Älkei Haqanūly Marǧūlan (11.5.1904, Pavlodar oblysy, Baianauyl audany – 12.1.1985, Almaty qalasy) – ädebiettanuşy, önertanuşy, şyǧystanuşy, Ūlttyq arheologiia mektebiniŋ negizin qalauşy. Bükilodaqtyq geografiia qoǧamynyŋ tolyq müşesi (1933), filologiia ǧylymynyŋ doktory (1945), Qazaqstan ǧylym akademiiasynyŋ akademigı (1958), Qazaq KSR-iniŋ eŋbek siŋırgen ǧylym qairatkeri (1961). Onyŋ redaksiiasymen Şoqan Uälihanovtyŋ şyǧarmalarynyŋ 5-tomdyq tolyq akademiialyq jinaǧy jaryq kördı. Pedagogika salasynda Älkei Marǧūlan folklor boiynşa zertteulerınıŋ maŋyzy zor. Tūŋǧyş ret halyq pedagogikasynyŋ bırtumalary şoǧyrlanǧan Qazaq halqynyŋ aŋyzdaryn, ertegılerın, jyrlaryn ırgelı zerttedı.
Älkei Haqanūly Marǧūlan bastapqy bilimdi auyl mektebinen aldy. Pavlodarqalasyndaǧy mūǧalimder kursyn bitirip‚ tuǧan aulynda mūǧalim bolyp istedi.Semei pedagogikalyq tehnikumynyŋ studenti bola jürip‚ «Taŋ» jurnaly men «Qazaq tili» gazetiniŋ redaksiialarynda (1921–25) qyzmet atqarǧan. Osy jyldary ol M.O.Äuezovpen‚ M.Jūmabaevpen tanysty. Leningrad (qazirgi Sankt-Peterburg) qalasyndaǧy Şyǧystanu institutynyŋ türkitanu jäne tarih-filologiia fakultetterinde (1925–29) qatar oqydy.
Marǧūlan KSRO ǧylym akademiiasynyŋ akademigı A.E.Fersman men professor S.İ.Rudenkonyŋ basşylyǧymen ūiymdastyrylǧan Qazaqstan jäne Altaiarheologiia jäne etnografiia ekspedisiialarynyŋ (1926–27) jūmysyna qatysty.Ekspedisiia kezinde Ä.N.Bökeihanovpen tyǧyz qarym-qatynas ornatyp, birlesip qyzmet jasady. Marǧūlan 1928 jyldan qazaq halqyna qatysty ädebi, mūraǧattyq materialdar jinaqtaumen şūǧyldandy. 1929 j. Abai şyǧarmalary turaly diplomdyq jūmys qorǧap‚ orys geografiia qoǧamy arhivindegi Abai qoljazbalary turaly naqty tarihi derekter negizinde ǧylymi däiekti tūjyrymdar jasady.
Terminologiia komissiianyŋ ǧalym-hatşysy (1930–31), Leningrad qasyndaǧy Memlekettık materialdyq mädeniet tarihy akademiiasynyŋ aspiranty (1931–34‚ Şyǧystanu institutynyŋ oqytuşysy (1931–35), Mäskeu qalasyndaǧy materialdyq Mädeniet tarihy institutynyŋ izdenuşisi jäne ǧylymi qyzmetkeri (1936–38) boldy. Osy jyldary ol Şyǧys Türkistanarheologiiasy men öneri boiynşa mamandanyp, birneşe arheologiialyq ekspedisiialarǧa qatysty. KSRO ǧylym akademiiasynyŋ qazaq bölimşesi Tarih institutynyŋ aǧa ǧylymi qyzmetkeri (1939–41) boldy. Onyŋ «Mäşhür Jüsip mūrasyndaǧy türki eposy», «Dekabrister jäne Qazaqstan», «Älişer Nauai jäne qazaq mädenieti», «Mūhammed Haidar – tarihşy», «Şoqan Uälihanov jäne Orta Aziia tarihy», «Suvorov», «Jambyl Jabaev» (1940–41), t.b. eŋbekteri jaryq kördi.
1941 j. KSRO ǧylym akademiiasy Qazaq bölimşesiniŋ tarih bölimin basqardy. Osy qyzmette jürip «Handar jarlyǧynyŋ tarihi maŋyzy» degen taqyrypta qorǧaǧan kand. dissertasiiasynda (1943) köne qypşaq tarihyna bailanysty qūndy zertteuler jasady. «Qazaq halqynyŋ epikalyq jyr dastandary» taqyrybynda qorǧaǧan dokt. dissertasiiasy qazaq ädebieti men tarihy salasyndaǧy irgeli zertteulerdiŋ nätijesi sanaldy. Arheologiia, paleolit böliminiŋ meŋgeruşisi, aǧa ǧylymi qyzmetkeri (1946–53), Qazaqstan ǧylym akademiiasynyŋ Arhitektura qūrylys jäne qūrylys materialdary institutynyŋ aǧa ǧylymi qyzmetkeri (1953–55) boldy; keiın etnografiia bölimin (1958–76) basqardy.
Osy jyldary Marǧūlan Syrdariia, Şu, Talas özenderi boiynda jäne Otyrar, Sauran, Syǧanaq qalalary ornynda qazba jūmystaryn jürgizip, sonyŋ negizinde «Köne qazaq jeriniŋ qalalary men qūrylys öneriniŋ tarihy» atalatyn monografiiasyn(1950) jariialady. K.Aqyşev, M.Qadyrbaev, M.Orazbaevtarmen birge Ortalyq Qazaqstanda jürgizgen arheologiia qazba jūmystarynyŋ qorytyndysy sanalatyn «Ortalyq Qazaqstannyŋ ejelgi mädenieti» (Drevniaia literatura Sentralnogo Kazahstana, 1966) atty ǧylymi-zerthanalyq eŋbegin jazyp‚ kitaptyŋ redaksiiasyn basqardy.[2]
Marǧūlan – qorqyttanuşy.
Ol oǧyz-qypşaq taipasynan şyqqan danagöi abyz, jyrau, küi atasy, qazaq baqsylarynyŋ jebeuşisi, batagöi-säuegeii Qor-qyt mūrasyn zerttedi. Marǧūlannyŋ jazuynşa, qazaq muzykasy men filosofiiasynda «Qorqyt küii», «Qorqyt saryny», «Qorqyt tolǧauy», «Täŋir bii» deitin ruhani izgi dästürler, maqamdar qalyptasyp damyǧan.
Demek, Qorqyt – «keremet iesi», «Ūlystyŋ ūly keŋesşisi», «tarihi oqiǧalardy jyrlauşy jyrau». Marǧūlan Qorqyt mūrasyn, dästürin ūstanǧan halyq mädenietiniŋ körnekti ökilderin bylaişa toptastyrady:
-
baqsy-jyraular (Qoilybai, Qaramyrza, Nysan abyz, t.b.);
-
qobyzben küi oryndauşylar (äl-Farabi, Ketbūǧa);
-
säuegei jyraular, şeşender (Sypyra jyrau, Asan qaiǧy, Şalkiız, Qaztuǧan, Änet baba, Būqar jyrau, Tätiqara, Maily-qoja, t.b.);
-
Qorqyt dästürin jalǧastyrǧan, qobyzben jyr tuyndatqan aqyndar (Balqy Bazar, Erimbet jyrau, Kete Jüsip, Qaŋly Jüsip, Abyl, Oŋǧar jyrau, Şoraiaqtyŋ Omary, t.b.).
Marǧūlan «Qazaq halqynyŋ köne zamandaǧy aqyndyq öneriniŋ şeberleri» atty eŋbeginde (1959) qazaq halqynyŋ epikalyq jyr dästürin damytqan aqyndarǧa, şeber oryndauşylarǧa, sal-serilerge toqtalyp, olardyŋ söz önerindegi ornyn aiqyndady. Eŋbektegi ǧylymi tūjyrymdar tanymdyq tereŋdigimen erekşelenedi, onda köne oişyldardan bastap Janaq, Şöje, Arystanbai, Marabai, Süiinbai, Jambyl, Nūrpeiis, İsa sekildi aqyndar şyǧarmaşylyǧy taldanady. Marǧūlannyŋ «Tamǧaly tas jazuy» atty zertteuinde ädebi-tarihi häm mädeni derekter molynan kezdesedi. Ol sonymen qatar qyrǧyz halqynyŋ «Manas» eposy turaly ǧylymi-zertteuler isiniŋ damuyna üles qosty. Qyrǧyz eposyn dünie jüzine alǧaş tanystyrǧanŞ.Ş.Uälihanov, keŋes zamanynda bastapqy zertteulerdi jürgizgen Äuezov bolsa, keiinnen osy dästür Maǧūlannyŋ «Şoqan jäne Manas» atty mo-nografiiasynda jalǧasty. Ol epostaǧy ömir şyndyǧy, jyrdyŋ şyǧu tegi, däuiri, keiipkerleri men körkemdik kestesi jäne manasşylardyŋ jyrdy jetildirudegi qyzmeti‚ t.b. jöninde ǧylymi maŋyzy joǧary pikirler aitty.
1957–1967 j. Uälihanovtyŋ ǧylymi mūralaryn jinaityn topqa (Äuezov, S.Bäiişev, S.Mūqanov, Q.İ.Sätbaev, A.Nüsipbekov-pen birge) basşylyq etip, onyŋ taŋdamaly (1958) jäne 5 tomdyq şyǧarmalar jinaǧyn jaryqqa şyǧardy.
1976–1984 j. Qazaqstan ǦA etnografiia böliminiŋ aǧa ǧylymi qyzmetkeri boldy. Onyŋ ynta-jigeri men ūsynysy boiynşa qazaq dalasynyŋ eŋ şalǧai audandaryna birneşe arheologiialyq jäne etnografiialyq ekspedisiialar ūiymdastyryldy. Ol özine deiingi Qazaqstandy zertteuşi orys ǧalymdarynyŋ qazaq dalasy tek köşpeliler mekeni boldy degen tūjyrymdarynyŋ şyndyqqa sai kelmeitindigin däleldedi. Ǧalym 1940 jyldardyŋ aiaǧynda birneşe ret saiasi qudalauǧa tüstı, keiin de ūdaiy saiasi baqylauda boldy, ǧylymi ortanyŋ keibir qisynsyz syndaryna ūşyrady.
