İtaiaqtan su ışken…

– Jurfakta Ämırhan degen danyşpan bar eken. Köp oqypty, – dedı Ädıl Botpanov bır künı. Ädettegıdei keketıp tūr ma dep betıne qarap em, joq, jüzınen kekesın baiqalmaidy, şyn süisınıp tūr eken. – Tek öleŋdı Şahanovşalap jazady eken, ainymaidy, – dedı sosyn, – onysy dūrys emes… Ädılmen tanysqan bırneşe aida onyŋ bıreuge köŋılı tolǧanyn bırınşı ret köruım. Menıŋ kenet älgı «danyşpandy» körgım kelıp kettı. Onyŋ jäne özımız sekıldı 1-kurstyŋ studentı ekenın estıgende qyzyǧuşylyǧym tıptı arta tüstı. Jarastan sūrastyryp em: «İä, myqty! Bılmeitın pälesı joq», – dedı Jäukeŋ.

Bır künı 17-jataqhananyŋ aldynda kezdesıp, tanystyq. Jūqaltaŋ sary jıgıt eken. Arsalaŋdap kelıp qūşaqtap, qolymdy yqylastana qysty.
Keşıkpei filfak-jurfak u-du bolyp aralasyp kettık. Ämırhandar da bızge jiı keletın boldy. Ol künde bas qosqan jer­dıŋ bärınde «attyŋ basy jıberılıp», öleŋ oqylady. Ämırhan öleŋ oqyǧanda aruaq­tanyp ketedı eken. Jūrtty dür sılkındıredı. «Babalar yrymy boiynşa tılı şyǧuy keşeuıldei bastaǧan säbige itaiaqtan su ışkızedı eken. Sondai jaǧdai menıŋ de basymda qaitalanypty…» – dep «Baba-yrym» degen öleŋın oqydy bır künı.

BABA-YRYM
Jūtaŋdaumyn, demen bıraq jarlymyn,
Baba yrymy, älegı emes jarǧynyŋ.
Qyzyl tıldı sözge iıltu üşın de,
İtaiaqtan sudy da ışken bar künım.

İtaiaqtan sudy da ışkem, sökpegın,
Aiyptarǧa özge künäm köp menıŋ.
Yrzyǧymdy tabam qazır eŋbekpen,
Tıldı bıraq iemdendım tep-tegın.

İtaiaqtan sudy da ışken bar şaǧym,
Kez emestı ol köŋıl küptı, arsa mūŋ.
Sen şarşadyŋ sändı quyp, men baiǧūs,
Baba-yrymǧa baǧa tappai şarşadym.

İtaiaqtan sudy da ışkem,
Babanyŋ
yrymyna mınezı jat qalanyŋ.
Köşesınde köp – körıktı qyzben de,
Kyzyp ketsem yryldasyp qalamyn.

Osy boldy-au zamananyŋ öleŋı,
Köp bolǧan soŋ kör sezımı, köbeŋı.
İsı tılge ilıkpegen tılderge,
İtaiaqpen tamaq bergım keledı,
Qūdai saqtasyn.
«Jaqsy öleŋ!» – dedı Ädıl. «Myqty!» – destık bız. Sosyn «Jaqsy öleŋ üşın alyp qoiu kerek» degen sol kezdegı dästür boiynşa… «İtaiaqtaǧy» «susyndy» köme­kei­ge jönelttık. Bırazdan soŋ «yryldasa» bastadyq. Köpşe türde aityp otyr­ǧa­nym bolmasa, «yryldasqan» – Ädıl men Ämırhan ǧana.
Ädıl men Ämırhan būdan keiın de jiı «yryldasatyn» boldy. Olary jäne özderıne ūnaityn boluy kerek, bırın-bırı ızdep tūrady. Ädıl qoly qalt etse, 5-ja­taq­hanadan bır-aq şyǧady. Olardyŋ tartystary bızge de qyzyq. Bıraq jastyq şaq degen ainalaiyn tek qana ädebietten tūrmaidy ǧoi, ondaida ekı «danyşpandy» oŋaşa qaldyryp, taiyp tūramyz. «Ekeu­mız ädebiettegı baqtalastar bolaiyq…» degen sözdı osyndai sätterdıŋ bırınde aitypty Ädıl Ämırhanǧa…
2-kurstyŋ basynda Bolat Qojaev üilenetın boldy da, kurstastary Semei­dıŋ Taskesken auylyna baratyn boldy. Filfaktan… Jaras ekeumız ılestık. Öit­kenı, Bolat ekeumız aqyly daiarlyq kursynda bırge oqyǧanbyz. 25 adam poiyzǧa biletsız mıngen qyzyq bolady eken, äi­teuır äreŋ degende ornalastyq. Jur­fak­tyŋ qasqyr qyzdary Semeige bara jat­qan soldattardyŋ oryndaryn «tartyp aldy». Pysyqtau jıgıtter ombylyq qazaq qyz­dardyŋ qasyna jaiǧasyp, aqyry el­dıŋ toiyn köre ketıŋder dep Aiagözden tüsırıp alyp qaldy. Qalǧandarymyz tam­burlar men kupelı vagondardyŋ dälız­de­rındegı otyrǧyştarǧa jaiǧastyq. Ämır­han­­nyŋ älem ädebietınen oqyǧan «le­­k­­siia­synyŋ» qyzyqty bolǧandyǧy son­dai, tünımen kırpık qaqqanymyz joq.
Ämırhan toida da erekşe közge tüstı. Şahanovtyŋ stilındegı öleŋderı jūrtty dür sılkınttı. Özı jaqsy sılteidı eken. Onysyn taskeskendık qonaqjai jıgıtter terıs körgen joq. Olardyŋ «Baba-yrym­dy» bırneşe ret oqytqandyǧy esımde qalypty. Qaitar jolda «Qyrküiek. Qas­ke­leŋ. Qara qyz…» dep öleŋ oqi bastap edı, Qazybek Qūttymūratūly: «Ämır-au, mynau menıŋ öleŋım ǧoi…» dep jabysa ket­tı. Söitse 1-kursta «selhozda» jür­gen­de ekeuı de tura osylai bastalatyn öleŋ jazǧan eken.
Ämırhan sol kezdıŋ özınde-aq özın ūly mūrattyŋ jolyndaǧy adam sanaityn. «Bız ädebiettegı spartandyqtar boluymyz kerek. Ol üşın, ärine, bılımmen qaru­lanu qajet», – deitın.

«Şekspirdı tü­gel oqymaǧan adamnyŋ QazMU-ǧa tüsuı dūrys emes qoi…», – dedı bırde. Men ǧana emes, sol jerde otyrǧan bıraz adamnyŋ arqasynan aşy ter būrq ete qalǧany haq.

«Bız Batys ädebietıne tym elıktep ket­ken­bız. Özbekter olai emes. Öitkenı, olar­da bız ūmtylyp otyrǧan keŋıstıktı tol­tyratyn älem bar, ol – ūly Şyǧys äde­bietı. Olar özderın sol ädebiettıŋ mūragerlerı sanaidy. Küllı türkı dünie­sıne ortaq mūrany da menşıktep otyr», – dedı taǧy bırde. Özbek ädebietın tüp­nūsqasynan oqityn noianǧa alyp-qosa­rymyz joq edı.
Qysqy demalysta Ämırhanmen bırge onyŋ auylyna baryp qaitqan Batyr­bolat­tyŋ auzynyŋ suy qūryp oraldy. «Mä-ä-ä, – dedı ol känıgı oraldyqtarşa auzyn sozyp, – kıtaphanasy sūmdyq! Jūmabek aǧa arǧy-bergı qazaq aqyn­dary­­nyŋ öleŋderın jatqa oqyp qana qoi­mai, älem ädebietın de bırşama bıle­dı eken. Ämırdıŋ Sapar degen bauyry şarua­ǧa myǧym körındı. Inısı emes, aǧasy siiaq­ty qamqor eken. Bır ǧajaby, bärı de Ämır­hannyŋ myqty ädebietşı bolatynyna senedı jäne ol üşın bärın-bärın jasauǧa äzır…». Batyrbolat qūr jatpai Balzakty bıraz «kemırıp» qaitypty.
Köp ūzamai men Ämırhannyŋ «danyş­pan­dyǧynyŋ» ziianyn oŋbai tarttym. «Bärı adamnyŋ özınen bolady ǧoi…», – dep satirik Törejan Mändıbaidyŋ bır keiıpkerı aitpaqşy, özımnen boldy. 3-kursta älem ädebietınen bızge Neilia Che­botareva degen ädemı qyz leksiia oqy­dy. Özı bızben tüidei qūrdas. Bırneşe top­qa bırden leksiia oqityn ol bızdı tüs­tep tani bermeitın. Taǧy bır keŋşılıgı – oiyn orys tılınde erkın jetkıze almaityndar qazaqşa aitsyn dep qasyna tılge jüirık «audarmaşy» alyp otyratyn. Mūn­daida sabaqty jarytpaityndardyŋ bärı orys tılın bılmeitın bolyp şyǧa kele­dı. Öitkenı, öz ışımızden şyqqan «audarmaşylar» emtihan tapsyruşynyŋ ernı qimyldasa boldy ar jaǧyn özderı «qatyrady». Äiteuır aldyna kırgen adam kemı «4» alyp şyǧatyn.
Mıne, sol emtihandy tapsyryp jat­qan kezde Ämırhan kele qalsyn. Kenet menı şaitan türttı. Şaitan türtkenı emei nemene, ony ornyma kırgızıp, «5» alǧym keldı. «Nesı bar, änşeiınde «basymyzdy qatyratyn» äŋgımelerın aityp, öte şyq­pai ma?». Basyma kelgen oi – osy. Soryma qarai, Ämırhan da köne kettı. «Ana jıgıt myqty bıledı ǧoi deimın, jūrttyŋ bılmei qalǧan sūraqtaryna da jauap berıp otyr…», – dedı ışten köŋıldı şyq­qan Serık Qaliev kurstasym. Men mäz boldym. «5» alatynyma senımdı edım.
… Mıne, Ämırhan bilet alyp, Chebotare­vanyŋ aldyna otyrdy. Bilettı apaidyŋ qolyna ūstatyp, söilei bastady. Kenet… ūstazymyzdyŋ közderı ülkeiıp bara jatqanyn aŋǧardym. Bır kezde qolyn sıl­tep, bır närsenı Ämırhanǧa qyzu tüsın­dıre bastady. Endı bır sät menıŋ dosym ekı qolyn jaiyp jıberıp, äldenenı dälel­deuge kırıstı. Chebotareva jymiyp, kül­gen syŋai tanytty. Bır kezde ädemı qabaq­tary qaita tüiıle tüstı. Arttaǧylar būl kezde «şpargalkalaryn» tyǧudy qoiyp, partanyŋ üstıne jaiyp qoiyp, köşıre bastaǧan…
Uh, 1 saǧat 15 minut ötkende menıŋ dosym şyqty-au, äiteuır! Erekşe mäz. «Köpten berı eşkımmen būlai äŋgımeles­pep edım…», – dep qoiady. «Sūlu qyz ek­en…» dei me-au! Ärı qarai tyŋdauǧa şa­mam jetpedı: «Äi, baǧam qanşa?!».
– «Ekı?».
– «Qalai?». Dauysym jaryqşaqtana şyqty. Oǧan qarap jatqan Ämırhan joq, basyn rahattana şaiqaidy: «Köpten berı būlai eşkımmen äŋgımelespep edım…». Küiıp kettım…
Bırazdan soŋ sabyrǧa kelıp, sūrasam, Ämırhan, aqtöbeşe aitqanda, «kartopty äbden jarǧan eken». Äuelı Alber Kamiu bastaǧan jazuşylardyŋ bırazyn ıske alǧysyz ǧyp tastapty: «Ädebietke alyp kelgen pälendei jaŋalyǧy joq, būryn­ǧylardy qaitalau ǧana». Bır kezde taǧy bır jazuşynyŋ mahabbat turaly jazǧan şyǧarmasyna şäk keltırgen: «Şynaiy emes. Avtordyŋ ǧaşyq bolyp körmegenı körınıp tūr…». «Rasyn aitsam, men de ǧaşyq bop körgenım joq. Bıraq…» dei bergen ūstazymyzdyŋ sözın kılt bölıp: «İä, Sızdıŋ ǧaşyq bolmaǧanyŋyz körınıp tūr, al men ǧaşyqtyq degennıŋ ne ekenın bılemın», – dep qoiyp qalady. «Közıŋız ädemı…», – deptı taǧy jūtynyp. «Bärın joqqa şyǧardyŋyz. Jaqsy köretın jazuşyŋyz bar ma, sırä? — deidı mynadai «nahaldyŋ» äŋgımesınen şarşaǧan Chebotareva bır kezde. «Bar, ol – Akutagava Riuneske», – deidı bızdıŋ «danyşpan». Neilia Vladimirovna Akutagavany bılmeidı eken. «Mındettı türde oqyŋyz, ökınbeisız…», – deptı Ämırhan. Soŋy «ekılık» alumen aiaqtalǧan.
– Äi, jyndysyŋ ba?! Özıŋ bıreudıŋ ornyna kırıp tūryp… Endı ne ısteimız?
– Ne ısteitını bar, endı özıŋ kıre ber, – deidı Ämırhan. Qaljyŋdap tūr ma desem, şyny eken. Äulielık pen äpendılıktıŋ arasy – bır-aq qadam degen ras eken ǧoi.
Ämırhan qysqy kanikulǧa tartyp otyrdy. Men üşın naǧyz qiyn künder endı bastaldy. «Şetel ädebietı» kafedrasyna «barlauşy» jıberıp körıp em, has masqara bolyp jatyr eken. «3-kursta Öteuliev degen bıreu bar eken, bärın joqqa şyǧaryp otyr», – dep barypty Neilia Vladimirovna. «Öi, osy uaqytqa deiın körınbegen qandai danyşpan ol, dauai, sen bızdıŋ közımızşe emtihan alşy, äuselesın köreiık», – desıptı ka­fed­radaǧylar. Chebotarevanyŋ qolynda Akutagavanyŋ kıtaby, Öteulievpen «şai­qasqa» äzırlenıp jatyr deidı. Mūny estıp, zärem ūşty. Amal joq, Ämırhannyŋ auyldan keluın kütuge tura keldı. «Ämır, – dedım äbden şaram tausylǧan men, – endı maǧan eşteŋenıŋ keregı joq, tek apaimen eregıspeşı. Basyŋdy izei ber…». Endı Neilia Vladimirovnanyŋ oŋaşa qalǧan sätın aŋdydyq. Aqyry yŋǧaiyn tauyp, kırıp «3» alyp şyqty. Söitıp, qazaq-orys filologiiasyndaǧy 100 adamnyŋ ışınen jalǧyz men ǧana «3» aldym. Bıraq ol men üşın «5»-ten artyq edı…
Bıraq mūnymen Ämırhan men Chebo­tarevanyŋ «şaiqasy» tämamdala qoiǧan joq. Ämırhan Neilia Vladimirovnadan aqyry «bes» aldy. Qalai deisız ǧoi?
Kelesı semestrde Ämırhan kurstastarymen bırge şetel ädebietınen leksiia oqylatyn auditoriiaǧa kıre berse, därıs oqityn ūstaz retınde Chebotareva otyrmai ma? Sasyp qalǧan Ämırhan kılt terıs būrylyp jüre beredı. Sabazyŋ sodan bır semestr boiy şetel ädebietı sabaǧyna barmai qoiady. Bıraq emtihanǧa özgenı salmai, özı barǧan.
Mıne, Ämırhan ädemı boijetken apaiy­nyŋ aldynda otyr. Biletke jauap beruge kırıse bergende, Neilia Vladimirovna toqtaŋyz deidı de, synaq kıtapşa­syn sūraidy. Qolyna tigen synaq kıtap­şasyna äldenenı süikektete jazady. Sosyn:
– Aityŋyzşy, sız būǧan deiın menıŋ aldymda boldyŋyz ǧoi, ä? – deidı.
Ämırhan:
– Mümkın emes, – deidı.
Apaiy:
– Sızdıŋ ädebiettı öte jaqsy bıle­tınıŋız­dı bılemın. Mıne, eşteŋe sūramai-aq «bes» degen baǧaŋyzdy da qoidym. Tek, şynyŋyzdy aityŋyzşy, būǧan deiın sız menıŋ aldymda bır ret bolsa da boldyŋyz ǧoi, ä? – deidı äldenenı bıluge yntyqqan jandai būǧan tesıle qarap.
Synaq kıtapşasyn kostiumınıŋ qalta­syna salyp jatqan Ämırhan:
– Äbden mümkın, – deptı sabyrly qal­pyn özgertpesten.
– Ketıŋız, endı men sızdıŋ közıŋızge senbeimın, – deptı sonda ädemı apaiy janaryna jas üiırıle.
Mıne, Neilia men Ämırhannyŋ hikaiasy osylaişa bır jaǧynan quanyşty, ekınşı jaǧynan qaiǧyly aiaqtaldy.

Ämırhannyŋ 3-kursta jürıp jazyp, «Jas qazaqta» jariialanǧan «Jūmaqqa jol jer arqyly bara ma?», «Ziialy qauym ziiandy qauym emes pe?» atty ekı maqalasy jūrtşylyqty eleŋ etkızdı. Redaksiiaǧa zvondap: «Ai, ana Ämırhan degen qandai bala özı?» dep sūraǧandar köp bolypty. Alǧaşqy maqalasynda «V.Lenin o düniedegı jūmaqty jer be­tınde ornatpaq boldy…» dei kelıp, pro­letariat kösemınıŋ aiaǧyn şalys basqan tūstary turaly: «Ūly adamdardyŋ qatelıkterı de ūly bolady ǧoi…», – dep tūjyrypty. Mümkın, Ämırhannyŋ «kün kösem» turaly pıkırlerı üstırtteu de körıner, bıraq erınbegennıŋ bärı Leninge tas laqtyryp jatqan zamanda mūndai maqala jazu degenıŋız közsız erlık edı.

Sol tūsta respublikalyq aitys bola qal­dy. Qos tıldılıktı jaqtaǧan Oljas Sülei­menovtı jerden alyp, jerge salǧan Şorabek aqynǧa QazMU-dyŋ äigılı jüirıgı Bekjan Äşırbaevtyŋ: «Oljas aǧam jönınde ne aita alamyn, ūlylardyŋ ūly ǧoi qatelerı…», – dep qaitarǧan jaua­by jūrtşylyqty bır gu etkızdı. Ämır­han­nyŋ tūjyrymy osylai ädebi aina­lymǧa enıp jüre berdı.

Qazır maqala­lar­dyŋ taqyrybyna da ainalyp ülgerdı.
Balalar jurnalynyŋ tızgının ūstaǧan Tūmanbai qūrdasyna: «Tūmaǧa, «Baldyr­ǧannan» tanys tauyp aldyŋyz ǧoi deimın, öleŋderıŋız jiı şyǧatyn boldy», – dep Qadyr aqyn aitpaqşy, JenPİ jaqta «tanystary» bar Jaras pen Ämırhannyŋ arqasynda bız de Gogoldıŋ köşesın bıraz şarladyq. Sondaǧy bır qara qyzǧa Ämır­han bıraz öleŋ arnady. Sol künderdıŋ bel­gısındei ädemı ǧazaldar qaldy. QazMU-dyŋ bır qalamqasyna arnalǧan:
…Erınde tūrǧan gäp bar ma,
Sezımmen sazdy süidırdıŋ.
Söz bar ma senı maqtarǧa,
O, aru qyzy ūiǧyrdyŋ, –
dep bastalatyn öleŋ de jastyq şaq jazdyrǧan jyr.
Sporttyq baby myqty, tyrnaǧy ılın­gen jerde denesın igerıp tūra beretın Ämır­han jataqhanalarǧa örmelep şyǧu­dyŋ has şeberı edı. Bırde tıptı aspi­rant­tardyŋ jataqhanasynda tūratyn aǧai­larynyŋ bölmesıne balkonnan kırıp barypty. Qai qabat ekenın şatastyrǧan ǧoi. Endı bırde bölmesınde ūiyqtap jat­qan menı şyǧyp ketpesın dep esıktı… ışten kılttep, özı 5-qabattan balkonnan balkonǧa sekırıp tüsıp ketıptı…
Tarazdan perı Maraltai kelgesın özı de jyn-oinaǧy köp ortanyŋ «dertı» asqyna tüsken. «Jelkeden qarap tūra­tyn» Qojakeevterdıŋ şau tartqan şaǧy ma, älde sol tūsta eldegı jappai beibe­reket­sızdıktıŋ äserı me, 5-jataqhananyŋ «şaŋy» şyǧyp jatatyn. Sol oqiǧalardyŋ bel ortasynda, ärine, Ämırhan jüredı. Janynda qaltasynan pyşaǧy tüspeitın äigılı būzyq Saǧyndyq Rzahmetov bar…
Ämırhan bırde «aiyqtyrǧyşqa» tüsıp qalyp, tūp-tura Esenǧali aǧasyna zvondaidy. Esaǧaŋ aiyppūlyn tölep şyǧaryp alsa, bızdıŋ bahadür jalaŋaiaq eken. Sodan üiıne alyp baryp, bır tufliın kigızıp, QazMU qalaşyǧyna jaqyn jerge äkelıp, tüsırıp ketıptı. Közı tırı klassiktıŋ aiaq kiımın kezek-kezek kiıp körıp, mäz bolyp qaldyq. Bızdıŋ qatarlastarymyz keide osylai aǧalaryna erkelep tūratyn…
Jurfaktyŋ jıgıtterı aǧalar alaqany­nyŋ jyluyn köp kördı. Sonda sabaq beretın Bauyrjan Jaqyp, Temırǧali Köpbaev, Amantai Şärıp balalardy äbden erkelettı. Äsı­rese, Bauyrjan Jaqyp olardy süireudei-aq süiredı. Äitpese bırazy oqudy bıtır­mei-aq, auyldaryna jol tartar ma edı, kım bılsın? Sonyŋ ışınde memlekettık emti­hanǧa trikomen kelgen menıŋ Ämır­han dosym da bar…
Bıraq qandai jaǧdaida da Ämırhan­nyŋ qolynan kıtap tüsken joq. Kök tütınge toly bölmenıŋ ışınde qoiu qara şaiyn soraptap, arqasyn qabyrǧaǧa tırep alyp, kıtap oqyp otyrady. Öte sirek kezdesetın kıtaptardy ızdep jürıp, tauyp alyp oqi­dy. Bergen kıtabyŋdy sūrasaŋ: «Maǧan pälenşenıŋ pälen degen kıtabyn tauyp ber, sosyn alasyŋ…» deitın qyzyq mınezı de bar. Sosyn öz kıtabyŋdy ala almai äu­re bolyp jüresıŋ. Töbelesesıŋ be en­dı?..
Bızdıŋ bärımızdıŋ sol tūstaǧy öleŋ­de­rımızde qara boiau köbırek edı. Keide tıptı artyqtau ketıp qalsaq kerek: «Öleŋ oqyp otyryp, «janym», «künım» degen sözderdı körsek quanatyn boldyq…», – dedı Tūr­synjan Şapai bırde. Bır ǧajaby, Ämırhan sūmdyq optimist edı. Öleŋderınen de jıger esıp tūratyn. Al äŋgımelerın tyŋdaǧanda boiyŋa küş qūiylatyn.
«FEF-te (filosofiialyq-ekonomi­kalyq fakultet – B.B.) Didar Qosyl­bekov degen jıgıt bar. Myqty prozaşy!», – dedı bırde. Bız Didar Amantaimen osylai tanystyq. Keşıkpei onyŋ äŋgımelerı «Jas Alaşta» jariialanyp, jūrtşylyq arasynda dümpu tuǧyzdy.
Universitet bıtırgesın «Parasat» jurnalyna ornalasqan Ämırhan men Jaras egız qozydai bırge jüretın. Men jūmys ıstegen «Jalyn» jurnalymen arasy alys bolmady da, bır-bırımızdı jiı körıp tūra­tynbyz. «Bızdıŋ üige kelgende myna kısı­nıŋ qolynan şai ışıp tūrasyŋ», – dedı bır künı ädemışe sary qyzdy körsetıp. Marhabat menımen jylyūşyrai amandasty.
1996 jyly Esenǧali Rauşanov «Jazuşy» baspasynan kıtabyn şyǧaryp bergen jetı aqynnyŋ bırı – Ämırhan. Ol būl joly da erekşelenıp tūrdy. Kıta­by­nyŋ aty – «Metamorfoza».
1998 jyly Ämırhan «Balbal qala qona­ǧy» degen öleŋın jazdy.

Balbal qala qonaǧy
Aptap.
Ystyq
aqyl-esten tandyrǧan,
Dūrys bolar keŋ dalada qaŋǧyrǧan.
Qonatūǧyn jer joq deme,
Qyr asty
Balbal qala qarsy alady aldyŋnan.

Bärı osynda,
Qas batyr da, qaǧan da,
Bärı osynda,
Arǧy ataŋ da, anaŋ da.
Aitşy dosym,
Özıŋdı emes,
Özıŋnıŋ özegıŋdı köre bılseŋ jaman ba?

O dünieden tılegıŋdı ap şyǧar
Mūnda da el
İgısı bar, jaqsy bar.
Qūtty qonaq bolǧanym de, bauyrym,
Şora biın bilep berse baqsylar.

Özıŋdıkı emes syndy öz esıŋ,
Endı ışpeuge şaraŋ joǧyn sezesıŋ.
Balbal tastar – bır kezdegı babalar,
Berık bol dep kötergende közesın.

Şyn taŋqalsaŋ jan bıtedı tasqa da,
Duman mūnda, moiyn būrma basqaǧa.
Aiaulyŋyz,
Boiauly qyz,
Bärı qap
Balbal qyzǧa közıŋ tüsse, masqara!

Qala jaqta janjal bolsa jan-jaǧyŋ,
Balbal jıgıt syilar saǧan qanjaryn.
Şılde aiynda,
Kün ötken şaq şekeden,
Şyn dostyqtyŋ sezınesıŋ salmaǧyn.

Er mūratyn qoldaǧandai dauys köp.
Tostaǧanda tük qaldyrmai tauys tek.
Bala bolyp attanasyŋ dalaǧa…
Dana bolyp oralasyŋ qalaǧa…
Sosyn senı oilaidy jūrt auyş dep.

Qala ömırı.
İt tırşılık taǧy da.
Asau mezgıl maza bermei qanyŋa
Şöldegende…
Tostaǧanyn ūsynǧan
Balbal tastar –
Bır kezdegı babalar
oralady jadyŋa.
Maǧan osy öleŋ onyŋ bolaşaqta tü­ser jolyn aiqyndap bergen soqpaq siiaqty bolady da tūrady. Ämırhan sol kezden bastap, babalar mūrasyna, qa­zaq, älem ädebietınıŋ tarihyna qatysty taqyryp­tarǧa myqtap den qoia bastady. Oqu bar da, ony sıŋıru bölek äŋgıme ǧoi. Oqyǧanyn qorytyp qana qoimai, bırneşe derek közınen alǧan dünielerınen keremet sin­tez jasaityn, keide tıptı batyl boljam­darǧa baratyn Ämırhannyŋ maqa­la­lary qy­zyqty oqylady. Onyŋ 2008 jyly «Tūran» baspasynan şyqqan «Qas­qyr qū­dai bolǧan kez» atty jinaǧy jas ta, ja­sa­mys ta ızdep jürıp oqityn kı­tapqa ainaldy.
2000 jyldardyŋ basynda Mūhtar Maǧauin men Mūhtar Şahanovtyŋ ara­syn­daǧy Şyŋǧys hanǧa qatysty daudy oqyrman demın ışıne tarta otyryp qada­ǧalady. Osy daudyŋ basynda Ämırhan Balqybek tūrǧanyn bylaiǧy jūrt bıle bermeuı mümkın. İä, Mūhtar Şahanovtyŋ «Jazager jady kosmoformulasy» (Şyŋ­ǧys hannyŋ pendelık qūpiiasy») atty ro­many şyqqanda, eŋ alǧaşqylardyŋ bırı bolyp ūly qaǧandy qorǧap, maqala jaz­ǧan menıŋ dosym bolatyn. «Moŋǧoldyŋ qūpiia şejıresıne», Lev Gumilevtıŋ jazbalaryna taban tıregen onyŋ uäjı sal­maqty edı. Sodan Mūhaŋ bır maqala­synyŋ ışınde atyn aitpai, Ämırhandy ıle kettı. Endı äŋgımege Mūhtar Maǧauin aralasty. Sol-aq eken, Ämırhan bylai qalyp, el ekı «däudıŋ» «aiqasyna» köz tıktı…
Oljas Süleimenovke qyli közben qaraityndar köbeiıp tūrǧan sätte de özı jyrlaryn süiıp oqityn aqyndy qorǧap maqala jazdy. «Qazaq ädebietınde» ba­sylǧan sol maqalaǧa süisıngender köp bol­dy. Aitpaqşy, sodan keiın Ämırhan özı jūmys ıstep jürgen «Dala men qala» gazetınen kettı. Eşkım qumaǧan. Tek bas redaktor Saparbai Parmanqūl: «Bızge şyq­qan materialdy «Qazaq ädebietı» nege sıltemesız beredı?», – dep renjıgen ǧoi. Bylai qaraǧanda, bas redaktordıkı öte dūrys. Tek bızdıŋ äulie ony özıne körsetılgen senımsızdık dep eseptep, dereu jūmystan şyǧu turaly aryz berıptı. Telefon soqsam: «Saparbai aǧam, erkek qoi, şırkın!» – dep mäz bop otyr. Özın jū­mystan şyǧarǧan adamdy osynşa maq­taǧan adamdy bırınşı ret köruım. Aǧasyn maqtauy ūzap bara jatqasyn äŋgımesın bölıp: «Äi, endı ne ıstemek oiyŋ bar, jū­mys qarastyrdyŋ ba?», – dep em, «Qatyndy ne üşın aldym, menı baqpasa, onyŋ ne keregı bar?», – dep qaljyŋǧa bū­ra bastady. Şaǧyn otyrysta bıreudıŋ äielın jappai maqtap, şekten şyǧyp bara jatqan jūrttyŋ äŋgımesı qytyǧyna tigen bır aǧamyz aitpaqşy: «Ondai qa­tyn qaida-a-a!», – dep qoia saldym men de.
«…Qalam ūstaǧan adamnyŋ aqyn nemese aqyn emestıgın negızınen aǧa buyn emes, jas buyn qaimyqpai aitady. Qai­myq­paǧanda, batyrlyǧynan emes – aŋ­qau­lyǧynan, adaldyǧynan. Keiıngı jas balalar kımnıŋ şumaqtarynan üzındı oqidy, kımnıŋ öleŋınen sitata keltırıp tastaidy – sol kısını şyn aqyn (qima­saŋyz, täuır aqyn) dep eseptei berıŋız», – deidı menıŋ Ertai aǧam. Sol aitpaqşy, Ämırhan – jastardyŋ jiı auyzǧa alatyn aqyndarynyŋ bırı. Ortalaryna da jiı şaqyrady. Özı baiaǧyda armansyz sairan salǧan QazMU-yna endı parasatty kısınıŋ rölıne enıp baryp, salihaly äŋ­gıme aitady. Sondai keşterdıŋ bırınde jas­tar sūraidy ǧoi: «Aǧa, pälenşe Esen­ǧali­dyŋ bır oiyn alypty, tügenşeden Ty­nyştyqbektıŋ sürleuı baiqalady. Jalpy, osy özıne deiıngı aqyndardan «al­ǧan» dūrys pa?». – «Dūrys, – deidı Ämır­han, – tek ünemı bır adamnan «alsaŋ», körınıp qalady, sondyqtan köp adamnan «alu» kerek…». «Oqu ötıp ketken» aǧala­rynyŋ «özıŋe deiıngı aqyndardyŋ bärın de oqu kerek» degen oiyn tüsıngen bozbalalar men boijetkender mäz bolypty.
… Uaqyt öz degenın jasaidy eken. Tai-qūlyndai tebısıp ösken bızdıŋ jıgıt­ter­dıŋ de bırazy özgerdı. Keibırınıŋ qaba­ǧyna qarap, aŋdap söilesetın boldyq. Öz­germegen Ämırhan ǧana. Tün ortasynda telefon soǧyp, däl baiaǧyşa: «Bauke, men aqynmyn ba?», – dep sūraidy. Kezdes­ken­de riiasyz äŋgımelesemız. Säl yqy­lassyz söilese bastasaŋ sezıp qoiady. So­syn baiaǧy itpen tabaqtas bolǧany esı­ne tüse me, ars ete qalady: «Öi, şe­şeŋ­­nıŋ…, kısı bop qaldyŋ ba?». Ärı qarai bırdeŋe dei bastasaŋ tūmsyqtan perıp jıberuden taiynbaidy. Oǧan sot joq qoi…

Bauyrjan BABAJANŪLY.
Aqtöbe qalasy.