الكەي حاقانۇلى مارعۇلان (11.5.1904, پاۆلودار وبلىسى، باياناۋىل اۋدانى – 12.1.1985, الماتى قالاسى) – ادەبيەتتانۋشى، ونەرتانۋشى، شىعىستانۋشى، ۇلتتىق ارحەولوگيا مەكتەبiنiڭ نەگiزiن قالاۋشى. بۇكiلوداقتىق گەوگرافيا قوعامىنىڭ تولىق مۇشەسi (1933), فيلولوگيا عىلىمىنىڭ دوكتورى (1945), قازاقستان عىلىم اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى (1958), قازاق كسر-iنiڭ ەڭبەك سiڭىرگەن عىلىم قايراتكەرi (1961). ونىڭ رەداكتسياسىمەن شوقان ۋاليحانوۆتىڭ شىعارمالارىنىڭ 5-تومدىق تولىق اكادەميالىق جيناعى جارىق كوردى. پەداگوگيكا سالاسىندا الكەي مارعۇلان فولكلور بويىنشا زەرتتەۋلەرىنىڭ ماڭىزى زور. تۇڭعىش رەت حالىق پەداگوگيكاسىنىڭ بىرتۋمالارى شوعىرلانعان قازاق حالقىنىڭ اڭىزدارىن، ەرتەگىلەرىن، جىرلارىن ىرگەلى زەرتتەدى.
الكەي حاقانۇلى مارعۇلان باستاپقى بiلiمدi اۋىل مەكتەبiنەن الدى. پاۆلودارقالاسىنداعى مۇعالiمدەر كۋرسىن بiتiرiپ‚ تۋعان اۋلىندا مۇعالiم بولىپ iستەدi.سەمەي پەداگوگيكالىق تەحنيكۋمىنىڭ ستۋدەنتi بولا ءجۇرiپ‚ «تاڭ» جۋرنالى مەن «قازاق تiلi» گازەتiنiڭ رەداكتسيالارىندا (1921–25) قىزمەت اتقارعان. وسى جىلدارى ول م.و.اۋەزوۆپەن‚ م.جۇماباەۆپەن تانىستى. لەنينگراد (قازiرگi سانكت-پەتەربۋرگ) قالاسىنداعى شىعىستانۋ ينستيتۋتىنىڭ تۇركiتانۋ جانە تاريح-فيلولوگيا فاكۋلتەتتەرiندە (1925–29) قاتار وقىدى.
مارعۇلان كسرو عىلىم اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى ا.ە.فەرسمان مەن پروفەسسور س.ي.رۋدەنكونىڭ باسشىلىعىمەن ۇيىمداستىرىلعان قازاقستان جانە التايارحەولوگيا جانە ەتنوگرافيا ەكسپەديتسيالارىنىڭ (1926–27) جۇمىسىنا قاتىستى.ەكسپەديتسيا كەزiندە ءا.ن.بوكەيحانوۆپەن تىعىز قارىم-قاتىناس ورناتىپ، بiرلەسiپ قىزمەت جاسادى. مارعۇلان 1928 جىلدان قازاق حالقىنا قاتىستى ادەبي، مۇراعاتتىق ماتەريالدار جيناقتاۋمەن شۇعىلداندى. 1929 ج. اباي شىعارمالارى تۋرالى ديپلومدىق جۇمىس قورعاپ‚ ورىس گەوگرافيا قوعامى ارحيۆiندەگi اباي قولجازبالارى تۋرالى ناقتى تاريحي دەرەكتەر نەگiزiندە عىلىمي دايەكتi تۇجىرىمدار جاسادى.
تەرمينولوگيا كوميسسيانىڭ عالىم-حاتشىسى (1930–31), لەنينگراد قاسىنداعى مەملەكەتتىك ماتەريالدىق مادەنيەت تاريحى اكادەمياسىنىڭ اسپيرانتى (1931–34‚ شىعىستانۋ ينستيتۋتىنىڭ وقىتۋشىسى (1931–35), ماسكەۋ قالاسىنداعى ماتەريالدىق مادەنيەت تاريحى ينستيتۋتىنىڭ iزدەنۋشiسi جانە عىلىمي قىزمەتكەرi (1936–38) بولدى. وسى جىلدارى ول شىعىس تۇركiستانارحەولوگياسى مەن ونەرi بويىنشا ماماندانىپ، بiرنەشە ارحەولوگيالىق ەكسپەديتسيالارعا قاتىستى. كسرو عىلىم اكادەمياسىنىڭ قازاق بولiمشەسi تاريح ينستيتۋتىنىڭ اعا عىلىمي قىزمەتكەرi (1939–41) بولدى. ونىڭ «ءماشھۇر ءجۇسiپ مۇراسىنداعى تۇركi ەپوسى»، «دەكابريستەر جانە قازاقستان»، «الiشەر ناۋاي جانە قازاق مادەنيەتi»، «مۇحاممەد حايدار – تاريحشى»، «شوقان ۋاليحانوۆ جانە ورتا ازيا تاريحى»، «سۋۆوروۆ»، «جامبىل جاباەۆ» (1940–41), ت.ب. ەڭبەكتەرi جارىق كوردi.
1941 ج. كسرو عىلىم اكادەمياسى قازاق بولiمشەسiنiڭ تاريح ءبولiمiن باسقاردى. وسى قىزمەتتە ءجۇرiپ «حاندار جارلىعىنىڭ تاريحي ماڭىزى» دەگەن تاقىرىپتا قورعاعان كاند. ديسسەرتاتسياسىندا (1943) كونە قىپشاق تاريحىنا بايلانىستى قۇندى زەرتتەۋلەر جاسادى. «قازاق حالقىنىڭ ەپيكالىق جىر داستاندارى» تاقىرىبىندا قورعاعان دوكت. ديسسەرتاتسياسى قازاق ادەبيەتi مەن تاريحى سالاسىنداعى iرگەلi زەرتتەۋلەردiڭ ناتيجەسi سانالدى. ارحەولوگيا، پالەوليت ءبولiمiنiڭ مەڭگەرۋشiسi, اعا عىلىمي قىزمەتكەرi (1946–53), قازاقستان عىلىم اكادەمياسىنىڭ ارحيتەكتۋرا قۇرىلىس جانە قۇرىلىس ماتەريالدارى ينستيتۋتىنىڭ اعا عىلىمي قىزمەتكەرi (1953–55) بولدى; كەيىن ەتنوگرافيا بولiمiن (1958–76) باسقاردى.
وسى جىلدارى مارعۇلان سىرداريا، شۋ، تالاس وزەندەرi بويىندا جانە وتىرار، ساۋران، سىعاناق قالالارى ورنىندا قازبا جۇمىستارىن جۇرگiزiپ، سونىڭ نەگiزiندە «كونە قازاق جەرiنiڭ قالالارى مەن قۇرىلىس ونەرiنiڭ تاريحى» اتالاتىن مونوگرافياسىن(1950) جاريالادى. ك.اقىشەۆ، م.قادىرباەۆ، م.ورازباەۆتارمەن بiرگە ورتالىق قازاقستاندا جۇرگiزگەن ارحەولوگيا قازبا جۇمىستارىنىڭ قورىتىندىسى سانالاتىن «ورتالىق قازاقستاننىڭ ەجەلگi مادەنيەتi» (درەۆنيايا ليتەراتۋرا تسەنترالنوگو كازاحستانا، 1966) اتتى عىلىمي-زەرتحانالىق ەڭبەگiن جازىپ‚ كiتاپتىڭ رەداكتسياسىن باسقاردى.[2]
مارعۇلان – قورقىتتانۋشى.
ول وعىز-قىپشاق تايپاسىنان شىققان داناگوي ابىز، جىراۋ، كۇي اتاسى، قازاق باقسىلارىنىڭ جەبەۋشiسi, باتاگوي-ساۋەگەيi قور-قىت مۇراسىن زەرتتەدi. مارعۇلاننىڭ جازۋىنشا، قازاق مۋزىكاسى مەن فيلوسوفياسىندا «قورقىت كۇيi»، «قورقىت سارىنى»، «قورقىت تولعاۋى»، «ءتاڭiر بيi» دەيتiن رۋحاني iزگi داستۇرلەر، ماقامدار قالىپتاسىپ دامىعان.
دەمەك، قورقىت – «كەرەمەت يەسi»، «ۇلىستىڭ ۇلى كەڭەسشiسi»، «تاريحي وقيعالاردى جىرلاۋشى جىراۋ». مارعۇلان قورقىت مۇراسىن، ءداستۇرiن ۇستانعان حالىق مادەنيەتiنiڭ كورنەكتi وكiلدەرiن بىلايشا توپتاستىرادى:
-
باقسى-جىراۋلار (قويلىباي، قارامىرزا، نىسان ابىز، ت.ب.);
-
قوبىزبەن كۇي ورىنداۋشىلار ء(ال-فارابي، كەتبۇعا);
-
ساۋەگەي جىراۋلار، شەشەندەر (سىپىرا جىراۋ، اسان قايعى، شالكيىز، قازتۋعان، انەت بابا، بۇقار جىراۋ، تاتiقارا، مايلى-قوجا، ت.ب.);
-
قورقىت ءداستۇرiن جالعاستىرعان، قوبىزبەن جىر تۋىنداتقان اقىندار (بالقى بازار، ەرiمبەت جىراۋ، كەتە ءجۇسiپ، قاڭلى ءجۇسiپ، ابىل، وڭعار جىراۋ، شوراياقتىڭ ومارى، ت.ب.).
مارعۇلان «قازاق حالقىنىڭ كونە زامانداعى اقىندىق ونەرiنiڭ شەبەرلەرi» اتتى ەڭبەگiندە (1959) قازاق حالقىنىڭ ەپيكالىق جىر ءداستۇرiن دامىتقان اقىندارعا، شەبەر ورىنداۋشىلارعا، سال-سەرiلەرگە توقتالىپ، ولاردىڭ ءسوز ونەرiندەگi ورنىن ايقىندادى. ەڭبەكتەگi عىلىمي تۇجىرىمدار تانىمدىق تەرەڭدiگiمەن ەرەكشەلەنەدi, وندا كونە ويشىلداردان باستاپ جاناق، شوجە، ارىستانباي، ماراباي، ءسۇيiنباي، جامبىل، نۇرپەيiس، يسا سەكiلدi اقىندار شىعارماشىلىعى تالدانادى. مارعۇلاننىڭ «تامعالى تاس جازۋى» اتتى زەرتتەۋiندە ادەبي-تاريحي ءھام مادەني دەرەكتەر مولىنان كەزدەسەدi. ول سونىمەن قاتار قىرعىز حالقىنىڭ «ماناس» ەپوسى تۋرالى عىلىمي-زەرتتەۋلەر iسiنiڭ دامۋىنا ۇلەس قوستى. قىرعىز ەپوسىن دۇنيە جۇزiنە العاش تانىستىرعانش.ش.ءۋاليحانوۆ، كەڭەس زامانىندا باستاپقى زەرتتەۋلەردi جۇرگiزگەن اۋەزوۆ بولسا، كەيiننەن وسى ءداستۇر ماعۇلاننىڭ «شوقان جانە ماناس» اتتى مو-نوگرافياسىندا جالعاستى. ول ەپوستاعى ومiر شىندىعى، جىردىڭ شىعۋ تەگi, ءداۋiرi, كەيiپكەرلەرi مەن كوركەمدiك كەستەسi جانە ماناسشىلاردىڭ جىردى جەتiلدiرۋدەگi قىزمەتi‚ ت.ب. جونiندە عىلىمي ماڭىزى جوعارى پiكiرلەر ايتتى.
1957–1967 ج. ۋاليحانوۆتىڭ عىلىمي مۇرالارىن جينايتىن توپقا (اۋەزوۆ، س.بايiشەۆ، س.مۇقانوۆ، ق.ي.ساتباەۆ، ا.نۇسiپبەكوۆ-پەن بiرگە) باسشىلىق ەتiپ، ونىڭ تاڭدامالى (1958) جانە 5 تومدىق شىعارمالار جيناعىن جارىققا شىعاردى.
1976–1984 ج. قازاقستان عا ەتنوگرافيا ءبولiمiنiڭ اعا عىلىمي قىزمەتكەرi بولدى. ونىڭ ىنتا-جiگەرi مەن ۇسىنىسى بويىنشا قازاق دالاسىنىڭ ەڭ شالعاي اۋداندارىنا بiرنەشە ارحەولوگيالىق جانە ەتنوگرافيالىق ەكسپەديتسيالار ۇيىمداستىرىلدى. ول وزiنە دەيiنگi قازاقستاندى زەرتتەۋشi ورىس عالىمدارىنىڭ قازاق دالاسى تەك كوشپەلiلەر مەكەنi بولدى دەگەن تۇجىرىمدارىنىڭ شىندىققا ساي كەلمەيتiندiگiن دالەلدەدi. عالىم 1940 جىلداردىڭ اياعىندا بiرنەشە رەت ساياسي قۋدالاۋعا ءتۇستى، كەيiن دە ۇدايى ساياسي باقىلاۋدا بولدى، عىلىمي ورتانىڭ كەيبiر قيسىنسىز سىندارىنا ۇشىرادى.
