Ükılı Ybyrai

3711
Adyrna.kz Telegram
http://adyrna.kz/content/uploads/2015/10/f0e8cfbb9a18572bb2ed9d0ffc28f4b5-2.jpg
Änşılıgımen Alty Alaşqa aty şyqqan Ybyrai Sandybaiūly – halqymyzdyŋ teŋdesı joq daryndy aqyny, sūlulyq pen jastyq şaqtyŋ jyrşysy. Bas kiımıne ükı aǧyp, jasynan serılık jolǧa tüsken balaŋ jıgıt keiın Ükılı Ybyrai atanady. Ybyrai būrynǧy Kökşetau, Soltüstık Qazaqstan oblysynyŋ Aiyrtau audanyna qarasty Jalǧyztau bökterınde 1858 jyly düniege kelgen. Ybyraidyŋ arǧy atasy – Säbden batyr. Aqqu – «Gäkku» Äkesı Sandybai da segız qyrly bır syrly önerlı bolǧanmen, kedeilıktıŋ mehnatyn körgen jan edı. «Äke balaǧa synşy» demekşı, boiynda önerdıŋ ūşqyny bar balasyna zergerlıktı miras etıp qaldyram degen oiy ıske aspai, änşı Ybyrai oiyn-toida än salyp, serılık qūrǧandy täuır kö­re­dı. Sūlu qyz, qūmai tazy, jüirık at pen qy­ran bürkıt jastyq şaǧynyŋ qūmary bol­ǧan ol kezı kelgende bırer auyz öleŋ şy­ǧaryp, jürgen ortasyn dumanǧa bö­leidı. El qydyrǧan serılık şaqta Hakima atty qyzǧa ǧaşyq bolyp, aidai arudy aqquǧa teŋep, «Gäkku» änın şyǧarady. Qyzǧa köŋı­lın bıldırgende Hakima: Aqynǧa nege kerek qūr myrzalyq, Süigenın jautaŋdatyp, oiǧa salyp. Ait-taǧy sertıŋe jet, – degen maqal, Bolmai ma şyrqasa än ömırge azyq, – dese, Ybyrai oǧan bylaişa jauap qai­tarady: Tausylmas dariiasy äzıl-nazdyŋ, Mamyǧy jaqsyǧa em, qoŋyr qazdyŋ. Qyl arqan er moinynda şırımeidı, Perıştem, jännäbıŋe qaryzdarmyn, – deptı. Söitıp, jürektı terbegen ädemı äuen änge ainalǧan desedı. Aŋyz boiynşa Ybyrai segız jasynda tüs köredı. El Sasyqköldıŋ jaǧasynda eken. Köldıŋ maŋynda bıreudıŋ aiǧailaǧan dausy estıledı. Qarasa, qolyna dombyra ūstaǧan aqsaqaldy şal. Ol Ybyraiǧa ja­qyndap: «Şyraǧym, mynany saǧan syiladym», – dep dombyrasyn ūsynady. Ybe­keŋ aqsaqaldyŋ syiyn qabyl alady. Sol künnen bastap än şyǧarǧyş bolyp, ataǧy elge jaiylǧan desedı. Ybyrai – jasy ülken Orynbai, Bırjan, Aqandardyŋ jolyn quǧan ızbasary. Aqqumen aspandaǧy ün qosamyn, Şyǧarsam aşy küidı tüpten tartyp, – dep tolqyndata än salǧan Bırjan salǧa arnap Ükılı Ybyrai «Şalqyma» degen änın şyǧarǧan. İsanyŋ imenuı Kezınde Qarauyl ışınen şyqqan Şöbek balalarynyŋ bırı Mämbetälı Ükılı Ybyraidy Peterbor qalasyna aparyp, onyŋ muzy­kalyq bılım aluyna qamqorlyq ja­saǧan. Bıraq äldebır sebeppen ol oquyn jalǧas­tyra almaǧan. «Qazaq halqyna aty şyqqan aqyndar­dyŋ bırı Qalmaǧambettıŋ Taijanynyŋ tür-tūlǧasy, bet-beinesı aumaǧan Ybyrai siiaqty», – degen eken bır estelıgınde halyq jazuşysy Säbit Mūqa­nov. Taijan – Ybyraidyŋ apasy Böpıştıŋ balasy. Naǧaşysynan bata alǧan önerlı jien özınıŋ Kökşeden elge oralar şa­ǧynda: Halqym süiıp atymdy qoiǧan Taijan, Egız tuǧan anadan Arǧyn, Naiman. Osy arada böten eş jūmysym joq, Bata alǧaly kelıp em Ybyraidan. On ekı ata Atyǧai, segız ata Qarauyl, Jienge ūmytpaityn tidı paidaŋ, – dep öleŋmen alǧysyn bıldıredı. Tek Taijan ǧana emes, İmanjan Jylqaidarov, Moldahmet Tyrbiev syndy sol öŋırdıŋ halyq aqyndary Ükılı Ybyraidy ūstaz tūtqan. Ybyrai Atbasar öŋırınde jürıp sūlu da jıbek mınezdı Altynai esımdı qyzǧa ǧaşyq bolady. Ekı jas bırın-bırı ūnatqanmen, bı­reuge aittyryp qoiǧan qyz ata saltyn bū­za almaidy. Sol joly ǧaşyqtyq sezımmen «Altybasar» änı tuady. 1923 jyly İsa Baizaqov Qyzyljarǧa keledı. İsanyŋ osy elge kelgenın estıp Säbit Mū­qanov Ükılı Ybyraimen jolyq­tyru üşın Ybe­keŋ tüsken üige ony alyp keledı. Būdan keiıngı äŋgıme Säbit atamyz­dyŋ aitqandarynan alyndy. Säbit Mūqanov, jazuşy: «Men İsany 1922 jyly kördım. Qy­zyljar qalasynda Aqqatynnyŋ Qaliynyŋ üiınde Janpeiıs deitın jaqyn adam pä­terde tūratyn. Ükılı Ybyrai aqyn auyldan kelıp, sol üide jatyr eken. Keşkısın üi ie­lerı bır saba qymyz alyp, qonaq şaqyrdy. Jūrt jinala bastady. Men jasym kışırek bolǧan soŋ, «İsany aldyraiyq» degen soŋ arbakeş alyp, aqyndy ızdep sol kezdegı Aqmola guberniiasynyŋ atqaru komitetınıŋ töraǧasy Mūqaş Orynbaev degen jıgıttıŋ üiıne keldım. Oblispolkomnyŋ qara ar­ǧy­maǧymen men faeton arbasyna mınıp kele jatyrmyz. İsa psiholog bolatyn. Keskınıme qarap boljap qoidy. «Säbit, senıŋ kes­kınıŋde bır sūmdyq bar, bır jerge ūryn­dyruǧa äkele jatqan joqsyŋ ba? Tüsıŋ soǧan keledı», – dedı. – El jinalyp, sızdıŋ Ükılı Ybyraimen aitys­qanyŋyzdy qalap otyr, aqynmen qaǧys­qany­ŋyzdy qalap otyr, – dedım. – Joq, äkemdei kısımen qaǧyspaimyn. Aqyn­dyq jolǧa tüskendegı ūstazym, pırım Qūdaibergendı jeŋgen adammen aitys­qanym jaraspaidy. Sūrasaŋ menıŋ atym Qūdaibergen, Halqyma aitqan sözım ūnai bergen. Tüsıme Qyzyr Iliias kırgen şaqta, Qol sozyp dombyrany sūrai bergem, – degen Qūdaibergendı jeŋgen juan sıŋır aqyn ǧoi, Ybyrai, – degen sonda İsa Baizaqov.
Ükılı Ybyrai ekpındete öleŋ aitqanda dauyldatyp, astan-kesten ǧyp jıberetın. Bolat degen baidyŋ üiınde öleŋ bastap «äu» degende, sol üidegı külın alyp tastaǧan nan pısıretın peştıŋ qasynda ūiyqtap jat­qan mysyq şoşyp ketıp, ystyq peşke kırıp ketkenı älı esımde. Ybyraidyŋ dausy küştı boluşy edı.
Esıkten kırgen İsany körıp, Ybyrai: «Keŋes kelbırıŋkeden, jüirık bestıden» deu­şı edı, maŋ­daiy, mūrny, ernınıŋ bıtuı al­dyna qarai şauyp tūr eken. Mynau na­ǧyz ören jüirık bolar», – degen eken. İsa aitysudan bas tartyp, Ükılı Yby­raidyŋ «Gäkku» änınıŋ äuenımen qyryq auyz arnau poemasyn sol arada şyǧaryp, köpşılıktı täntı etken». * * * Quǧyn-sürgın. Aqtalu Ybyrai Sandybaiūly keŋes zamanynda quǧyn-sürgınge ūşyrap, jazyqsyzdan-jazyqsyz halyq jauy atanady. «Basqa pä­le – tılden» demekşı, qazaqta jer dauy, jesır dauy degen bol­ǧan ǧoi. Şa­byndyq jer üşın Moldahmet Kü­der­be­kovpen sözge kelgen Ybyraidyŋ soŋy­nan synyqqa syl­tau ızdegen aŋduşylar kö­be­iedı. Ol az­dai, Käden degen kısınıŋ ke­lınşegı süimei qosylǧan soŋ küieuın men­sınbei, Yby­rai­dyŋ tuǧan ınısı Şalǧyn­baimen köŋıl qosa­dy. Būl ıske de Yby­raidyŋ köp kömegı tiedı. Mınekei, osydan bastap OGPU änşı-kom­po­zitor Ükılı Ybyraidy qudalai bastaidy. Söitıp, ökpege qisa da, ölımge qi­maityn aǧaiyn el erkesı, arqaly aitys aqyny Ybyrai Sandybaiūly­nyŋ 70-ten asqan şaǧynda köp mūŋlyqtyŋ bırı bo­lyp aq türmenıŋ torynan telmıruıne sebepker bolady. 1959 jyly Joǧarǧy Keŋestıŋ deputaty, Ha­lyq jazuşysy Säbit Mūqanov sol kezdegı Qa­zaqstan Ortalyq komitetınıŋ hat­şysy Jandıldin joldasqa Ybyrai Sandybaiūlynyŋ aqtaluy jönınde jazǧan hatynda: «Ataǧy keŋ taraǧan qazaqtyŋ aqyny ärı sazgerı Ybyrai Sandybaiūly 1929 jyly «ıstı bolyp» kulak esebınde sottalyp, ūzamai ölgen. Ol tamaşa öleŋ­derımen köpşılıktı dumanǧa böleuşı edı. Ybyrai qazaq mädenietıne öz ülesın qos­ty, onyŋ bır ǧana «Gäkku» änı «Qyz Jıbek» operasynyŋ arqauy bolyp, Küläştıŋ esı­mın älemge paş etkenı barşamyzǧa belgılı. Na­qaq­tan jala jabylyp, quǧyn-sürgın qūr­bany bolǧan halyq aqyny Ybyrai San­dy­baevtyŋ aqtaluyn şyndyq talap etedı. Osymen qosa, men Ybyraidyŋ 1924 jyly tüsken suretın tapsyramyn», – degen eken Säbeŋ. Osy hattan keiın Ortalyq komitet Yby­rai ısın qaita qaraudy tapsyrady. 1959 jyldyŋ 22 jeltoqsanynda Ükılı Yby­rai aqtalady. Halqymyzdyŋ ūlttyq önerıne üles qo­syp, «Gäkku», «Süigenım ketıp barady qa­sy­ma erıp», «Qaraköz», «Qaraqat köz», «Jiyr­ma bes», «Jai­ma­qoŋyr», «Qara tor­ǧai», «Şalqyma», «Qal­dyr­ǧan», «Al­ty­basar», «Aŋşynyŋ änı», «Qyzyl asyq», «Sūlu Kökşe» syndy änderımen esımı el ış­ınde jattalǧan qaitalanbas dara tūlǧa, tabiǧi daryn iesı osylaişa jaryq dü­niemen qoş­ta­sady. Şyndyq üşın şyryl­daǧan ǧaziz jan ädı­letsızdık pen saiasi quǧyn-sürgınnıŋ qūrbany bolady. Osy oraida ömırınıŋ qyryq jylyn halqy­myzdyŋ äigılı änşısı , aituly aqyny Ybyrai San­dybaiūlynyŋ ömırı men şy­ǧarmaşylyǧyn zert­teuge arnaǧan qy­zyl­jarlyq jurnalist Sär­ken Aiapber­genūly Qūl­maǧambettıŋ eŋbegın erekşe atau abzal. Kielı önerımen aty aŋyzǧa ainalǧan Ükılı Ybyrai syndy tūlǧanyŋ uaqyt ötken saiyn ha­lyq qazynasyna qosqan änderı ke­ler ūrpaqqa baǧa jetpes mūra ekenı sözsız.

Altyn İMANBAEVA, «Alaş ainasy».

Pıkırler