen küi bar, sony aǧamyz «daq künı tudym, balapandy qudym. Ūştym, kettım, kökke jettım», dep dürıldep aityp otyratyn.
- Sol keşte Mädeniet jäne aqparat ministrı Mūhtar Qūl-Mūhammed: «Ärine, qazaqtyŋ küilerı turaly zertteuşıler türlı paiymdar aitady. Bıreuler ekı myŋ, bıreuler üş myŋ, al endı taǧy bıreulerı bes myŋǧa deiın küi bar deidı. Mūnymen tolyq kelısuge bolady. Öitkenı, osy zamanǧy kompozitorlardyŋ küilerın toptastyratyn bolsaq, bügınde küilerımız bes myŋnyŋ üstıne şyǧyp ketuı de äbden mümkın», degen bolatyn. Al belgılı ǧalym marqūm Aqseleu Seidımbek aǧamyz özınıŋ «Küi şejıre» atty kıtabynda tıptı 6 myŋǧa juyqtatady…
-Halqymyzdyŋ san ǧasyrlyq mädeni küi mūrasynyŋ türlı nūsqalaryn alǧa tartyp, köbeite beruge de bolatyn şyǧar. Izdesek taǧy da 1-2 myŋ küi tabylar. Jalpy osy jaryqqa şyǧaryp otyrǧan küilerımız solardyŋ sölı. Ärine, būl antologiiaǧa bıraz küiler syimai qaldy. Mäselen, tüptep keletın bolsaq, Atyraudyŋ 62 aqjeleŋı bar, Arqada adamnyŋ 62 qan tamyryn iıtkenşe tartylatyn 62 qosbasary bar. Mümkın bolaşaqta jinaqqa enbei qalǧan küilerdı toptastyryp, taǧy da şyǧararmyz. Ol — bolaşaqtyŋ ısı. Bıraq qazır men bızde mynanşa küiımız bar dep naqty aita almaimyn. Būryn bolǧan boluy kerek, qazır endı ketıŋkırep qaldy. Köne küilerımız jadynda saqtalǧan qarttarymyz o dünielık bolyp kettı. Sol kısılerden kezınde jazyp alynbady, jinaqtalmady, taspaǧa tüsırılmedı. Köptegen küilerımız 1934 jyly Ahmet Jūbanovtyŋ arqasynda orkestrge jinalǧan bolatyn. Oǧan deiın bıraz töl önerımız joǧalyp kettı. Qazaqtyŋ myna samarqaulyǧyn qaraŋyz, 1961 jyly qaitys bolǧan Sügırdıŋ qazırgı uaqytta özı oryndaǧan bırde-bır jazbasy joq. Ne deuge bolady, ol kezde taspaǧa tüsıruge mümkındık mol boldy ǧoi. Al däulesker küişı bızge mūra ǧylyp qandai küiler tastap kettı deseŋızşı! Bırınen-bırı ötetın 30-ǧa juyq küi. Mıne bızdıŋ samarqaulyǧymyz, enjarlyǧymyz, jalqaulyǧymyz, jürdım-bardym qaraityndyǧymyz. 80-şı jyldary men Moŋǧoliiaǧa gastroldık saparmen 20 student apardym. Sonda moŋǧoldyŋ bır ǧūlamasy bızdıŋ orkestrdı, oinap jatqan küilerdı tyŋdap, taŋ qalyp «jaqsylyqtyŋ barlyǧyna jetermız, äsem qalalarymyz da bolar, ekonomikamyz da qaryştap dami tüser, jaqsy materialdyq jaǧdaiǧa da jetermız, bıraq qazır küiımız joǧalyp ketse, sol jaqsy bolǧan kezımızde osy küidıŋ bıreuın de taba almaimyz ǧoi» degen bolatyn. Ǧajap söz emes pe?! Qazır anau-mynau dep, daǧdarys dep önerge jeŋıl qarasaq, köptegen mädeni mūramyzdan aiyrylyp qalamyz. Erteŋ araptarşa şalqyp, ömır sürgen kezımızde töl önerımızdı qaidan tabamyz? Sondyqtan qazırden bastap közdıŋ qaraşyǧyndai qarauymyz kerek. Sonda ǧana dästürımız, ūltymyz, qazaqty qazaq qylatyn ūlttyq önerımız joǧalmaidy.
Düniejüzınde jüzdegen, myŋdaǧan ūlttar men ūlystar bar. Solardyŋ qataryna qazaq degen halyq baryp tūrǧanda nesımen erekşelenedı? Ärine küiımen, änımen, jyrymen, dästürımen, saltymen erekşelenedı. Mynau japon elınde 6 synyptan bastap ūlttyq muzykaǧa üiretedı eken. Bükıl mekteptıŋ balasyna, 6 synyptan keiın muzykaǧa beiımı barlary qalyp, qalǧany qalaǧan mamandyqtary boiynşa bılım alady. Bıraq 6 synypqa deiın kökeiıne tüiılgen ūlttyq muzyka mäŋgılık jadynda qalady. Erteŋ ol oryndauşy bolmauy mümkın, bıraq jaqsy tyŋdauşy, önerge janaşyr bolady ǧoi. Mıne kördıŋız be, ūlttyq tärbiege japondyqtar qalai üiretedı. Nege bız sodan ülgı almaimyz? Qaidaǧy bır qūlaqtyŋ membranasyn üzıp jıberetın äuenge qūmarmyz.
- Özıŋız aitpaqşy, qūlaqtyŋ jarǧaǧyn üzıp jıberetın äuennıŋ, iaǧni dombyraǧa estradany qosyp, «dekko» janrynda küilerdıŋ oryndaluyna qalai qaraisyz?
- Bırden aitaiyn, qūptamaimyn. Ärine, müldem üzıldı-kesıldı mynau qoisyn dep te aita almaimyn. Bır jaǧynan alyp qarasaŋ, būl da önerımızdı nasihattaudyŋ bır türı. Bıraq naşarlau türı. Şyndyǧyna kelgende osy janrda küi oryndap jürgen Asylbek Eŋsepov te, «Ūlytau» tobyndaǧy Erjan Älıbekov te özımızdıŋ şäkırtımız. Aqyn-jazuşylar tarapynan A.Eŋsepovke «ainalaiyn oina, bıraq Qūrmanǧazy, Däuletkerei, Tättımbettıŋ klassikalyq küilerıne time. Būzsaŋ qazırgı zamanǧy, özıŋnıŋ jazǧandaryŋdy öŋın ainaldyryp, qūbyltyp oinai ber», degen eskertu boldy. Sodan keiın ol köp oinamaidy. Al «Ūlytau» toby, olardy da jamandai almaimyn, jıgıtter jaqsy, olar da qoldarynan kelgenın jasap jür. Sol toptyŋ dombyraşysy Erjan Älıbekov degen jıgıt özımnıŋ şäkırtım. Maǧan ūialyp keledı. «Aǧa men ömır süruım kerek qoi. Maǧan üi berıp jatyr, qazır jaǧdaiym jaqsy», deidı. Oi, ainalaiyn qazaqta bır maqal bar «esektıŋ artyn jusaŋ da mal tap» degen. Endı ömır süruıŋe kerek bolsa, men senıŋ qalai jolyŋdy keseiın, dedım.
Taǧy da aitamyn qostamaimyn, bıraq qajetı joq dep üzıldı-kesıldı aitu qiyndau bolar. Halyq özıne keregın süzıp alar. Bärıbır dästürlı öner, tabiǧi öner bırınşı orynda tūrady. Qazır şet eldıŋ özı daŋǧaza muzykaǧa qūştar emes. Bız elıktegış halyqpyz. Degenmen sonyŋ özın daŋǧaza etpei, ädemılep te jetkızuge bolady. Aiǧailatyp, dabyrlatyp, qūlaqtyŋ qabyn teskenşe oinaudyŋ keregı joq. Şuǧa qarsymyn, muzykany ärqaşan qos qolymdy kötere qoldaimyn.
- Antologiiaǧa jinalǧan küilerdıŋ arasynda özıŋız būryn estımegen, taŋǧaldyrǧan küiler boldy ma?
- Küi jan-jaqty jinaldy. Äŋgıme basynda atap ötken Boǧda küişınıŋ «Öttı-kettı» degen küiın kezınde A.Zataevich jazyp ketken eken. Osy küi şyqpai jür edı. Sony bır taspadan tauyp alyp, jamap-jasqap antologiiaǧa kırgızıp jıberdık. Öte keremet, qolǧa tüspeitın küi. Jinaqpen bırge halyqtyŋ nazaryna jol tartty. Al Dina äjemızdıŋ özı jazǧan küi tabaqtary köp qoi. Qarşyǧa Ahmediiarovtyŋ jazuymen küilerı jeke kıtap bolyp ta jaryq kördı. Bıraq 1000 küi jinau barysynda äjemızdıŋ «Tartu sälemdeme» degen bır küiın mūraǧattan tauyp aldyq. Oipyrym-ai, keremet küi jäne Dina äjemızdıŋ öz oryndauynda, sapasy da joǧary. Sol küidı körıp bärımız de taŋ qaldyq. 1950 jyldary jazylǧan küi 2010 jyly tabylyp, 60 jyldan keiın halqyna tabys etılıp otyr. Būl ǧalamat emes pe! Jalpy «Altyn qordaǧy» küilerdı ministrdıŋ būiryǧynsyz eşkımge bermeidı. Ministrdıŋ «bärın şyǧaryŋyz, bırı de qalmasyn» degen būiryǧynan keiın ǧana tabyyp otyr. Mıne osyndai mädeni qūndylyqtarymyzdyŋ halqymen tabysuy qajet dünie.
Jalpy būl joba ǧasyrdan-ǧasyrǧa ūlasatyn joba. Mädeniet salasynda atqarǧan eŋbekterımız ūşan-teŋız, köptegen kıtaptar jaryq körıp, ǧylymi jūmystar da atqarylyp jatyr. Degenmen, osy küi antologiiasynan asatyn bırı de joq. Būl halyq mūrasy, endı ölmeidı. Mynany qaraŋyz, Mūqan Tölebaev «Soqyr işan» degen bır küiden bır opera jazdy. Al ol «Altyn qorǧa» engen altyn opera bolyp eseptelınedı. 1000 küi degenımız, 1000 opera emes pe? Ǧajap qoi. Opera degenımız muzykanyŋ eŋ damyǧan, eŋ kürdelı türı emes pe? Al bızdıŋ qazaqtyŋ 1000 küiınen 100 opera şyqqanyŋ özınde ǧajaiyp dünie. Demek, qazaqtyŋ dombyrasy jer betındegı teŋdessız aspap. Bır mysal keltıre keteiın, belgılı ǧalym A.Zataevich 1930 jyldardyŋ özınde-aq balalaika men dombyrany salystyryp, dombyra tarihilyqqa baǧyttalǧan, artynda bırneşe myŋ küiı tūrǧany, tyly bar ekendıgın aita kelıp, «qazaqtar dombyralaryŋyzdy, küilerıŋızdı saqtaŋyzdar. Būl teŋdessız dünie», dep jazyp ketken.
- Belgılı ǧalym Aqseleu Seidımbek aǧamyz özınıŋ «Küi şejıre» atty kıtabynda «qazaqta neşe myŋ küi bolsa, onyŋ qosarlana aitylatyn sonşama aŋyz-äŋgımesı bar» deidı. Al myna jaryq körıp otyrǧan antologiiadan küi aŋyzdary tys qalyp qoiypty.
- İä, osy jinaqty jasar kezde ony da oilastyryp, küi aŋyzymen qatar, notasy da qosa berılu kerek degen jospar bolǧan. Bıraq uaqyttyŋ tyǧyzdyǧynan küi aŋyzdaryn kırgızıp ülgere almadyq. Al endı notasyn qossaq, bırneşe tom kıtap şyǧady ǧoi. Jalpy aŋyzymen notasyn qosyp şyǧarǧanda nūr üstıne nūr bolar edı.
- Ärine qaǧazǧa tüsırseŋız bırneşe kıtapqa arqau bolarlyq küi aŋyzdary bar ekendıgı belgılı. Degenmen olardy diskıge tüsıruge bolar edı ǧoi.
- Dūrys aitasyŋ, būl menıŋ oiymda jürgen närse. Mädeniet jäne aqparat ministrınıŋ oiynda da boluy kerek. Osy mäselemen sol kısıge kırgım kelıp jür. Qoldau bolsa, ony da jasaityn bolamyz.
- Osy antologiianyŋ tūsaukeserınde söz söilegen Mädeniet jäne aqparat ministrı Mūhtar Qūl-Mūhammed «kelesı jyly osy küilerdıŋ ışındegı orkestrge arnalǧandaryn ırıktep alyp, orkestrdıŋ oryndauynda 5 diskımen 100 küidı şyǧarmaq oiymda bar» degen bolatyn. Atalǧan jinaqtyŋ şyǧuyna basşylyq jasaŋyz degen ūsynys tüspedı me? Jalpy ol jinaqqa qandai küiler enuı mümkın?
- Ministrlık tarapynan älı ondai ūsynys tüse qoiǧan joq. Menıŋ oiymşa, būl jinaq ta jan-jaqty, iaǧni 7 küişılık mekteptıŋ barlyǧyn da qamtuy qajet. Oǧan Däuletkerei, Qūrmanǧazy, Tättımbet siiaqty küişılerdıŋ halyqtyŋ ūǧymyna sıŋıstı bolǧan sübelı-sübelı küilerı engenı dūrys. Mäselen, Şyǧys Qazaqstannan «Sal küreŋ», Arqadan «Kökeikestı», «Sarjailau», batystan «Saryarqa», «Adai», Jetısudan «Aqqu», «Ata tolǧau», Maŋǧystaudan «Aqsaq qūlan — Joşy han», Qarataudan «Maida qoŋyr», syr öŋırınen «Nar idırgen» siiaqty küiler ense, jaqsy bolar edı.
- Äŋgımeŋızge rahmet!
