اعاشقا ويۋ سالۋ ونەرi, اسiرەسە، سولتۇستiك اۋدانداردان باستاپ، بۇكiل قازاقستان اۋماعىنا كەڭiنەن تارالعان. ستيليستيكالىق تۇرعىدا ول قازاقتىڭ حالىقتىق قولونەرiنiڭ باسقا دا بارلىق تۇرلەرiمەن، ەڭ باستىسى، كيiزدەن جانە بىلعارىدان ويۋلاپ كوركەم بۇيىمدار جاساۋمەن تىعىز بايلانىستى. كيiزدەن ويۋلاپ جاسالعان دۇنيەلەر، ورمەلەر مەن توقىمالار كەستەلەۋ جانە حالىق ونەرiنiڭ باسقا دا تۇرلەرi ءتارiزدi ويۋ-ورنەك سالىنعان اعاش بۇيىمدارى كيiز ءۇي جيھازىنىڭ ءسانiن كەلتiرiپ، ۇيگە قاجەتتi تۇتىنۋ اسپاپتارىن تولىقتىرعان، ءسويتiپ، ونەر تۋىندىسىنا اينالعان.
قازاقتاردىڭ اعاشتى وڭدەپ، پايدالانۋى ەڭ الدىمەن، ونىڭ كوشپەندi ءومiر سالتىنىڭ قاجەتiن وتەۋگە بايلانىستى بولعان. كيiز ءۇيدiڭ سۇيەگi مەن ەسiگى، بوساعاسى، كەرەگەسi اعاشتان جاسالعان. كيiز ءۇيدiڭ سۇيەگiنە ادەتتە ويۋ سالىنباعان، ال ەسiك پەن جينالمالى بوساعالارعا ويۋ ويىلىپ، ولار ءتۇرلi بوياۋلارمەن اشەكەيلەنiپ وتىرعان. كەيدە، اسiرەسە، سالتاناتتى وردالاردىڭ اعاشتارى سۇيەكپەن، التىن، كۇمiس، مىس-جەزبەن ويۋلاپ بەزەندiرiلگەن. كوشپەندi ءومiر سالتىنا قاراماستان قازاقتاردىڭ اعاشتان جاسالعان ءۇي جيھازى بولعان، مىسالى توسەك، ساندىق، ادالباقان، كەبەجە ت.س.س.
اعاش ساندىقتىڭ دا، مىسالى، ازىق-تۇلiك، كيiم-كەشەك، توسەك-ورىن سالاتىن ءتۇر-ءتۇرi بولعان. سونداي-اق، تەڭدەر مەن كورپە-جاستىق، كiلەمدەر مەن تەكەمەت-سىرماقتاردى جينايتىن جۇكاياقتار بولعان.
اس بۇيىمدارىنان اعاش تاباق، استاۋ، شارا، توستاعان، قىمىز قۇياتىن تەگەنە مەن اشەكەيلi وجاۋ، شىنىقاپ، كەلi-كەلساپ، پiسپەك، قاسىققا دەيiن ءبارi اعاشتان ويىلعان. ولارعا جانە ويۋ-ورنەك سالىنىپ، سىرلانىپ، نەمەسە سۇيەك، مەتالدارمەن ورنەكتەلiپ بەزەندiرiلەتiن بولعان. اعاشقا ويىلعان ويۋلاردىڭ كومپوزيتسياسى مەن ۇلگiسi دە قازاقتىڭ حالىقتىق قولدانبالى قولونەرiندەگi ءتارiزدi قاراپايىمدىلىعى جانە كورنەكتiلiگiمەن ەرەكشەلەنەدi. جالپى ءتۇس پەن ورنەكتەردiڭ تەڭدiگi, جەكەلەگەن بولشەكتەردiڭ جيi-جيi قايتالانىپ وتىرۋى دا قازاقى ۇلگi. سولاردىڭ اراسىندا ەڭ كوبiرەك كەزدەسەتiنi – قوشقار ءمۇيiز، ەكi باسى تۇيىقتالىپ كەلەتiن يiر قايىرما، S وبرازدى بەلگiلەر مەن شەڭبەرلەر، ءتورتبۇرىشتار، رومبتار، جاپىراق فورمالى يiرمە ورامدار، ت.س.س. ويۋ سالىنعان بۇيىمداردىڭ اشەكەيلىك شەشiمi ولاردىڭ ۇلكەن-كiشiلi كولەمiنە قاراماستان، ويۋدىڭ جەكەلەگەن بولiكتەرi مەن ەلەمەنتتەرiنiڭ ءبارi جالپى ءساننiڭ جاراسىم تۇتاستىعىنا باعىنعان.
قازاق ويۋشىلارى ويۋدىڭ ءتۇرلi تاسiلدەرiن مەڭگەرگەن، تەسiپ ويۋ، بەدەرلەپ ويۋ، جاناپ قىرلاپ ويۋ، جالپاق ويۋ، ت.س.س. كەيدە ولار ويۋدىڭ نەگiزگi جۇيەلەرiن قوسىمشا وڭدەپ وتىرعان. ورتا ازيا حالىقتارىنان، اسiرەسە، قىرعىزداردان ەرەكشەلiگi, قازاقتار ويۋ ۇستiنە مەتالل جاپسىرىپ، نە سۇيەك سالىپ بەزەندiرگەن. مەتالل جاپسىرمالارىن كوبiنە ساندىقتار، كەبەجە مەن قوبديشالارعا، قىمىز قۇياتىن تەگەنەلەر مەن توستاعان، اشەكەيلi وجاۋلارعا، كيiم iلەتiن ادالباقان، نە ات ابزەلدەرiن iلەتiن iلگەشەكتەرگە قولدانعان.
ال ويۋ ءۇستiن سۇيەكپەن ورنەكتەۋ توسەك پەن ەسiك، جۇكاياقتارعا، كەيدە اعاش ەردiڭ الدىڭعى جاعىنا ورنالاستىرعان. سۇيەكشiلەر قاجەتتi ويۋدى الدىمەن سۇيەكتەن كەسiپ، سودان سوڭ ونى قۇراستىرىپ، بەزەندiرiلەتiن بۇيىمنىڭ ۇستiنە تۇيمەباس كۇمiس شەگەمەن جاپسىراتىن بولعان. اعاشتىڭ ويۋ سالىناتىن بەتi الدىن-الا ارنايى وڭدەۋدەن وتەدi, وعان سالىنعان ويۋدىڭ ءوزi كiرiگiپ جاپسىرىلاتىن مەتالل كەسiندiسiنiڭ قالىڭدىعىنا قاراي ۇڭعىلانادى. سونىڭ ناتيجەسiندە ويۋ ۇستiنە جاپسىرىلعان مەتالل مەن اعاشتىڭ بەتi بەدەرسiز، بiركەلكi جازىق بولىپ كەلەدi. قازاق شەبەرلەرi كوبiنە قاپتامالى ورنەكتەۋدi قولدانعان، مۇندا بۇيىمنىڭ بەتiنە ويۋلانعان سۇيەك تۇتاستاي جاپسىرىلىپ، قاپتالادى. ونداعى سۇيەكتەن ويىلعان ءاربiر ورنەك جەكە-جەكە ورنالاسقاندا تەكەمەت-سىرماققا سالىنعان ويۋدىڭ كومپوزيتسياسىنداي جالپى جاراسىم تاۋىپ، بiر-بiرiمەن ادەمi ۇيلەسەدi. اسا قىمبات باعالى دۇنيەلەردi جاساعاندا سۇيەككە التىن-كۇمiس جاپسىرمالارىن قوسىپ بەزەندiرەتiن بولعان. سۇيەكشi شەبەرلەردiڭ ەڭبەگi وتە جوعارى باعالانعان. سوندىقتان سۇيەكتەن ويىلعان ادەمi جيھازدار كوبiنە داۋلەتتi ادامداردىڭ تورiنە كورiك بەرگەن.
قازاق شەبەرلەرi قايىڭنىڭ قاتتى بەزiنەن قىمىز iشەتiن توستاعان، ساپتاياقتار ويعان. قىمىز قۇياتىن وجاۋلاردىڭ ءوزi دە ءار الۋان قالىپتا جاسالعان. سالتاناتقا ۇستالاتىن ىدىس-اياقتارعا كۇمiستەلگەن ورنەكتەرمەن قوسا iرi اسىل تاستار سالىنىپ زەرلەنەتiن بولعان.
قىمىز قۇياتىن ۇلكەن شارالار مەن ەت تارتاتىن تاباقتار ادەتتە اشەكەيلەنبەگەن. ونىڭ تەك سيرەك قولدانىلاتىن كەيبiر تۇرلەرi عانا تومپاق بەدەرلi, نەمەسە تۇيمەباستى كۇمiس شەگەلەرمەن اشەكەيلەنگەن. كۇمiستiڭ ءوزi كەيدە قارايتىلىپ، بەزەندiرiلگەن.
ويۋ سالىنعان دۇنيەلەرمەن قاتار ستانوكتا جونىلعان ىدىس-اياقتار كەڭiنەن قولدانىلعان. ولارعا ادەتتە اشەكەي، ويۋ سالىنبايتىن بولعان.
اعاشتان ءتۇيiن ءتۇيiپ، ويۋ ويعان قازاق شەبەرلەرi قولونەر تۋىندىلارىنىڭ ەڭ باستى قۇندىلىعى ولاردىڭ الۋان ءتۇرلi ويۋ ورنەك ۇلگiلەرiن كەڭiنەن قولدانۋ ارقىلى سول كوركەم شىعارمالارىندا كوشپەندiلەر ءومiر-تiرلiگiنiڭ ءمانi, دۇنيەنiڭ جۇمباق سىرلى جاراتىلىسى جونiندە وي تۇيگەن حالىق تۇيسiگiن پوەتيكالىق تۇرعىدا تۇلعالاندىرىپ وتىرعاندىعىندا.
بۇل كوركەم تۋىندىلار جاندى دۇنيەنiڭ سۋرەتiن بەينەمەلەۋ جونiندەگi يسلامنىڭ قاتاڭ قاعيداسى شەبەرلەردiڭ شىعارماشىلىق ەركiندiگiنە شەك قويىپ، ولاردى بەينەلەۋ ونەرiندەگi شارتتىلىق پەن سحەماتيزمگە ءماجبۇر ەتكەندiگiنiڭ ءسوزسiز ايعاعى. الايدا حالىقتىق حاس شەبەرلەر تاپسىرىس بەرۋشiلەردiڭ قالاۋىنا وراي، ءارi قولداعى ماتەريالدارعا يكەمدەلiپ، بەلگiلi بiر قالىپپەن شەكتەلگەن ويۋ-ورنەك ونەرىنiڭ وزiندە دە دۇنيە، تiرشiلiك تۋرالى ءوز تۇجىرىمدارىن توتەنشە قولتاڭبالارىمەن قالدىردى. تiپتi وزدەرiنە عانا ءتان، وزگەلەر قايتالاي المايتىن ورنامەنتاتسيا جۇيەسiن جاسادى.
"ادىرنا"
