انشىلىگىمەن التى الاشقا اتى شىققان ىبىراي ساندىبايۇلى – حالقىمىزدىڭ تەڭدەسى جوق دارىندى اقىنى، سۇلۋلىق پەن جاستىق شاقتىڭ جىرشىسى. باس كيىمىنە ۇكى اعىپ، جاسىنان سەرىلىك جولعا تۇسكەن بالاڭ جىگىت كەيىن ۇكىلى ىبىراي اتانادى. ىبىراي بۇرىنعى كوكشەتاۋ، سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ ايىرتاۋ اۋدانىنا قاراستى جالعىزتاۋ بوكتەرىندە 1858 جىلى دۇنيەگە كەلگەن. ىبىرايدىڭ ارعى اتاسى – سابدەن باتىر.
اققۋ – «گاككۋ»
اكەسى ساندىباي دا سەگىز قىرلى ءبىر سىرلى ونەرلى بولعانمەن، كەدەيلىكتىڭ مەحناتىن كورگەن جان ەدى. «اكە بالاعا سىنشى» دەمەكشى، بويىندا ونەردىڭ ۇشقىنى بار بالاسىنا زەرگەرلىكتى ميراس ەتىپ قالدىرام دەگەن ويى ىسكە اسپاي، ءانشى ىبىراي ويىن-تويدا ءان سالىپ، سەرىلىك قۇرعاندى ءتاۋىر كورەدى. سۇلۋ قىز، قۇماي تازى، جۇيرىك ات پەن قىران بۇركىت جاستىق شاعىنىڭ قۇمارى بولعان ول كەزى كەلگەندە بىرەر اۋىز ولەڭ شىعارىپ، جۇرگەن ورتاسىن دۋمانعا ءبولەيدى.
ەل قىدىرعان سەرىلىك شاقتا حاكيما اتتى قىزعا عاشىق بولىپ، ايداي ارۋدى اققۋعا تەڭەپ، «گاككۋ» ءانىن شىعارادى. قىزعا كوڭىلىن بىلدىرگەندە حاكيما:
اقىنعا نەگە كەرەك قۇر مىرزالىق،
سۇيگەنىن جاۋتاڭداتىپ، ويعا سالىپ.
ايت-تاعى سەرتىڭە جەت، – دەگەن ماقال،
بولماي ما شىرقاسا ءان ومىرگە ازىق، – دەسە، ىبىراي وعان بىلايشا جاۋاپ قايتارادى:
تاۋسىلماس دارياسى ءازىل-نازدىڭ،
مامىعى جاقسىعا ەم، قوڭىر قازدىڭ.
قىل ارقان ەر موينىندا شىرىمەيدى،
پەرىشتەم، جاننابىڭە قارىزدارمىن، – دەپتى. ءسويتىپ، جۇرەكتى تەربەگەن ادەمى اۋەن انگە اينالعان دەسەدى.
اڭىز بويىنشا ىبىراي سەگىز جاسىندا ءتۇس كورەدى. ەل ساسىقكولدىڭ جاعاسىندا ەكەن. كولدىڭ ماڭىندا بىرەۋدىڭ ايعايلاعان داۋسى ەستىلەدى. قاراسا، قولىنا دومبىرا ۇستاعان اقساقالدى شال. ول ىبىرايعا جاقىنداپ: «شىراعىم، مىنانى ساعان سىيلادىم»، – دەپ دومبىراسىن ۇسىنادى. ىبەكەڭ اقساقالدىڭ سىيىن قابىل الادى. سول كۇننەن باستاپ ءان شىعارعىش بولىپ، اتاعى ەلگە جايىلعان دەسەدى.
ىبىراي – جاسى ۇلكەن ورىنباي، ءبىرجان، اقانداردىڭ جولىن قۋعان ءىزباسارى.
اققۋمەن اسپانداعى ءۇن قوسامىن،
شىعارسام اششى كۇيدى تۇپتەن تارتىپ، – دەپ تولقىنداتا ءان سالعان ءبىرجان سالعا ارناپ ۇكىلى ىبىراي «شالقىما» دەگەن ءانىن شىعارعان.
يسانىڭ يمەنۋى
كەزىندە قاراۋىل ىشىنەن شىققان شوبەك بالالارىنىڭ ءبىرى مامبەتالى ۇكىلى ىبىرايدى پەتەربور قالاسىنا اپارىپ، ونىڭ مۋزىكالىق ءبىلىم الۋىنا قامقورلىق جاساعان. بىراق الدەبىر سەبەپپەن ول وقۋىن جالعاستىرا الماعان.
«قازاق حالقىنا اتى شىققان اقىنداردىڭ ءبىرى قالماعامبەتتىڭ تايجانىنىڭ ءتۇر-تۇلعاسى، بەت-بەينەسى اۋماعان ىبىراي سياقتى»، – دەگەن ەكەن ءبىر ەستەلىگىندە حالىق جازۋشىسى ءسابيت مۇقانوۆ.
تايجان – ىبىرايدىڭ اپاسى ءبوپىشتىڭ بالاسى. ناعاشىسىنان باتا العان ونەرلى جيەن ءوزىنىڭ كوكشەدەن ەلگە ورالار شاعىندا:
حالقىم ءسۇيىپ اتىمدى قويعان تايجان،
ەگىز تۋعان انادان ارعىن، نايمان.
وسى ارادا بوتەن ەش جۇمىسىم جوق،
باتا العالى كەلىپ ەم ىبىرايدان.
ون ەكى اتا اتىعاي، سەگىز اتا قاراۋىل،
جيەنگە ۇمىتپايتىن ءتيدى پايداڭ، – دەپ ولەڭمەن العىسىن بىلدىرەدى. تەك تايجان عانا ەمەس، يمانجان جىلقايداروۆ، مولداحمەت تىربيەۆ سىندى سول ءوڭىردىڭ حالىق اقىندارى ۇكىلى ىبىرايدى ۇستاز تۇتقان.
ىبىراي اتباسار وڭىرىندە ءجۇرىپ سۇلۋ دا جىبەك مىنەزدى التىناي ەسىمدى قىزعا عاشىق بولادى. ەكى جاس ءبىرىن-ءبىرى ۇناتقانمەن، ءبىرەۋگە ايتتىرىپ قويعان قىز اتا سالتىن بۇزا المايدى. سول جولى عاشىقتىق سەزىممەن «التىباسار» ءانى تۋادى.
1923 جىلى يسا بايزاقوۆ قىزىلجارعا كەلەدى. يسانىڭ وسى ەلگە كەلگەنىن ەستىپ ءسابيت مۇقانوۆ ۇكىلى ىبىرايمەن جولىقتىرۋ ءۇشىن ىبەكەڭ تۇسكەن ۇيگە ونى الىپ كەلەدى. بۇدان كەيىنگى اڭگىمە ءسابيت اتامىزدىڭ ايتقاندارىنان الىندى.
ءسابيت مۇقانوۆ، جازۋشى:
«مەن يسانى 1922 جىلى كوردىم. قىزىلجار قالاسىندا اققاتىننىڭ قاليىنىڭ ۇيىندە جانپەيىس دەيتىن جاقىن ادام ءپاتەردە تۇراتىن. ۇكىلى ىبىراي اقىن اۋىلدان كەلىپ، سول ۇيدە جاتىر ەكەن. كەشكىسىن ءۇي يەلەرى ءبىر سابا قىمىز الىپ، قوناق شاقىردى. جۇرت جينالا باستادى. مەن جاسىم كىشىرەك بولعان سوڭ، «يسانى الدىرايىق» دەگەن سوڭ ارباكەش الىپ، اقىندى ىزدەپ سول كەزدەگى اقمولا گۋبەرنياسىنىڭ اتقارۋ كوميتەتىنىڭ توراعاسى مۇقاش ورىنباەۆ دەگەن جىگىتتىڭ ۇيىنە كەلدىم. وبليسپولكومنىڭ قارا ارعىماعىمەن مەن فاەتون ارباسىنا ءمىنىپ كەلە جاتىرمىز. يسا پسيحولوگ بولاتىن. كەسكىنىمە قاراپ بولجاپ قويدى. «ءسابيت، سەنىڭ كەسكىنىڭدە ءبىر سۇمدىق بار، ءبىر جەرگە ۇرىندىرۋعا اكەلە جاتقان جوقسىڭ با؟ ءتۇسىڭ سوعان كەلەدى»، – دەدى.
– ەل جينالىپ، ءسىزدىڭ ۇكىلى ىبىرايمەن ايتىسقانىڭىزدى قالاپ وتىر، اقىنمەن قاعىسقانىڭىزدى قالاپ وتىر، – دەدىم.
– جوق، اكەمدەي كىسىمەن قاعىسپايمىن. اقىندىق جولعا تۇسكەندەگى ۇستازىم، ءپىرىم قۇدايبەرگەندى جەڭگەن اداممەن ايتىسقانىم جاراسپايدى.
سۇراساڭ مەنىڭ اتىم قۇدايبەرگەن،
حالقىما ايتقان ءسوزىم ۇناي بەرگەن.
تۇسىمە قىزىر ءىلياس كىرگەن شاقتا،
قول سوزىپ دومبىرانى سۇراي بەرگەم، – دەگەن قۇدايبەرگەندى جەڭگەن جۋان ءسىڭىر اقىن عوي، ىبىراي، – دەگەن سوندا يسا بايزاقوۆ.
ۇكىلى ىبىراي ەكپىندەتە ولەڭ ايتقاندا داۋىلداتىپ، استان-كەستەن عىپ جىبەرەتىن. بولات دەگەن بايدىڭ ۇيىندە ولەڭ باستاپ «ءاۋ» دەگەندە، سول ۇيدەگى كۇلىن الىپ تاستاعان نان پىسىرەتىن پەشتىڭ قاسىندا ۇيىقتاپ جاتقان مىسىق شوشىپ كەتىپ، ىستىق پەشكە كىرىپ كەتكەنى ءالى ەسىمدە. ىبىرايدىڭ داۋسى كۇشتى بولۋشى ەدى.
ەسىكتەن كىرگەن يسانى كورىپ، ىبىراي: «كەڭەس كەلبىرىڭكەدەن، جۇيرىك بەستىدەن» دەۋشى ەدى، ماڭدايى، مۇرنى، ەرنىنىڭ ءبىتۋى الدىنا قاراي شاۋىپ تۇر ەكەن. مىناۋ ناعىز ورەن جۇيرىك بولار»، – دەگەن ەكەن.
يسا ايتىسۋدان باس تارتىپ، ۇكىلى ىبىرايدىڭ «گاككۋ» ءانىنىڭ اۋەنىمەن قىرىق اۋىز ارناۋ پوەماسىن سول ارادا شىعارىپ، كوپشىلىكتى ءتانتى ەتكەن».
* * *
قۋعىن-سۇرگىن. اقتالۋ
ىبىراي ساندىبايۇلى كەڭەس زامانىندا قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراپ، جازىقسىزدان-جازىقسىز حالىق جاۋى اتانادى. «باسقا ءپالە – تىلدەن» دەمەكشى، قازاقتا جەر داۋى، جەسىر داۋى دەگەن بولعان عوي. شابىندىق جەر ءۇشىن مولداحمەت كۇدەربەكوۆپەن سوزگە كەلگەن ىبىرايدىڭ سوڭىنان سىنىققا سىلتاۋ ىزدەگەن اڭدۋشىلار كوبەيەدى. ول ازداي، كادەن دەگەن كىسىنىڭ كەلىنشەگى سۇيمەي قوسىلعان سوڭ كۇيەۋىن مەنسىنبەي، ىبىرايدىڭ تۋعان ءىنىسى شالعىنبايمەن كوڭىل قوسادى. بۇل ىسكە دە ىبىرايدىڭ كوپ كومەگى تيەدى.
مىنەكەي، وسىدان باستاپ وگپۋ ءانشى-كومپوزيتور ۇكىلى ىبىرايدى قۋدالاي باستايدى. ءسويتىپ، وكپەگە قيسا دا، ولىمگە قيمايتىن اعايىن ەل ەركەسى، ارقالى ايتىس اقىنى ىبىراي ساندىبايۇلىنىڭ 70-تەن اسقان شاعىندا كوپ مۇڭلىقتىڭ ءبىرى بولىپ اق تۇرمەنىڭ تورىنان تەلمىرۋىنە سەبەپكەر بولادى.
1959 جىلى جوعارعى كەڭەستىڭ دەپۋتاتى، حالىق جازۋشىسى ءسابيت مۇقانوۆ سول كەزدەگى قازاقستان ورتالىق كوميتەتىنىڭ حاتشىسى ءجاندىلدين جولداسقا ىبىراي ساندىبايۇلىنىڭ اقتالۋى جونىندە جازعان حاتىندا: «اتاعى كەڭ تاراعان قازاقتىڭ اقىنى ءارى سازگەرى ىبىراي ساندىبايۇلى 1929 جىلى «ءىستى بولىپ» كۋلاك ەسەبىندە سوتتالىپ، ۇزاماي ولگەن. ول تاماشا ولەڭدەرىمەن كوپشىلىكتى دۋمانعا بولەۋشى ەدى. ىبىراي قازاق مادەنيەتىنە ءوز ۇلەسىن قوستى، ونىڭ ءبىر عانا «گاككۋ» ءانى «قىز جىبەك» وپەراسىنىڭ ارقاۋى بولىپ، كۇلاشتىڭ ەسىمىن الەمگە پاش ەتكەنى بارشامىزعا بەلگىلى. ناقاقتان جالا جابىلىپ، قۋعىن-سۇرگىن قۇربانى بولعان حالىق اقىنى ىبىراي ساندىباەۆتىڭ اقتالۋىن شىندىق تالاپ ەتەدى. وسىمەن قوسا، مەن ىبىرايدىڭ 1924 جىلى تۇسكەن سۋرەتىن تاپسىرامىن»، – دەگەن ەكەن سابەڭ.
وسى حاتتان كەيىن ورتالىق كوميتەت ىبىراي ءىسىن قايتا قاراۋدى تاپسىرادى. 1959 جىلدىڭ 22 جەلتوقسانىندا ۇكىلى ىبىراي اقتالادى.
حالقىمىزدىڭ ۇلتتىق ونەرىنە ۇلەس قوسىپ، «گاككۋ»، «سۇيگەنىم كەتىپ بارادى قاسىما ەرىپ»، «قاراكوز»، «قاراقات كوز»، «جيىرما بەس»، «جايماقوڭىر»، «قارا تورعاي»، «شالقىما»، «قالدىرعان»، «التىباسار»، «اڭشىنىڭ ءانى»، «قىزىل اسىق»، «سۇلۋ كوكشە» سىندى اندەرىمەن ەسىمى ەل ءىشىندە جاتتالعان قايتالانباس دارا تۇلعا، تابيعي دارىن يەسى وسىلايشا جارىق ءدۇنيەمەن قوشتاسادى. شىندىق ءۇشىن شىرىلداعان عازيز جان ءادىلەتسىزدىك پەن ساياسي قۋعىن-سۇرگىننىڭ قۇربانى بولادى.
وسى ورايدا ءومىرىنىڭ قىرىق جىلىن حالقىمىزدىڭ ايگىلى ءانشىسى ، ايتۋلى اقىنى ىبىراي ساندىبايۇلىنىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعىن زەرتتەۋگە ارناعان قىزىلجارلىق جۋرناليست ءساركەن اياپبەرگەنۇلى قۇلماعامبەتتىڭ ەڭبەگىن ەرەكشە اتاۋ ابزال.
كيەلى ونەرىمەن اتى اڭىزعا اينالعان ۇكىلى ىبىراي سىندى تۇلعانىڭ ۋاقىت وتكەن سايىن حالىق قازىناسىنا قوسقان اندەرى كەلەر ۇرپاققا باعا جەتپەس مۇرا ەكەنى ءسوزسىز.
التىن يمانباەۆا، «الاش ايناسى».
