– جۋرفاكتا ءامىرحان دەگەن دانىشپان بار ەكەن. كوپ وقىپتى، – دەدى ءادىل بوتپانوۆ ءبىر كۇنى. ادەتتەگىدەي كەكەتىپ تۇر ما دەپ بەتىنە قاراپ ەم، جوق، جۇزىنەن كەكەسىن بايقالمايدى، شىن ءسۇيسىنىپ تۇر ەكەن. – تەك ولەڭدى شاحانوۆشالاپ جازادى ەكەن، اينىمايدى، – دەدى سوسىن، – ونىسى دۇرىس ەمەس… ادىلمەن تانىسقان بىرنەشە ايدا ونىڭ بىرەۋگە كوڭىلى تولعانىن ءبىرىنشى رەت كورۋىم. مەنىڭ كەنەت الگى «دانىشپاندى» كورگىم كەلىپ كەتتى. ونىڭ جانە ءوزىمىز سەكىلدى 1-كۋرستىڭ ستۋدەنتى ەكەنىن ەستىگەندە قىزىعۋشىلىعىم ءتىپتى ارتا ءتۇستى. جاراستان سۇراستىرىپ ەم: «ءيا، مىقتى! بىلمەيتىن پالەسى جوق»، – دەدى جاۋكەڭ.
ءبىر كۇنى 17-جاتاقحانانىڭ الدىندا كەزدەسىپ، تانىستىق. جۇقالتاڭ سارى جىگىت ەكەن. ارسالاڭداپ كەلىپ قۇشاقتاپ، قولىمدى ىقىلاستانا قىستى.
كەشىكپەي فيلفاك-جۋرفاك ۋ-دۋ بولىپ ارالاسىپ كەتتىك. ءامىرحاندار دا بىزگە ءجيى كەلەتىن بولدى. ول كۇندە باس قوسقان جەردىڭ بارىندە «اتتىڭ باسى جىبەرىلىپ»، ولەڭ وقىلادى. ءامىرحان ولەڭ وقىعاندا ارۋاقتانىپ كەتەدى ەكەن. جۇرتتى ءدۇر سىلكىندىرەدى. «بابالار ىرىمى بويىنشا ءتىلى شىعۋى كەشەۋىلدەي باستاعان سابيگە يتاياقتان سۋ ىشكىزەدى ەكەن. سونداي جاعداي مەنىڭ دە باسىمدا قايتالانىپتى…» – دەپ «بابا-ىرىم» دەگەن ولەڭىن وقىدى ءبىر كۇنى.
بابا-ىرىم
جۇتاڭداۋمىن، دەمەن بىراق جارلىمىن،
بابا ىرىمى، الەگى ەمەس جارعىنىڭ.
قىزىل ءتىلدى سوزگە ءيىلتۋ ءۇشىن دە،
يتاياقتان سۋدى دا ىشكەن بار كۇنىم.
يتاياقتان سۋدى دا ىشكەم، سوكپەگىن،
ايىپتارعا وزگە كۇنام كوپ مەنىڭ.
ىرزىعىمدى تابام قازىر ەڭبەكپەن،
ءتىلدى بىراق يەمدەندىم تەپ-تەگىن.
يتاياقتان سۋدى دا ىشكەن بار شاعىم،
كەز ەمەستى ول كوڭىل كۇپتى، ارسا مۇڭ.
سەن شارشادىڭ ءساندى قۋىپ، مەن بايعۇس،
بابا-ىرىمعا باعا تاپپاي شارشادىم.
يتاياقتان سۋدى دا ىشكەم،
بابانىڭ
ىرىمىنا مىنەزى جات قالانىڭ.
كوشەسىندە كوپ – كورىكتى قىزبەن دە،
كىزىپ كەتسەم ىرىلداسىپ قالامىن.
وسى بولدى-اۋ زامانانىڭ ولەڭى،
كوپ بولعان سوڭ كور سەزىمى، كوبەڭى.
ءيسى تىلگە يلىكپەگەن تىلدەرگە،
يتاياقپەن تاماق بەرگىم كەلەدى،
قۇداي ساقتاسىن.
«جاقسى ولەڭ!» – دەدى ءادىل. «مىقتى!» – دەستىك ءبىز. سوسىن «جاقسى ولەڭ ءۇشىن الىپ قويۋ كەرەك» دەگەن سول كەزدەگى ءداستۇر بويىنشا… «يتاياقتاعى» «سۋسىندى» كومەكەيگە جونەلتتىك. ءبىرازدان سوڭ «ىرىلداسا» باستادىق. كوپشە تۇردە ايتىپ وتىرعانىم بولماسا، «ىرىلداسقان» – ءادىل مەن ءامىرحان عانا.
ءادىل مەن ءامىرحان بۇدان كەيىن دە ءجيى «ىرىلداساتىن» بولدى. ولارى جانە وزدەرىنە ۇنايتىن بولۋى كەرەك، ءبىرىن-ءبىرى ىزدەپ تۇرادى. ءادىل قولى قالت ەتسە، 5-جاتاقحانادان ءبىر-اق شىعادى. ولاردىڭ تارتىستارى بىزگە دە قىزىق. بىراق جاستىق شاق دەگەن اينالايىن تەك قانا ادەبيەتتەن تۇرمايدى عوي، وندايدا ەكى «دانىشپاندى» وڭاشا قالدىرىپ، تايىپ تۇرامىز. «ەكەۋمىز ادەبيەتتەگى باقتالاستار بولايىق…» دەگەن ءسوزدى وسىنداي ساتتەردىڭ بىرىندە ايتىپتى ءادىل امىرحانعا…
2-كۋرستىڭ باسىندا بولات قوجاەۆ ۇيلەنەتىن بولدى دا، كۋرستاستارى سەمەيدىڭ تاسكەسكەن اۋىلىنا باراتىن بولدى. فيلفاكتان… جاراس ەكەۋمىز ىلەستىك. ويتكەنى، بولات ەكەۋمىز اقىلى دايارلىق كۋرسىندا بىرگە وقىعانبىز. 25 ادام پويىزعا بيلەتسىز مىنگەن قىزىق بولادى ەكەن، ايتەۋىر ارەڭ دەگەندە ورنالاستىق. جۋرفاكتىڭ قاسقىر قىزدارى سەمەيگە بارا جاتقان سولداتتاردىڭ ورىندارىن «تارتىپ الدى». پىسىقتاۋ جىگىتتەر ومبىلىق قازاق قىزداردىڭ قاسىنا جايعاسىپ، اقىرى ەلدىڭ تويىن كورە كەتىڭدەر دەپ اياگوزدەن ءتۇسىرىپ الىپ قالدى. قالعاندارىمىز تامبۋرلار مەن كۋپەلى ۆاگونداردىڭ دالىزدەرىندەگى وتىرعىشتارعا جايعاستىق. ءامىرحاننىڭ الەم ادەبيەتىنەن وقىعان «لەكتسياسىنىڭ» قىزىقتى بولعاندىعى سونداي، تۇنىمەن كىرپىك قاققانىمىز جوق.
ءامىرحان تويدا دا ەرەكشە كوزگە ءتۇستى. شاحانوۆتىڭ ستيلىندەگى ولەڭدەرى جۇرتتى ءدۇر سىلكىنتتى. ءوزى جاقسى سىلتەيدى ەكەن. ونىسىن تاسكەسكەندىك قوناقجاي جىگىتتەر تەرىس كورگەن جوق. ولاردىڭ «بابا-ىرىمدى» بىرنەشە رەت وقىتقاندىعى ەسىمدە قالىپتى. قايتار جولدا «قىركۇيەك. قاسكەلەڭ. قارا قىز…» دەپ ولەڭ وقي باستاپ ەدى، قازىبەك قۇتتىمۇراتۇلى: «ءامىر-اۋ، مىناۋ مەنىڭ ولەڭىم عوي…» دەپ جابىسا كەتتى. سويتسە 1-كۋرستا «سەلحوزدا» جۇرگەندە ەكەۋى دە تۋرا وسىلاي باستالاتىن ولەڭ جازعان ەكەن.
ءامىرحان سول كەزدىڭ وزىندە-اق ءوزىن ۇلى مۇراتتىڭ جولىنداعى ادام سانايتىن. «ءبىز ادەبيەتتەگى سپارتاندىقتار بولۋىمىز كەرەك. ول ءۇشىن، ارينە، بىلىممەن قارۋلانۋ قاجەت»، – دەيتىن.
«شەكسپيردى تۇگەل وقىماعان ادامنىڭ قازمۋ-عا ءتۇسۋى دۇرىس ەمەس قوي…»، – دەدى بىردە. مەن عانا ەمەس، سول جەردە وتىرعان ءبىراز ادامنىڭ ارقاسىنان اششى تەر بۇرق ەتە قالعانى حاق.
«ءبىز باتىس ادەبيەتىنە تىم ەلىكتەپ كەتكەنبىز. وزبەكتەر ولاي ەمەس. ويتكەنى، ولاردا ءبىز ۇمتىلىپ وتىرعان كەڭىستىكتى تولتىراتىن الەم بار، ول – ۇلى شىعىس ادەبيەتى. ولار وزدەرىن سول ادەبيەتتىڭ مۇراگەرلەرى سانايدى. كۇللى تۇركى دۇنيەسىنە ورتاق مۇرانى دا مەنشىكتەپ وتىر»، – دەدى تاعى بىردە. وزبەك ادەبيەتىن تۇپنۇسقاسىنان وقيتىن نويانعا الىپ-قوسارىمىز جوق ەدى.
قىسقى دەمالىستا امىرحانمەن بىرگە ونىڭ اۋىلىنا بارىپ قايتقان باتىربولاتتىڭ اۋزىنىڭ سۋى قۇرىپ ورالدى. «ءما-ءا-ءا، – دەدى ول كانىگى ورالدىقتارشا اۋزىن سوزىپ، – كىتاپحاناسى سۇمدىق! جۇمابەك اعا ارعى-بەرگى قازاق اقىندارىنىڭ ولەڭدەرىن جاتقا وقىپ قانا قويماي، الەم ادەبيەتىن دە ءبىرشاما بىلەدى ەكەن. ءامىردىڭ ساپار دەگەن باۋىرى شارۋاعا مىعىم كورىندى. ءىنىسى ەمەس، اعاسى سياقتى قامقور ەكەن. ءبىر عاجابى، ءبارى دە ءامىرحاننىڭ مىقتى ادەبيەتشى بولاتىنىنا سەنەدى جانە ول ءۇشىن ءبارىن-ءبارىن جاساۋعا ءازىر…». باتىربولات قۇر جاتپاي بالزاكتى ءبىراز «كەمىرىپ» قايتىپتى.
كوپ ۇزاماي مەن ءامىرحاننىڭ «دانىشپاندىعىنىڭ» زيانىن وڭباي تارتتىم. «ءبارى ادامنىڭ وزىنەن بولادى عوي…»، – دەپ ساتيريك تورەجان ءماندىبايدىڭ ءبىر كەيىپكەرى ايتپاقشى، وزىمنەن بولدى. 3-كۋرستا الەم ادەبيەتىنەن بىزگە نەيليا چەبوتارەۆا دەگەن ادەمى قىز لەكتسيا وقىدى. ءوزى بىزبەن تۇيدەي قۇرداس. بىرنەشە توپقا بىردەن لەكتسيا وقيتىن ول ءبىزدى تۇستەپ تاني بەرمەيتىن. تاعى ءبىر كەڭشىلىگى – ويىن ورىس تىلىندە ەركىن جەتكىزە المايتىندار قازاقشا ايتسىن دەپ قاسىنا تىلگە جۇيرىك «اۋدارماشى» الىپ وتىراتىن. مۇندايدا ساباقتى جارىتپايتىنداردىڭ ءبارى ورىس ءتىلىن بىلمەيتىن بولىپ شىعا كەلەدى. ويتكەنى، ءوز ىشىمىزدەن شىققان «اۋدارماشىلار» ەمتيحان تاپسىرۋشىنىڭ ەرنى قيمىلداسا بولدى ار جاعىن وزدەرى «قاتىرادى». ايتەۋىر الدىنا كىرگەن ادام كەمى «4» الىپ شىعاتىن.
مىنە، سول ەمتيحاندى تاپسىرىپ جاتقان كەزدە ءامىرحان كەلە قالسىن. كەنەت مەنى شايتان ءتۇرتتى. شايتان تۇرتكەنى ەمەي نەمەنە، ونى ورنىما كىرگىزىپ، «5» العىم كەلدى. «نەسى بار، انشەيىندە «باسىمىزدى قاتىراتىن» اڭگىمەلەرىن ايتىپ، وتە شىقپاي ما؟». باسىما كەلگەن وي – وسى. سورىما قاراي، ءامىرحان دا كونە كەتتى. «انا جىگىت مىقتى بىلەدى عوي دەيمىن، جۇرتتىڭ بىلمەي قالعان سۇراقتارىنا دا جاۋاپ بەرىپ وتىر…»، – دەدى ىشتەن كوڭىلدى شىققان سەرىك قاليەۆ كۋرستاسىم. مەن ءماز بولدىم. «5» الاتىنىما سەنىمدى ەدىم.
… مىنە، ءامىرحان بيلەت الىپ، چەبوتارەۆانىڭ الدىنا وتىردى. بيلەتتى اپايدىڭ قولىنا ۇستاتىپ، سويلەي باستادى. كەنەت… ۇستازىمىزدىڭ كوزدەرى ۇلكەيىپ بارا جاتقانىن اڭعاردىم. ءبىر كەزدە قولىن سىلتەپ، ءبىر نارسەنى امىرحانعا قىزۋ تۇسىندىرە باستادى. ەندى ءبىر ءسات مەنىڭ دوسىم ەكى قولىن جايىپ جىبەرىپ، الدەنەنى دالەلدەۋگە كىرىستى. چەبوتارەۆا جىميىپ، كۇلگەن سىڭاي تانىتتى. ءبىر كەزدە ادەمى قاباقتارى قايتا تۇيىلە ءتۇستى. ارتتاعىلار بۇل كەزدە «شپارگالكالارىن» تىعۋدى قويىپ، پارتانىڭ ۇستىنە جايىپ قويىپ، كوشىرە باستاعان…
ۋھ، 1 ساعات 15 مينۋت وتكەندە مەنىڭ دوسىم شىقتى-اۋ، ايتەۋىر! ەرەكشە ءماز. «كوپتەن بەرى ەشكىممەن بۇلاي اڭگىمەلەسپەپ ەدىم…»، – دەپ قويادى. «سۇلۋ قىز ەكەن…» دەي مە-اۋ! ءارى قاراي تىڭداۋعا شامام جەتپەدى: «ءاي، باعام قانشا؟!».
– «ەكى؟».
– «قالاي؟». داۋىسىم جارىقشاقتانا شىقتى. وعان قاراپ جاتقان ءامىرحان جوق، باسىن راحاتتانا شايقايدى: «كوپتەن بەرى بۇلاي ەشكىممەن اڭگىمەلەسپەپ ەدىم…». كۇيىپ كەتتىم…
ءبىرازدان سوڭ سابىرعا كەلىپ، سۇراسام، ءامىرحان، اقتوبەشە ايتقاندا، «كارتوپتى ابدەن جارعان ەكەن». اۋەلى البەر كاميۋ باستاعان جازۋشىلاردىڭ ءبىرازىن ىسكە العىسىز عىپ تاستاپتى: «ادەبيەتكە الىپ كەلگەن پالەندەي جاڭالىعى جوق، بۇرىنعىلاردى قايتالاۋ عانا». ءبىر كەزدە تاعى ءبىر جازۋشىنىڭ ماحاببات تۋرالى جازعان شىعارماسىنا شاك كەلتىرگەن: «شىنايى ەمەس. اۆتوردىڭ عاشىق بولىپ كورمەگەنى كورىنىپ تۇر…». «راسىن ايتسام، مەن دە عاشىق بوپ كورگەنىم جوق. بىراق…» دەي بەرگەن ۇستازىمىزدىڭ ءسوزىن كىلت ءبولىپ: «ءيا، ءسىزدىڭ عاشىق بولماعانىڭىز كورىنىپ تۇر، ال مەن عاشىقتىق دەگەننىڭ نە ەكەنىن بىلەمىن»، – دەپ قويىپ قالادى. «كوزىڭىز ادەمى…»، – دەپتى تاعى جۇتىنىپ. «ءبارىن جوققا شىعاردىڭىز. جاقسى كورەتىن جازۋشىڭىز بار ما، ءسىرا؟ — دەيدى مىناداي «ناحالدىڭ» اڭگىمەسىنەن شارشاعان چەبوتارەۆا ءبىر كەزدە. «بار، ول – اكۋتاگاۆا ريۋنەسكە»، – دەيدى ءبىزدىڭ «دانىشپان». نەيليا ۆلاديميروۆنا اكۋتاگاۆانى بىلمەيدى ەكەن. «مىندەتتى تۇردە وقىڭىز، وكىنبەيسىز…»، – دەپتى ءامىرحان. سوڭى «ەكىلىك» الۋمەن اياقتالعان.
– ءاي، جىندىسىڭ با؟! ءوزىڭ بىرەۋدىڭ ورنىنا كىرىپ تۇرىپ… ەندى نە ىستەيمىز؟
– نە ىستەيتىنى بار، ەندى ءوزىڭ كىرە بەر، – دەيدى ءامىرحان. قالجىڭداپ تۇر ما دەسەم، شىنى ەكەن. اۋليەلىك پەن اپەندىلىكتىڭ اراسى – ءبىر-اق قادام دەگەن راس ەكەن عوي.
ءامىرحان قىسقى كانيكۋلعا تارتىپ وتىردى. مەن ءۇشىن ناعىز قيىن كۇندەر ەندى باستالدى. «شەتەل ادەبيەتى» كافەدراسىنا «بارلاۋشى» جىبەرىپ كورىپ ەم، حاس ماسقارا بولىپ جاتىر ەكەن. «3-كۋرستا وتەۋليەۆ دەگەن بىرەۋ بار ەكەن، ءبارىن جوققا شىعارىپ وتىر»، – دەپ بارىپتى نەيليا ۆلاديميروۆنا. «ءوي، وسى ۋاقىتقا دەيىن كورىنبەگەن قانداي دانىشپان ول، داۋاي، سەن ءبىزدىڭ كوزىمىزشە ەمتيحان الشى، اۋسەلەسىن كورەيىك»، – دەسىپتى كافەدراداعىلار. چەبوتارەۆانىڭ قولىندا اكۋتاگاۆانىڭ كىتابى، وتەۋليەۆپەن «شايقاسقا» ازىرلەنىپ جاتىر دەيدى. مۇنى ەستىپ، زارەم ۇشتى. امال جوق، ءامىرحاننىڭ اۋىلدان كەلۋىن كۇتۋگە تۋرا كەلدى. «ءامىر، – دەدىم ابدەن شارام تاۋسىلعان مەن، – ەندى ماعان ەشتەڭەنىڭ كەرەگى جوق، تەك اپايمەن ەرەگىسپەشى. باسىڭدى يزەي بەر…». ەندى نەيليا ۆلاديميروۆنانىڭ وڭاشا قالعان ءساتىن اڭدىدىق. اقىرى ىڭعايىن تاۋىپ، كىرىپ «3» الىپ شىقتى. ءسويتىپ، قازاق-ورىس فيلولوگياسىنداعى 100 ادامنىڭ ىشىنەن جالعىز مەن عانا «3» الدىم. بىراق ول مەن ءۇشىن «5»-تەن ارتىق ەدى…
بىراق مۇنىمەن ءامىرحان مەن چەبوتارەۆانىڭ «شايقاسى» ءتامامدالا قويعان جوق. ءامىرحان نەيليا ۆلاديميروۆنادان اقىرى «بەس» الدى. قالاي دەيسىز عوي؟
كەلەسى سەمەستردە ءامىرحان كۋرستاستارىمەن بىرگە شەتەل ادەبيەتىنەن لەكتسيا وقىلاتىن اۋديتورياعا كىرە بەرسە، ءدارىس وقيتىن ۇستاز رەتىندە چەبوتارەۆا وتىرماي ما؟ ساسىپ قالعان ءامىرحان كىلت تەرىس بۇرىلىپ جۇرە بەرەدى. سابازىڭ سودان ءبىر سەمەستر بويى شەتەل ادەبيەتى ساباعىنا بارماي قويادى. بىراق ەمتيحانعا وزگەنى سالماي، ءوزى بارعان.
مىنە، ءامىرحان ادەمى بويجەتكەن اپايىنىڭ الدىندا وتىر. بيلەتكە جاۋاپ بەرۋگە كىرىسە بەرگەندە، نەيليا ۆلاديميروۆنا توقتاڭىز دەيدى دە، سىناق كىتاپشاسىن سۇرايدى. قولىنا تيگەن سىناق كىتاپشاسىنا الدەنەنى سۇيكەكتەتە جازادى. سوسىن:
– ايتىڭىزشى، ءسىز بۇعان دەيىن مەنىڭ الدىمدا بولدىڭىز عوي، ءا؟ – دەيدى.
ءامىرحان:
– مۇمكىن ەمەس، – دەيدى.
اپايى:
– ءسىزدىڭ ادەبيەتتى وتە جاقسى بىلەتىنىڭىزدى بىلەمىن. مىنە، ەشتەڭە سۇراماي-اق «بەس» دەگەن باعاڭىزدى دا قويدىم. تەك، شىنىڭىزدى ايتىڭىزشى، بۇعان دەيىن ءسىز مەنىڭ الدىمدا ءبىر رەت بولسا دا بولدىڭىز عوي، ءا؟ – دەيدى الدەنەنى بىلۋگە ىنتىققان جانداي بۇعان تەسىلە قاراپ.
سىناق كىتاپشاسىن كوستيۋمىنىڭ قالتاسىنا سالىپ جاتقان ءامىرحان:
– ابدەن مۇمكىن، – دەپتى سابىرلى قالپىن وزگەرتپەستەن.
– كەتىڭىز، ەندى مەن ءسىزدىڭ كوزىڭىزگە سەنبەيمىن، – دەپتى سوندا ادەمى اپايى جانارىنا جاس ۇيىرىلە.
مىنە، نەيليا مەن ءامىرحاننىڭ حيكاياسى وسىلايشا ءبىر جاعىنان قۋانىشتى، ەكىنشى جاعىنان قايعىلى اياقتالدى.
ءامىرحاننىڭ 3-كۋرستا ءجۇرىپ جازىپ، «جاس قازاقتا» جاريالانعان «جۇماققا جول جەر ارقىلى بارا ما؟»، «زيالى قاۋىم زياندى قاۋىم ەمەس پە؟» اتتى ەكى ماقالاسى جۇرتشىلىقتى ەلەڭ ەتكىزدى. رەداكتسياعا زۆونداپ: «اي، انا ءامىرحان دەگەن قانداي بالا ءوزى؟» دەپ سۇراعاندار كوپ بولىپتى. العاشقى ماقالاسىندا «ۆ.لەنين و دۇنيەدەگى جۇماقتى جەر بەتىندە ورناتپاق بولدى…» دەي كەلىپ، پرولەتاريات كوسەمىنىڭ اياعىن شالىس باسقان تۇستارى تۋرالى: «ۇلى ادامداردىڭ قاتەلىكتەرى دە ۇلى بولادى عوي…»، – دەپ تۇجىرىپتى. مۇمكىن، ءامىرحاننىڭ «كۇن كوسەم» تۋرالى پىكىرلەرى ۇستىرتتەۋ دە كورىنەر، بىراق ەرىنبەگەننىڭ ءبارى لەنينگە تاس لاقتىرىپ جاتقان زاماندا مۇنداي ماقالا جازۋ دەگەنىڭىز كوزسىز ەرلىك ەدى.
سول تۇستا رەسپۋبليكالىق ايتىس بولا قالدى. قوس تىلدىلىكتى جاقتاعان ولجاس سۇلەيمەنوۆتى جەردەن الىپ، جەرگە سالعان شورابەك اقىنعا قازمۋ-دىڭ ايگىلى جۇيرىگى بەكجان اشىرباەۆتىڭ: «ولجاس اعام جونىندە نە ايتا الامىن، ۇلىلاردىڭ ۇلى عوي قاتەلەرى…»، – دەپ قايتارعان جاۋابى جۇرتشىلىقتى ءبىر گۋ ەتكىزدى. ءامىرحاننىڭ تۇجىرىمى وسىلاي ادەبي اينالىمعا ەنىپ جۇرە بەردى.
قازىر ماقالالاردىڭ تاقىرىبىنا دا اينالىپ ۇلگەردى.
بالالار جۋرنالىنىڭ تىزگىنىن ۇستاعان تۇمانباي قۇرداسىنا: «تۇماعا، «بالدىرعاننان» تانىس تاۋىپ الدىڭىز عوي دەيمىن، ولەڭدەرىڭىز ءجيى شىعاتىن بولدى»، – دەپ قادىر اقىن ايتپاقشى، جەنپي جاقتا «تانىستارى» بار جاراس پەن ءامىرحاننىڭ ارقاسىندا ءبىز دە گوگولدىڭ كوشەسىن ءبىراز شارلادىق. سونداعى ءبىر قارا قىزعا ءامىرحان ءبىراز ولەڭ ارنادى. سول كۇندەردىڭ بەلگىسىندەي ادەمى عازالدار قالدى. قازمۋ-دىڭ ءبىر قالامقاسىنا ارنالعان:
…ەرىندە تۇرعان گاپ بار ما،
سەزىممەن سازدى ءسۇيدىردىڭ.
ءسوز بار ما سەنى ماقتارعا،
و، ارۋ قىزى ۇيعىردىڭ، –
دەپ باستالاتىن ولەڭ دە جاستىق شاق جازدىرعان جىر.
سپورتتىق بابى مىقتى، تىرناعى ىلىنگەن جەردە دەنەسىن يگەرىپ تۇرا بەرەتىن ءامىرحان جاتاقحانالارعا ورمەلەپ شىعۋدىڭ حاس شەبەرى ەدى. بىردە ءتىپتى اسپيرانتتاردىڭ جاتاقحاناسىندا تۇراتىن اعايلارىنىڭ بولمەسىنە بالكوننان كىرىپ بارىپتى. قاي قابات ەكەنىن شاتاستىرعان عوي. ەندى بىردە بولمەسىندە ۇيىقتاپ جاتقان مەنى شىعىپ كەتپەسىن دەپ ەسىكتى… ىشتەن كىلتتەپ، ءوزى 5-قاباتتان بالكوننان بالكونعا سەكىرىپ ءتۇسىپ كەتىپتى…
تارازدان پەرى مارالتاي كەلگەسىن ءوزى دە جىن-ويناعى كوپ ورتانىڭ «دەرتى» اسقىنا تۇسكەن. «جەلكەدەن قاراپ تۇراتىن» قوجاكەەۆتەردىڭ شاۋ تارتقان شاعى ما، الدە سول تۇستا ەلدەگى جاپپاي بەيبەرەكەتسىزدىكتىڭ اسەرى مە، 5-جاتاقحانانىڭ «شاڭى» شىعىپ جاتاتىن. سول وقيعالاردىڭ بەل ورتاسىندا، ارينە، ءامىرحان جۇرەدى. جانىندا قالتاسىنان پىشاعى تۇسپەيتىن ايگىلى بۇزىق ساعىندىق رزاحمەتوۆ بار…
ءامىرحان بىردە «ايىقتىرعىشقا» ءتۇسىپ قالىپ، تۇپ-تۋرا ەسەنعالي اعاسىنا زۆوندايدى. ەساعاڭ ايىپپۇلىن تولەپ شىعارىپ السا، ءبىزدىڭ ءباھادۇر جالاڭاياق ەكەن. سودان ۇيىنە الىپ بارىپ، ءبىر ءتۋفليىن كيگىزىپ، قازمۋ قالاشىعىنا جاقىن جەرگە اكەلىپ، ءتۇسىرىپ كەتىپتى. كوزى ءتىرى كلاسسيكتىڭ اياق كيىمىن كەزەك-كەزەك كيىپ كورىپ، ءماز بولىپ قالدىق. ءبىزدىڭ قاتارلاستارىمىز كەيدە وسىلاي اعالارىنا ەركەلەپ تۇراتىن…
جۋرفاكتىڭ جىگىتتەرى اعالار الاقانىنىڭ جىلۋىن كوپ كوردى. سوندا ساباق بەرەتىن باۋىرجان جاقىپ، تەمىرعالي كوپباەۆ، امانتاي ءشارىپ بالالاردى ابدەن ەركەلەتتى. اسىرەسە، باۋىرجان جاقىپ ولاردى سۇيرەۋدەي-اق سۇيرەدى. ايتپەسە ءبىرازى وقۋدى بىتىرمەي-اق، اۋىلدارىنا جول تارتار ما ەدى، كىم ءبىلسىن؟ سونىڭ ىشىندە مەملەكەتتىك ەمتيحانعا تريكومەن كەلگەن مەنىڭ ءامىرحان دوسىم دا بار…
بىراق قانداي جاعدايدا دا ءامىرحاننىڭ قولىنان كىتاپ تۇسكەن جوق. كوك تۇتىنگە تولى بولمەنىڭ ىشىندە قويۋ قارا شايىن سوراپتاپ، ارقاسىن قابىرعاعا تىرەپ الىپ، كىتاپ وقىپ وتىرادى. وتە سيرەك كەزدەسەتىن كىتاپتاردى ىزدەپ ءجۇرىپ، تاۋىپ الىپ وقيدى. بەرگەن كىتابىڭدى سۇراساڭ: «ماعان پالەنشەنىڭ پالەن دەگەن كىتابىن تاۋىپ بەر، سوسىن الاسىڭ…» دەيتىن قىزىق مىنەزى دە بار. سوسىن ءوز كىتابىڭدى الا الماي اۋرە بولىپ جۇرەسىڭ. توبەلەسەسىڭ بە ەندى؟..
ءبىزدىڭ ءبارىمىزدىڭ سول تۇستاعى ولەڭدەرىمىزدە قارا بوياۋ كوبىرەك ەدى. كەيدە ءتىپتى ارتىقتاۋ كەتىپ قالساق كەرەك: «ولەڭ وقىپ وتىرىپ، «جانىم»، «كۇنىم» دەگەن سوزدەردى كورسەك قۋاناتىن بولدىق…»، – دەدى تۇرسىنجان شاپاي بىردە. ءبىر عاجابى، ءامىرحان سۇمدىق وپتيميست ەدى. ولەڭدەرىنەن دە جىگەر ەسىپ تۇراتىن. ال اڭگىمەلەرىن تىڭداعاندا بويىڭا كۇش قۇيىلاتىن.
«فەف-تە (فيلوسوفيالىق-ەكونوميكالىق فاكۋلتەت – ب.ب.) ديدار قوسىلبەكوۆ دەگەن جىگىت بار. مىقتى پروزاشى!»، – دەدى بىردە. ءبىز ديدار امانتايمەن وسىلاي تانىستىق. كەشىكپەي ونىڭ اڭگىمەلەرى «جاس الاشتا» جاريالانىپ، جۇرتشىلىق اراسىندا ءدۇمپۋ تۋعىزدى.
ۋنيۆەرسيتەت بىتىرگەسىن «پاراسات» جۋرنالىنا ورنالاسقان ءامىرحان مەن جاراس ەگىز قوزىداي بىرگە جۇرەتىن. مەن جۇمىس ىستەگەن «جالىن» جۋرنالىمەن اراسى الىس بولمادى دا، ءبىر-ءبىرىمىزدى ءجيى كورىپ تۇراتىنبىز. «ءبىزدىڭ ۇيگە كەلگەندە مىنا كىسىنىڭ قولىنان شاي ءىشىپ تۇراسىڭ»، – دەدى ءبىر كۇنى ادەمىشە سارى قىزدى كورسەتىپ. مارحابات مەنىمەن جىلىۇشىراي امانداستى.
1996 جىلى ەسەنعالي راۋشانوۆ «جازۋشى» باسپاسىنان كىتابىن شىعارىپ بەرگەن جەتى اقىننىڭ ءبىرى – ءامىرحان. ول بۇل جولى دا ەرەكشەلەنىپ تۇردى. كىتابىنىڭ اتى – «مەتامورفوزا».
1998 جىلى ءامىرحان «بالبال قالا قوناعى» دەگەن ولەڭىن جازدى.
بالبال قالا قوناعى
اپتاپ.
ىستىق
اقىل-ەستەن تاندىرعان،
دۇرىس بولار كەڭ دالادا قاڭعىرعان.
قوناتۇعىن جەر جوق دەمە،
قىر استى
بالبال قالا قارسى الادى الدىڭنان.
ءبارى وسىندا،
قاس باتىر دا، قاعان دا،
ءبارى وسىندا،
ارعى اتاڭ دا، اناڭ دا.
ايتشى دوسىم،
ءوزىڭدى ەمەس،
ءوزىڭنىڭ وزەگىڭدى كورە بىلسەڭ جامان با؟
و دۇنيەدەن تىلەگىڭدى اپ شىعار
مۇندا دا ەل
يگىسى بار، جاقسى بار.
قۇتتى قوناق بولعانىم دە، باۋىرىم،
شورا ءبيىن بيلەپ بەرسە باقسىلار.
وزىڭدىكى ەمەس سىندى ءوز ەسىڭ،
ەندى ىشپەۋگە شاراڭ جوعىن سەزەسىڭ.
بالبال تاستار – ءبىر كەزدەگى بابالار،
بەرىك بول دەپ كوتەرگەندە كوزەسىن.
شىن تاڭقالساڭ جان بىتەدى تاسقا دا،
دۋمان مۇندا، مويىن بۇرما باسقاعا.
اياۋلىڭىز،
بوياۋلى قىز،
ءبارى قاپ
بالبال قىزعا كوزىڭ تۇسسە، ماسقارا!
قالا جاقتا جانجال بولسا جان-جاعىڭ،
بالبال جىگىت سىيلار ساعان قانجارىن.
شىلدە ايىندا،
كۇن وتكەن شاق شەكەدەن،
شىن دوستىقتىڭ سەزىنەسىڭ سالماعىن.
ەر مۇراتىن قولداعانداي داۋىس كوپ.
توستاعاندا تۇك قالدىرماي تاۋىس تەك.
بالا بولىپ اتتاناسىڭ دالاعا…
دانا بولىپ ورالاسىڭ قالاعا…
سوسىن سەنى ويلايدى جۇرت اۋىش دەپ.
قالا ءومىرى.
يت تىرشىلىك تاعى دا.
اساۋ مەزگىل مازا بەرمەي قانىڭا
شولدەگەندە…
توستاعانىن ۇسىنعان
بالبال تاستار –
ءبىر كەزدەگى بابالار
ورالادى جادىڭا.
ماعان وسى ولەڭ ونىڭ بولاشاقتا تۇسەر جولىن ايقىنداپ بەرگەن سوقپاق سياقتى بولادى دا تۇرادى. ءامىرحان سول كەزدەن باستاپ، بابالار مۇراسىنا، قازاق، الەم ادەبيەتىنىڭ تاريحىنا قاتىستى تاقىرىپتارعا مىقتاپ دەن قويا باستادى. وقۋ بار دا، ونى ءسىڭىرۋ بولەك اڭگىمە عوي. وقىعانىن قورىتىپ قانا قويماي، بىرنەشە دەرەك كوزىنەن العان دۇنيەلەرىنەن كەرەمەت سينتەز جاسايتىن، كەيدە ءتىپتى باتىل بولجامدارعا باراتىن ءامىرحاننىڭ ماقالالارى قىزىقتى وقىلادى. ونىڭ 2008 جىلى «تۇران» باسپاسىنان شىققان «قاسقىر قۇداي بولعان كەز» اتتى جيناعى جاس تا، جاسامىس تا ىزدەپ ءجۇرىپ وقيتىن كىتاپقا اينالدى.
2000 جىلداردىڭ باسىندا مۇحتار ماعاۋين مەن مۇحتار شاحانوۆتىڭ اراسىنداعى شىڭعىس حانعا قاتىستى داۋدى وقىرمان دەمىن ىشىنە تارتا وتىرىپ قاداعالادى. وسى داۋدىڭ باسىندا ءامىرحان بالقىبەك تۇرعانىن بىلايعى جۇرت بىلە بەرمەۋى مۇمكىن. ءيا، مۇحتار شاحانوۆتىڭ «جازاگەر جادى كوسموفورمۋلاسى» (شىڭعىس حاننىڭ پەندەلىك قۇپياسى») اتتى رومانى شىققاندا، ەڭ العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ ۇلى قاعاندى قورعاپ، ماقالا جازعان مەنىڭ دوسىم بولاتىن. «موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسىنە»، لەۆ گۋميلەۆتىڭ جازبالارىنا تابان تىرەگەن ونىڭ ءۋاجى سالماقتى ەدى. سودان مۇحاڭ ءبىر ماقالاسىنىڭ ىشىندە اتىن ايتپاي، ءامىرحاندى ىلە كەتتى. ەندى اڭگىمەگە مۇحتار ماعاۋين ارالاستى. سول-اق ەكەن، ءامىرحان بىلاي قالىپ، ەل ەكى «ءداۋدىڭ» «ايقاسىنا» كوز تىكتى…
ولجاس سۇلەيمەنوۆكە قىلي كوزبەن قارايتىندار كوبەيىپ تۇرعان ساتتە دە ءوزى جىرلارىن ءسۇيىپ وقيتىن اقىندى قورعاپ ماقالا جازدى. «قازاق ادەبيەتىندە» باسىلعان سول ماقالاعا سۇيسىنگەندەر كوپ بولدى. ايتپاقشى، سودان كەيىن ءامىرحان ءوزى جۇمىس ىستەپ جۇرگەن «دالا مەن قالا» گازەتىنەن كەتتى. ەشكىم قۋماعان. تەك باس رەداكتور ساپارباي پارمانقۇل: «بىزگە شىققان ماتەريالدى «قازاق ادەبيەتى» نەگە سىلتەمەسىز بەرەدى؟»، – دەپ رەنجىگەن عوي. بىلاي قاراعاندا، باس رەداكتوردىكى وتە دۇرىس. تەك ءبىزدىڭ اۋليە ونى وزىنە كورسەتىلگەن سەنىمسىزدىك دەپ ەسەپتەپ، دەرەۋ جۇمىستان شىعۋ تۋرالى ارىز بەرىپتى. تەلەفون سوقسام: «ساپارباي اعام، ەركەك قوي، شىركىن!» – دەپ ءماز بوپ وتىر. ءوزىن جۇمىستان شىعارعان ادامدى وسىنشا ماقتاعان ادامدى ءبىرىنشى رەت كورۋىم. اعاسىن ماقتاۋى ۇزاپ بارا جاتقاسىن اڭگىمەسىن ءبولىپ: «ءاي، ەندى نە ىستەمەك ويىڭ بار، جۇمىس قاراستىردىڭ با؟»، – دەپ ەم، «قاتىندى نە ءۇشىن الدىم، مەنى باقپاسا، ونىڭ نە كەرەگى بار؟»، – دەپ قالجىڭعا بۇرا باستادى. شاعىن وتىرىستا بىرەۋدىڭ ايەلىن جاپپاي ماقتاپ، شەكتەن شىعىپ بارا جاتقان جۇرتتىڭ اڭگىمەسى قىتىعىنا تيگەن ءبىر اعامىز ايتپاقشى: «ونداي قاتىن قايدا-ا-ا!»، – دەپ قويا سالدىم مەن دە.
«…قالام ۇستاعان ادامنىڭ اقىن نەمەسە اقىن ەمەستىگىن نەگىزىنەن اعا بۋىن ەمەس، جاس بۋىن قايمىقپاي ايتادى. قايمىقپاعاندا، باتىرلىعىنان ەمەس – اڭقاۋلىعىنان، ادالدىعىنان. كەيىنگى جاس بالالار كىمنىڭ شۋماقتارىنان ءۇزىندى وقيدى، كىمنىڭ ولەڭىنەن تسيتاتا كەلتىرىپ تاستايدى – سول كىسىنى شىن اقىن (قيماساڭىز، ءتاۋىر اقىن) دەپ ەسەپتەي بەرىڭىز»، – دەيدى مەنىڭ ەرتاي اعام. سول ايتپاقشى، ءامىرحان – جاستاردىڭ ءجيى اۋىزعا الاتىن اقىندارىنىڭ ءبىرى. ورتالارىنا دا ءجيى شاقىرادى. ءوزى باياعىدا ارمانسىز سايران سالعان قازمۋ-ىنا ەندى پاراساتتى كىسىنىڭ رولىنە ەنىپ بارىپ، ساليحالى اڭگىمە ايتادى. سونداي كەشتەردىڭ بىرىندە جاستار سۇرايدى عوي: «اعا، پالەنشە ەسەنعاليدىڭ ءبىر ويىن الىپتى، تۇگەنشەدەن تىنىشتىقبەكتىڭ سۇرلەۋى بايقالادى. جالپى، وسى وزىنە دەيىنگى اقىنداردان «العان» دۇرىس پا؟». – «دۇرىس، – دەيدى ءامىرحان، – تەك ۇنەمى ءبىر ادامنان «الساڭ»، كورىنىپ قالادى، سوندىقتان كوپ ادامنان «الۋ» كەرەك…». «وقۋ ءوتىپ كەتكەن» اعالارىنىڭ «وزىڭە دەيىنگى اقىنداردىڭ ءبارىن دە وقۋ كەرەك» دەگەن ويىن تۇسىنگەن بوزبالالار مەن بويجەتكەندەر ءماز بولىپتى.
… ۋاقىت ءوز دەگەنىن جاسايدى ەكەن. تاي-قۇلىنداي تەبىسىپ وسكەن ءبىزدىڭ جىگىتتەردىڭ دە ءبىرازى وزگەردى. كەيبىرىنىڭ قاباعىنا قاراپ، اڭداپ سويلەسەتىن بولدىق. وزگەرمەگەن ءامىرحان عانا. ءتۇن ورتاسىندا تەلەفون سوعىپ، ءدال باياعىشا: «باۋكە، مەن اقىنمىن با؟»، – دەپ سۇرايدى. كەزدەسكەندە رياسىز اڭگىمەلەسەمىز. ءسال ىقىلاسسىز سويلەسە باستاساڭ سەزىپ قويادى. سوسىن باياعى يتپەن تاباقتاس بولعانى ەسىنە تۇسە مە، ارس ەتە قالادى: «ءوي، شەشەڭنىڭ…، كىسى بوپ قالدىڭ با؟». ءارى قاراي بىردەڭە دەي باستاساڭ تۇمسىقتان پەرىپ جىبەرۋدەن تايىنبايدى. وعان سوت جوق قوي…
باۋىرجان باباجانۇلى.
اقتوبە قالاسى.
