Änşılıgımen Alty Alaşqa aty şyqqan Ybyrai Sandybaiūly – halqymyzdyŋ teŋdesı joq daryndy aqyny, sūlulyq pen jastyq şaqtyŋ jyrşysy. Bas kiımıne ükı aǧyp, jasynan serılık jolǧa tüsken balaŋ jıgıt keiın Ükılı Ybyrai atanady. Ybyrai būrynǧy Kökşetau, Soltüstık Qazaqstan oblysynyŋ Aiyrtau audanyna qarasty Jalǧyztau bökterınde 1858 jyly düniege kelgen. Ybyraidyŋ arǧy atasy – Säbden batyr.
Aqqu – «Gäkku»
Äkesı Sandybai da segız qyrly bır syrly önerlı bolǧanmen, kedeilıktıŋ mehnatyn körgen jan edı. «Äke balaǧa synşy» demekşı, boiynda önerdıŋ ūşqyny bar balasyna zergerlıktı miras etıp qaldyram degen oiy ıske aspai, änşı Ybyrai oiyn-toida än salyp, serılık qūrǧandy täuır köredı. Sūlu qyz, qūmai tazy, jüirık at pen qyran bürkıt jastyq şaǧynyŋ qūmary bolǧan ol kezı kelgende bırer auyz öleŋ şyǧaryp, jürgen ortasyn dumanǧa böleidı.
El qydyrǧan serılık şaqta Hakima atty qyzǧa ǧaşyq bolyp, aidai arudy aqquǧa teŋep, «Gäkku» änın şyǧarady. Qyzǧa köŋılın bıldırgende Hakima:
Aqynǧa nege kerek qūr myrzalyq,
Süigenın jautaŋdatyp, oiǧa salyp.
Ait-taǧy sertıŋe jet, – degen maqal,
Bolmai ma şyrqasa än ömırge azyq, – dese, Ybyrai oǧan bylaişa jauap qaitarady:
Tausylmas dariiasy äzıl-nazdyŋ,
Mamyǧy jaqsyǧa em, qoŋyr qazdyŋ.
Qyl arqan er moinynda şırımeidı,
Perıştem, jännäbıŋe qaryzdarmyn, – deptı. Söitıp, jürektı terbegen ädemı äuen änge ainalǧan desedı.
Aŋyz boiynşa Ybyrai segız jasynda tüs köredı. El Sasyqköldıŋ jaǧasynda eken. Köldıŋ maŋynda bıreudıŋ aiǧailaǧan dausy estıledı. Qarasa, qolyna dombyra ūstaǧan aqsaqaldy şal. Ol Ybyraiǧa jaqyndap: «Şyraǧym, mynany saǧan syiladym», – dep dombyrasyn ūsynady. Ybekeŋ aqsaqaldyŋ syiyn qabyl alady. Sol künnen bastap än şyǧarǧyş bolyp, ataǧy elge jaiylǧan desedı.
Ybyrai – jasy ülken Orynbai, Bırjan, Aqandardyŋ jolyn quǧan ızbasary.
Aqqumen aspandaǧy ün qosamyn,
Şyǧarsam aşy küidı tüpten tartyp, – dep tolqyndata än salǧan Bırjan salǧa arnap Ükılı Ybyrai «Şalqyma» degen änın şyǧarǧan.
İsanyŋ imenuı
Kezınde Qarauyl ışınen şyqqan Şöbek balalarynyŋ bırı Mämbetälı Ükılı Ybyraidy Peterbor qalasyna aparyp, onyŋ muzykalyq bılım aluyna qamqorlyq jasaǧan. Bıraq äldebır sebeppen ol oquyn jalǧastyra almaǧan.
«Qazaq halqyna aty şyqqan aqyndardyŋ bırı Qalmaǧambettıŋ Taijanynyŋ tür-tūlǧasy, bet-beinesı aumaǧan Ybyrai siiaqty», – degen eken bır estelıgınde halyq jazuşysy Säbit Mūqanov.
Taijan – Ybyraidyŋ apasy Böpıştıŋ balasy. Naǧaşysynan bata alǧan önerlı jien özınıŋ Kökşeden elge oralar şaǧynda:
Halqym süiıp atymdy qoiǧan Taijan,
Egız tuǧan anadan Arǧyn, Naiman.
Osy arada böten eş jūmysym joq,
Bata alǧaly kelıp em Ybyraidan.
On ekı ata Atyǧai, segız ata Qarauyl,
Jienge ūmytpaityn tidı paidaŋ, – dep öleŋmen alǧysyn bıldıredı. Tek Taijan ǧana emes, İmanjan Jylqaidarov, Moldahmet Tyrbiev syndy sol öŋırdıŋ halyq aqyndary Ükılı Ybyraidy ūstaz tūtqan.
Ybyrai Atbasar öŋırınde jürıp sūlu da jıbek mınezdı Altynai esımdı qyzǧa ǧaşyq bolady. Ekı jas bırın-bırı ūnatqanmen, bıreuge aittyryp qoiǧan qyz ata saltyn būza almaidy. Sol joly ǧaşyqtyq sezımmen «Altybasar» änı tuady.
1923 jyly İsa Baizaqov Qyzyljarǧa keledı. İsanyŋ osy elge kelgenın estıp Säbit Mūqanov Ükılı Ybyraimen jolyqtyru üşın Ybekeŋ tüsken üige ony alyp keledı. Būdan keiıngı äŋgıme Säbit atamyzdyŋ aitqandarynan alyndy.
Säbit Mūqanov, jazuşy:
«Men İsany 1922 jyly kördım. Qyzyljar qalasynda Aqqatynnyŋ Qaliynyŋ üiınde Janpeiıs deitın jaqyn adam päterde tūratyn. Ükılı Ybyrai aqyn auyldan kelıp, sol üide jatyr eken. Keşkısın üi ielerı bır saba qymyz alyp, qonaq şaqyrdy. Jūrt jinala bastady. Men jasym kışırek bolǧan soŋ, «İsany aldyraiyq» degen soŋ arbakeş alyp, aqyndy ızdep sol kezdegı Aqmola guberniiasynyŋ atqaru komitetınıŋ töraǧasy Mūqaş Orynbaev degen jıgıttıŋ üiıne keldım. Oblispolkomnyŋ qara arǧymaǧymen men faeton arbasyna mınıp kele jatyrmyz. İsa psiholog bolatyn. Keskınıme qarap boljap qoidy. «Säbit, senıŋ keskınıŋde bır sūmdyq bar, bır jerge ūryndyruǧa äkele jatqan joqsyŋ ba? Tüsıŋ soǧan keledı», – dedı.
– El jinalyp, sızdıŋ Ükılı Ybyraimen aitysqanyŋyzdy qalap otyr, aqynmen qaǧysqanyŋyzdy qalap otyr, – dedım.
– Joq, äkemdei kısımen qaǧyspaimyn. Aqyndyq jolǧa tüskendegı ūstazym, pırım Qūdaibergendı jeŋgen adammen aitysqanym jaraspaidy.
Sūrasaŋ menıŋ atym Qūdaibergen,
Halqyma aitqan sözım ūnai bergen.
Tüsıme Qyzyr Iliias kırgen şaqta,
Qol sozyp dombyrany sūrai bergem, – degen Qūdaibergendı jeŋgen juan sıŋır aqyn ǧoi, Ybyrai, – degen sonda İsa Baizaqov.
Ükılı Ybyrai ekpındete öleŋ aitqanda dauyldatyp, astan-kesten ǧyp jıberetın. Bolat degen baidyŋ üiınde öleŋ bastap «äu» degende, sol üidegı külın alyp tastaǧan nan pısıretın peştıŋ qasynda ūiyqtap jatqan mysyq şoşyp ketıp, ystyq peşke kırıp ketkenı älı esımde. Ybyraidyŋ dausy küştı boluşy edı.Esıkten kırgen İsany körıp, Ybyrai: «Keŋes kelbırıŋkeden, jüirık bestıden» deuşı edı, maŋdaiy, mūrny, ernınıŋ bıtuı aldyna qarai şauyp tūr eken. Mynau naǧyz ören jüirık bolar», – degen eken. İsa aitysudan bas tartyp, Ükılı Ybyraidyŋ «Gäkku» änınıŋ äuenımen qyryq auyz arnau poemasyn sol arada şyǧaryp, köpşılıktı täntı etken». * * * Quǧyn-sürgın. Aqtalu Ybyrai Sandybaiūly keŋes zamanynda quǧyn-sürgınge ūşyrap, jazyqsyzdan-jazyqsyz halyq jauy atanady. «Basqa päle – tılden» demekşı, qazaqta jer dauy, jesır dauy degen bolǧan ǧoi. Şabyndyq jer üşın Moldahmet Küderbekovpen sözge kelgen Ybyraidyŋ soŋynan synyqqa syltau ızdegen aŋduşylar köbeiedı. Ol azdai, Käden degen kısınıŋ kelınşegı süimei qosylǧan soŋ küieuın mensınbei, Ybyraidyŋ tuǧan ınısı Şalǧynbaimen köŋıl qosady. Būl ıske de Ybyraidyŋ köp kömegı tiedı. Mınekei, osydan bastap OGPU änşı-kompozitor Ükılı Ybyraidy qudalai bastaidy. Söitıp, ökpege qisa da, ölımge qimaityn aǧaiyn el erkesı, arqaly aitys aqyny Ybyrai Sandybaiūlynyŋ 70-ten asqan şaǧynda köp mūŋlyqtyŋ bırı bolyp aq türmenıŋ torynan telmıruıne sebepker bolady. 1959 jyly Joǧarǧy Keŋestıŋ deputaty, Halyq jazuşysy Säbit Mūqanov sol kezdegı Qazaqstan Ortalyq komitetınıŋ hatşysy Jandıldin joldasqa Ybyrai Sandybaiūlynyŋ aqtaluy jönınde jazǧan hatynda: «Ataǧy keŋ taraǧan qazaqtyŋ aqyny ärı sazgerı Ybyrai Sandybaiūly 1929 jyly «ıstı bolyp» kulak esebınde sottalyp, ūzamai ölgen. Ol tamaşa öleŋderımen köpşılıktı dumanǧa böleuşı edı. Ybyrai qazaq mädenietıne öz ülesın qosty, onyŋ bır ǧana «Gäkku» änı «Qyz Jıbek» operasynyŋ arqauy bolyp, Küläştıŋ esımın älemge paş etkenı barşamyzǧa belgılı. Naqaqtan jala jabylyp, quǧyn-sürgın qūrbany bolǧan halyq aqyny Ybyrai Sandybaevtyŋ aqtaluyn şyndyq talap etedı. Osymen qosa, men Ybyraidyŋ 1924 jyly tüsken suretın tapsyramyn», – degen eken Säbeŋ. Osy hattan keiın Ortalyq komitet Ybyrai ısın qaita qaraudy tapsyrady. 1959 jyldyŋ 22 jeltoqsanynda Ükılı Ybyrai aqtalady. Halqymyzdyŋ ūlttyq önerıne üles qosyp, «Gäkku», «Süigenım ketıp barady qasyma erıp», «Qaraköz», «Qaraqat köz», «Jiyrma bes», «Jaimaqoŋyr», «Qara torǧai», «Şalqyma», «Qaldyrǧan», «Altybasar», «Aŋşynyŋ änı», «Qyzyl asyq», «Sūlu Kökşe» syndy änderımen esımı el ışınde jattalǧan qaitalanbas dara tūlǧa, tabiǧi daryn iesı osylaişa jaryq düniemen qoştasady. Şyndyq üşın şyryldaǧan ǧaziz jan ädıletsızdık pen saiasi quǧyn-sürgınnıŋ qūrbany bolady. Osy oraida ömırınıŋ qyryq jylyn halqymyzdyŋ äigılı änşısı , aituly aqyny Ybyrai Sandybaiūlynyŋ ömırı men şyǧarmaşylyǧyn zertteuge arnaǧan qyzyljarlyq jurnalist Särken Aiapbergenūly Qūlmaǧambettıŋ eŋbegın erekşe atau abzal. Kielı önerımen aty aŋyzǧa ainalǧan Ükılı Ybyrai syndy tūlǧanyŋ uaqyt ötken saiyn halyq qazynasyna qosqan änderı keler ūrpaqqa baǧa jetpes mūra ekenı sözsız.
Altyn İMANBAEVA, «Alaş ainasy».