– Jýrfakta Ámirhan degen danyshpan bar eken. Kóp oqypty, – dedi Ádil Botpanov bir kúni. Ádettegideı keketip tur ma dep betine qarap em, joq, júzinen kekesin baıqalmaıdy, shyn súısinip tur eken. – Tek óleńdi Shahanovshalap jazady eken, aınymaıdy, – dedi sosyn, – onysy durys emes… Ádilmen tanysqan birneshe aıda onyń bireýge kóńili tolǵanyn birinshi ret kórýim. Meniń kenet álgi «danyshpandy» kórgim kelip ketti. Onyń jáne ózimiz sekildi 1-kýrstyń stýdenti ekenin estigende qyzyǵýshylyǵym tipti arta tústi. Jarastan surastyryp em: «Iá, myqty! Bilmeıtin pálesi joq», – dedi Jáýkeń.
Bir kúni 17-jataqhananyń aldynda kezdesip, tanystyq. Juqaltań sary jigit eken. Arsalańdap kelip qushaqtap, qolymdy yqylastana qysty.
Keshikpeı fılfak-jýrfak ý-dý bolyp aralasyp kettik. Ámirhandar da bizge jıi keletin boldy. Ol kúnde bas qosqan jerdiń bárinde «attyń basy jiberilip», óleń oqylady. Ámirhan óleń oqyǵanda arýaqtanyp ketedi eken. Jurtty dúr silkindiredi. «Babalar yrymy boıynsha tili shyǵýy kesheýildeı bastaǵan sábıge ıtaıaqtan sý ishkizedi eken. Sondaı jaǵdaı meniń de basymda qaıtalanypty…» – dep «Baba-yrym» degen óleńin oqydy bir kúni.
BABA-YRYM
Jutańdaýmyn, demen biraq jarlymyn,
Baba yrymy, álegi emes jarǵynyń.
Qyzyl tildi sózge ıiltý úshin de,
Itaıaqtan sýdy da ishken bar kúnim.
Itaıaqtan sýdy da ishkem, sókpegin,
Aıyptarǵa ózge kúnám kóp meniń.
Yrzyǵymdy tabam qazir eńbekpen,
Tildi biraq ıemdendim tep-tegin.
Itaıaqtan sýdy da ishken bar shaǵym,
Kez emesti ol kóńil kúpti, arsa muń.
Sen sharshadyń sándi qýyp, men baıǵus,
Baba-yrymǵa baǵa tappaı sharshadym.
Itaıaqtan sýdy da ishkem,
Babanyń
yrymyna minezi jat qalanyń.
Kóshesinde kóp – kórikti qyzben de,
Kyzyp ketsem yryldasyp qalamyn.
Osy boldy-aý zamananyń óleńi,
Kóp bolǵan soń kór sezimi, kóbeńi.
Isi tilge ılikpegen tilderge,
Itaıaqpen tamaq bergim keledi,
Qudaı saqtasyn.
«Jaqsy óleń!» – dedi Ádil. «Myqty!» – destik biz. Sosyn «Jaqsy óleń úshin alyp qoıý kerek» degen sol kezdegi dástúr boıynsha… «Itaıaqtaǵy» «sýsyndy» kómekeıge jónelttik. Birazdan soń «yryldasa» bastadyq. Kópshe túrde aıtyp otyrǵanym bolmasa, «yryldasqan» – Ádil men Ámirhan ǵana.
Ádil men Ámirhan budan keıin de jıi «yryldasatyn» boldy. Olary jáne ózderine unaıtyn bolýy kerek, birin-biri izdep turady. Ádil qoly qalt etse, 5-jataqhanadan bir-aq shyǵady. Olardyń tartystary bizge de qyzyq. Biraq jastyq shaq degen aınalaıyn tek qana ádebıetten turmaıdy ǵoı, ondaıda eki «danyshpandy» ońasha qaldyryp, taıyp turamyz. «Ekeýmiz ádebıettegi baqtalastar bolaıyq…» degen sózdi osyndaı sátterdiń birinde aıtypty Ádil Ámirhanǵa…
2-kýrstyń basynda Bolat Qojaev úılenetin boldy da, kýrstastary Semeıdiń Taskesken aýylyna baratyn boldy. Fılfaktan… Jaras ekeýmiz ilestik. Óıtkeni, Bolat ekeýmiz aqyly daıarlyq kýrsynda birge oqyǵanbyz. 25 adam poıyzǵa bıletsiz mingen qyzyq bolady eken, áıteýir áreń degende ornalastyq. Jýrfaktyń qasqyr qyzdary Semeıge bara jatqan soldattardyń oryndaryn «tartyp aldy». Pysyqtaý jigitter ombylyq qazaq qyzdardyń qasyna jaıǵasyp, aqyry eldiń toıyn kóre ketińder dep Aıagózden túsirip alyp qaldy. Qalǵandarymyz tambýrlar men kýpeli vagondardyń dálizderindegi otyrǵyshtarǵa jaıǵastyq. Ámirhannyń álem ádebıetinen oqyǵan «lekııasynyń» qyzyqty bolǵandyǵy sondaı, túnimen kirpik qaqqanymyz joq.
Ámirhan toıda da erekshe kózge tústi. Shahanovtyń stılindegi óleńderi jurtty dúr silkintti. Ózi jaqsy silteıdi eken. Onysyn taskeskendik qonaqjaı jigitter teris kórgen joq. Olardyń «Baba-yrymdy» birneshe ret oqytqandyǵy esimde qalypty. Qaıtar jolda «Qyrkúıek. Qaskeleń. Qara qyz…» dep óleń oqı bastap edi, Qazybek Quttymuratuly: «Ámir-aý, mynaý meniń óleńim ǵoı…» dep jabysa ketti. Sóıtse 1-kýrsta «selhozda» júrgende ekeýi de týra osylaı bastalatyn óleń jazǵan eken.
Ámirhan sol kezdiń ózinde-aq ózin uly murattyń jolyndaǵy adam sanaıtyn. «Biz ádebıettegi spartandyqtar bolýymyz kerek. Ol úshin, árıne, bilimmen qarýlaný qajet», – deıtin.
«Shekspırdi túgel oqymaǵan adamnyń QazMÝ-ǵa túsýi durys emes qoı…», – dedi birde. Men ǵana emes, sol jerde otyrǵan biraz adamnyń arqasynan ay ter burq ete qalǵany haq.
«Biz Batys ádebıetine tym eliktep ketkenbiz. Ózbekter olaı emes. Óıtkeni, olarda biz umtylyp otyrǵan keńistikti toltyratyn álem bar, ol – uly Shyǵys ádebıeti. Olar ózderin sol ádebıettiń muragerleri sanaıdy. Kúlli túrki dúnıesine ortaq murany da menshiktep otyr», – dedi taǵy birde. Ózbek ádebıetin túpnusqasynan oqıtyn noıanǵa alyp-qosarymyz joq edi.
Qysqy demalysta Ámirhanmen birge onyń aýylyna baryp qaıtqan Batyrbolattyń aýzynyń sýy quryp oraldy. «Má-á-á, – dedi ol kánigi oraldyqtarsha aýzyn sozyp, – kitaphanasy sumdyq! Jumabek aǵa arǵy-bergi qazaq aqyndarynyń óleńderin jatqa oqyp qana qoımaı, álem ádebıetin de birshama biledi eken. Ámirdiń Sapar degen baýyry sharýaǵa myǵym kórindi. Inisi emes, aǵasy sııaqty qamqor eken. Bir ǵajaby, bári de Ámirhannyń myqty ádebıetshi bolatynyna senedi jáne ol úshin bárin-bárin jasaýǵa ázir…». Batyrbolat qur jatpaı Balzakty biraz «kemirip» qaıtypty.
Kóp uzamaı men Ámirhannyń «danyshpandyǵynyń» zııanyn ońbaı tarttym. «Bári adamnyń ózinen bolady ǵoı…», – dep satırık Tórejan Mándibaıdyń bir keıipkeri aıtpaqshy, ózimnen boldy. 3-kýrsta álem ádebıetinen bizge Neılıa Chebotareva degen ádemi qyz lekııa oqydy. Ózi bizben túıdeı qurdas. Birneshe topqa birden lekııa oqıtyn ol bizdi tústep tanı bermeıtin. Taǵy bir keńshiligi – oıyn orys tilinde erkin jetkize almaıtyndar qazaqsha aıtsyn dep qasyna tilge júırik «aýdarmashy» alyp otyratyn. Mundaıda sabaqty jarytpaıtyndardyń bári orys tilin bilmeıtin bolyp shyǵa keledi. Óıtkeni, óz ishimizden shyqqan «aýdarmashylar» emtıhan tapsyrýshynyń erni qımyldasa boldy ar jaǵyn ózderi «qatyrady». Áıteýir aldyna kirgen adam kemi «4» alyp shyǵatyn.
Mine, sol emtıhandy tapsyryp jatqan kezde Ámirhan kele qalsyn. Kenet meni shaıtan túrtti. Shaıtan túrtkeni emeı nemene, ony ornyma kirgizip, «5» alǵym keldi. «Nesi bar, ánsheıinde «basymyzdy qatyratyn» áńgimelerin aıtyp, óte shyqpaı ma?». Basyma kelgen oı – osy. Soryma qaraı, Ámirhan da kóne ketti. «Ana jigit myqty biledi ǵoı deımin, jurttyń bilmeı qalǵan suraqtaryna da jaýap berip otyr…», – dedi ishten kóńildi shyqqan Serik Qalıev kýrstasym. Men máz boldym. «5» alatynyma senimdi edim.
… Mine, Ámirhan bılet alyp, Chebotarevanyń aldyna otyrdy. Bıletti apaıdyń qolyna ustatyp, sóıleı bastady. Kenet… ustazymyzdyń kózderi úlkeıip bara jatqanyn ańǵardym. Bir kezde qolyn siltep, bir nárseni Ámirhanǵa qyzý túsindire bastady. Endi bir sát meniń dosym eki qolyn jaıyp jiberip, áldeneni dáleldeýge kiristi. Chebotareva jymıyp, kúlgen syńaı tanytty. Bir kezde ádemi qabaqtary qaıta túıile tústi. Arttaǵylar bul kezde «shpargalkalaryn» tyǵýdy qoıyp, partanyń ústine jaıyp qoıyp, kóshire bastaǵan…
Ýh, 1 saǵat 15 mınýt ótkende meniń dosym shyqty-aý, áıteýir! Erekshe máz. «Kópten beri eshkimmen bulaı áńgimelespep edim…», – dep qoıady. «Sulý qyz eken…» deı me-aý! Ári qaraı tyńdaýǵa shamam jetpedi: «Áı, baǵam qansha?!».
– «Eki?».
– «Qalaı?». Daýysym jaryqshaqtana shyqty. Oǵan qarap jatqan Ámirhan joq, basyn rahattana shaıqaıdy: «Kópten beri bulaı eshkimmen áńgimelespep edim…». Kúıip kettim…
Birazdan soń sabyrǵa kelip, surasam, Ámirhan, aqtóbeshe aıtqanda, «kartopty ábden jarǵan eken». Áýeli Alber Kamıý bastaǵan jazýshylardyń birazyn iske alǵysyz ǵyp tastapty: «Ádebıetke alyp kelgen pálendeı jańalyǵy joq, burynǵylardy qaıtalaý ǵana». Bir kezde taǵy bir jazýshynyń mahabbat týraly jazǵan shyǵarmasyna shák keltirgen: «Shynaıy emes. Avtordyń ǵashyq bolyp kórmegeni kórinip tur…». «Rasyn aıtsam, men de ǵashyq bop kórgenim joq. Biraq…» deı bergen ustazymyzdyń sózin kilt bólip: «Iá, Sizdiń ǵashyq bolmaǵanyńyz kórinip tur, al men ǵashyqtyq degenniń ne ekenin bilemin», – dep qoıyp qalady. «Kózińiz ádemi…», – depti taǵy jutynyp. «Bárin joqqa shyǵardyńyz. Jaqsy kóretin jazýshyńyz bar ma, sirá? — deıdi mynadaı «nahaldyń» áńgimesinen sharshaǵan Chebotareva bir kezde. «Bar, ol – Akýtagava Rıýneske», – deıdi bizdiń «danyshpan». Neılıa Vladımırovna Akýtagavany bilmeıdi eken. «Mindetti túrde oqyńyz, ókinbeısiz…», – depti Ámirhan. Sońy «ekilik» alýmen aıaqtalǵan.
– Áı, jyndysyń ba?! Óziń bireýdiń ornyna kirip turyp… Endi ne isteımiz?
– Ne isteıtini bar, endi óziń kire ber, – deıdi Ámirhan. Qaljyńdap tur ma desem, shyny eken. Áýlıelik pen ápendiliktiń arasy – bir-aq qadam degen ras eken ǵoı.
Ámirhan qysqy kanıkýlǵa tartyp otyrdy. Men úshin naǵyz qıyn kúnder endi bastaldy. «Shetel ádebıeti» kafedrasyna «barlaýshy» jiberip kórip em, has masqara bolyp jatyr eken. «3-kýrsta Óteýlıev degen bireý bar eken, bárin joqqa shyǵaryp otyr», – dep barypty Neılıa Vladımırovna. «Óı, osy ýaqytqa deıin kórinbegen qandaı danyshpan ol, daýaı, sen bizdiń kózimizshe emtıhan alshy, áýselesin kóreıik», – desipti kafedradaǵylar. Chebotarevanyń qolynda Akýtagavanyń kitaby, Óteýlıevpen «shaıqasqa» ázirlenip jatyr deıdi. Muny estip, zárem ushty. Amal joq, Ámirhannyń aýyldan kelýin kútýge týra keldi. «Ámir, – dedim ábden sharam taýsylǵan men, – endi maǵan eshteńeniń keregi joq, tek apaımen eregispeshi. Basyńdy ızeı ber…». Endi Neılıa Vladımırovnanyń ońasha qalǵan sátin ańdydyq. Aqyry yńǵaıyn taýyp, kirip «3» alyp shyqty. Sóıtip, qazaq-orys fılologııasyndaǵy 100 adamnyń ishinen jalǵyz men ǵana «3» aldym. Biraq ol men úshin «5»-ten artyq edi…
Biraq munymen Ámirhan men Chebotarevanyń «shaıqasy» támamdala qoıǵan joq. Ámirhan Neılıa Vladımırovnadan aqyry «bes» aldy. Qalaı deısiz ǵoı?
Kelesi semestrde Ámirhan kýrstastarymen birge shetel ádebıetinen lekııa oqylatyn aýdıtorııaǵa kire berse, dáris oqıtyn ustaz retinde Chebotareva otyrmaı ma? Sasyp qalǵan Ámirhan kilt teris burylyp júre beredi. Sabazyń sodan bir semestr boıy shetel ádebıeti sabaǵyna barmaı qoıady. Biraq emtıhanǵa ózgeni salmaı, ózi barǵan.
Mine, Ámirhan ádemi boıjetken apaıynyń aldynda otyr. Bıletke jaýap berýge kirise bergende, Neılıa Vladımırovna toqtańyz deıdi de, synaq kitapshasyn suraıdy. Qolyna tıgen synaq kitapshasyna áldeneni súıkektete jazady. Sosyn:
– Aıtyńyzshy, siz buǵan deıin meniń aldymda boldyńyz ǵoı, á? – deıdi.
Ámirhan:
– Múmkin emes, – deıdi.
Apaıy:
– Sizdiń ádebıetti óte jaqsy biletinińizdi bilemin. Mine, eshteńe suramaı-aq «bes» degen baǵańyzdy da qoıdym. Tek, shynyńyzdy aıtyńyzshy, buǵan deıin siz meniń aldymda bir ret bolsa da boldyńyz ǵoı, á? – deıdi áldeneni bilýge yntyqqan jandaı buǵan tesile qarap.
Synaq kitapshasyn kostıýminiń qaltasyna salyp jatqan Ámirhan:
– Ábden múmkin, – depti sabyrly qalpyn ózgertpesten.
– Ketińiz, endi men sizdiń kózińizge senbeımin, – depti sonda ádemi apaıy janaryna jas úıirile.
Mine, Neılıa men Ámirhannyń hıkaıasy osylaısha bir jaǵynan qýanyshty, ekinshi jaǵynan qaıǵyly aıaqtaldy.
Ámirhannyń 3-kýrsta júrip jazyp, «Jas qazaqta» jarııalanǵan «Jumaqqa jol jer arqyly bara ma?», «Zııaly qaýym zııandy qaýym emes pe?» atty eki maqalasy jurtshylyqty eleń etkizdi. Redakııaǵa zvondap: «Aı, ana Ámirhan degen qandaı bala ózi?» dep suraǵandar kóp bolypty. Alǵashqy maqalasynda «V.Lenın o dúnıedegi jumaqty jer betinde ornatpaq boldy…» deı kelip, proletarıat kóseminiń aıaǵyn shalys basqan tustary týraly: «Uly adamdardyń qatelikteri de uly bolady ǵoı…», – dep tujyrypty. Múmkin, Ámirhannyń «kún kósem» týraly pikirleri ústirtteý de kóriner, biraq erinbegenniń bári Lenınge tas laqtyryp jatqan zamanda mundaı maqala jazý degenińiz kózsiz erlik edi.
Sol tusta respýblıkalyq aıtys bola qaldy. Qos tildilikti jaqtaǵan Oljas Súleımenovti jerden alyp, jerge salǵan Shorabek aqynǵa QazMÝ-dyń áıgili júırigi Bekjan Áshirbaevtyń: «Oljas aǵam jóninde ne aıta alamyn, ulylardyń uly ǵoı qateleri…», – dep qaıtarǵan jaýaby jurtshylyqty bir gý etkizdi. Ámirhannyń tujyrymy osylaı ádebı aınalymǵa enip júre berdi.
Qazir maqalalardyń taqyrybyna da aınalyp úlgerdi.
Balalar jýrnalynyń tizginin ustaǵan Tumanbaı qurdasyna: «Tumaǵa, «Baldyrǵannan» tanys taýyp aldyńyz ǵoı deımin, óleńderińiz jıi shyǵatyn boldy», – dep Qadyr aqyn aıtpaqshy, JenPI jaqta «tanystary» bar Jaras pen Ámirhannyń arqasynda biz de Gogoldiń kóshesin biraz sharladyq. Sondaǵy bir qara qyzǵa Ámirhan biraz óleń arnady. Sol kúnderdiń belgisindeı ádemi ǵazaldar qaldy. QazMÝ-dyń bir qalamqasyna arnalǵan:
…Erinde turǵan gáp bar ma,
Sezimmen sazdy súıdirdiń.
Sóz bar ma seni maqtarǵa,
O, arý qyzy uıǵyrdyń, –
dep bastalatyn óleń de jastyq shaq jazdyrǵan jyr.
Sporttyq baby myqty, tyrnaǵy ilingen jerde denesin ıgerip tura beretin Ámirhan jataqhanalarǵa órmelep shyǵýdyń has sheberi edi. Birde tipti aspıranttardyń jataqhanasynda turatyn aǵaılarynyń bólmesine balkonnan kirip barypty. Qaı qabat ekenin shatastyrǵan ǵoı. Endi birde bólmesinde uıyqtap jatqan meni shyǵyp ketpesin dep esikti… ishten kilttep, ózi 5-qabattan balkonnan balkonǵa sekirip túsip ketipti…
Tarazdan peri Maraltaı kelgesin ózi de jyn-oınaǵy kóp ortanyń «derti» asqyna túsken. «Jelkeden qarap turatyn» Qojakeevterdiń shaý tartqan shaǵy ma, álde sol tusta eldegi jappaı beıbereketsizdiktiń áseri me, 5-jataqhananyń «shańy» shyǵyp jatatyn. Sol oqıǵalardyń bel ortasynda, árıne, Ámirhan júredi. Janynda qaltasynan pyshaǵy túspeıtin áıgili buzyq Saǵyndyq Rzahmetov bar…
Ámirhan birde «aıyqtyrǵyshqa» túsip qalyp, tup-týra Esenǵalı aǵasyna zvondaıdy. Esaǵań aıyppulyn tólep shyǵaryp alsa, bizdiń bahadúr jalańaıaq eken. Sodan úıine alyp baryp, bir týflıin kıgizip, QazMÝ qalashyǵyna jaqyn jerge ákelip, túsirip ketipti. Kózi tiri klassıktiń aıaq kıimin kezek-kezek kıip kórip, máz bolyp qaldyq. Bizdiń qatarlastarymyz keıde osylaı aǵalaryna erkelep turatyn…
Jýrfaktyń jigitteri aǵalar alaqanynyń jylýyn kóp kórdi. Sonda sabaq beretin Baýyrjan Jaqyp, Temirǵalı Kópbaev, Amantaı Shárip balalardy ábden erkeletti. Ásirese, Baýyrjan Jaqyp olardy súıreýdeı-aq súıredi. Áıtpese birazy oqýdy bitirmeı-aq, aýyldaryna jol tartar ma edi, kim bilsin? Sonyń ishinde memlekettik emtıhanǵa trıkomen kelgen meniń Ámirhan dosym da bar…
Biraq qandaı jaǵdaıda da Ámirhannyń qolynan kitap túsken joq. Kók tútinge toly bólmeniń ishinde qoıý qara shaıyn soraptap, arqasyn qabyrǵaǵa tirep alyp, kitap oqyp otyrady. Óte sırek kezdesetin kitaptardy izdep júrip, taýyp alyp oqıdy. Bergen kitabyńdy surasań: «Maǵan pálensheniń pálen degen kitabyn taýyp ber, sosyn alasyń…» deıtin qyzyq minezi de bar. Sosyn óz kitabyńdy ala almaı áýre bolyp júresiń. Tóbelesesiń be endi?..
Bizdiń bárimizdiń sol tustaǵy óleńderimizde qara boıaý kóbirek edi. Keıde tipti artyqtaý ketip qalsaq kerek: «Óleń oqyp otyryp, «janym», «kúnim» degen sózderdi kórsek qýanatyn boldyq…», – dedi Tursynjan Shapaı birde. Bir ǵajaby, Ámirhan sumdyq optımıst edi. Óleńderinen de jiger esip turatyn. Al áńgimelerin tyńdaǵanda boıyńa kúsh quıylatyn.
«FEF-te (fılosofııalyq-ekonomıkalyq fakýltet – B.B.) Dıdar Qosylbekov degen jigit bar. Myqty prozashy!», – dedi birde. Biz Dıdar Amantaımen osylaı tanystyq. Keshikpeı onyń áńgimeleri «Jas Alashta» jarııalanyp, jurtshylyq arasynda dúmpý týǵyzdy.
Ýnıversıtet bitirgesin «Parasat» jýrnalyna ornalasqan Ámirhan men Jaras egiz qozydaı birge júretin. Men jumys istegen «Jalyn» jýrnalymen arasy alys bolmady da, bir-birimizdi jıi kórip turatynbyz. «Bizdiń úıge kelgende myna kisiniń qolynan shaı iship turasyń», – dedi bir kúni ádemishe sary qyzdy kórsetip. Marhabat menimen jylyushyraı amandasty.
1996 jyly Esenǵalı Raýshanov «Jazýshy» baspasynan kitabyn shyǵaryp bergen jeti aqynnyń biri – Ámirhan. Ol bul joly da erekshelenip turdy. Kitabynyń aty – «Metamorfoza».
1998 jyly Ámirhan «Balbal qala qonaǵy» degen óleńin jazdy.
Balbal qala qonaǵy
Aptap.
Ystyq
aqyl-esten tandyrǵan,
Durys bolar keń dalada qańǵyrǵan.
Qonatuǵyn jer joq deme,
Qyr asty
Balbal qala qarsy alady aldyńnan.
Bári osynda,
Qas batyr da, qaǵan da,
Bári osynda,
Arǵy atań da, anań da.
Aıtshy dosym,
Ózińdi emes,
Ózińniń ózegińdi kóre bilseń jaman ba?
O dúnıeden tilegińdi ap shyǵar
Munda da el
Igisi bar, jaqsy bar.
Qutty qonaq bolǵanym de, baýyrym,
Shora bıin bılep berse baqsylar.
Ózińdiki emes syndy óz esiń,
Endi ishpeýge sharań joǵyn sezesiń.
Balbal tastar – bir kezdegi babalar,
Berik bol dep kótergende kózesin.
Shyn tańqalsań jan bitedi tasqa da,
Dýman munda, moıyn burma basqaǵa.
Aıaýlyńyz,
Boıaýly qyz,
Bári qap
Balbal qyzǵa kóziń tússe, masqara!
Qala jaqta janjal bolsa jan-jaǵyń,
Balbal jigit syılar saǵan qanjaryn.
Shilde aıynda,
Kún ótken shaq shekeden,
Shyn dostyqtyń sezinesiń salmaǵyn.
Er muratyn qoldaǵandaı daýys kóp.
Tostaǵanda túk qaldyrmaı taýys tek.
Bala bolyp attanasyń dalaǵa…
Dana bolyp oralasyń qalaǵa…
Sosyn seni oılaıdy jurt aýysh dep.
Qala ómiri.
It tirshilik taǵy da.
Asaý mezgil maza bermeı qanyńa
Shóldegende…
Tostaǵanyn usynǵan
Balbal tastar –
Bir kezdegi babalar
oralady jadyńa.
Maǵan osy óleń onyń bolashaqta túser jolyn aıqyndap bergen soqpaq sııaqty bolady da turady. Ámirhan sol kezden bastap, babalar murasyna, qazaq, álem ádebıetiniń tarıhyna qatysty taqyryptarǵa myqtap den qoıa bastady. Oqý bar da, ony sińirý bólek áńgime ǵoı. Oqyǵanyn qorytyp qana qoımaı, birneshe derek kózinen alǵan dúnıelerinen keremet sıntez jasaıtyn, keıde tipti batyl boljamdarǵa baratyn Ámirhannyń maqalalary qyzyqty oqylady. Onyń 2008 jyly «Turan» baspasynan shyqqan «Qasqyr qudaı bolǵan kez» atty jınaǵy jas ta, jasamys ta izdep júrip oqıtyn kitapqa aınaldy.
2000 jyldardyń basynda Muhtar Maǵaýın men Muhtar Shahanovtyń arasyndaǵy Shyńǵys hanǵa qatysty daýdy oqyrman demin ishine tarta otyryp qadaǵalady. Osy daýdyń basynda Ámirhan Balqybek turǵanyn bylaıǵy jurt bile bermeýi múmkin. Iá, Muhtar Shahanovtyń «Jazager jady kosmoformýlasy» (Shyńǵys hannyń pendelik qupııasy») atty romany shyqqanda, eń alǵashqylardyń biri bolyp uly qaǵandy qorǵap, maqala jazǵan meniń dosym bolatyn. «Mońǵoldyń qupııa shejiresine», Lev Gýmılevtiń jazbalaryna taban tiregen onyń ýáji salmaqty edi. Sodan Muhań bir maqalasynyń ishinde atyn aıtpaı, Ámirhandy ile ketti. Endi áńgimege Muhtar Maǵaýın aralasty. Sol-aq eken, Ámirhan bylaı qalyp, el eki «dáýdiń» «aıqasyna» kóz tikti…
Oljas Súleımenovke qylı kózben qaraıtyndar kóbeıip turǵan sátte de ózi jyrlaryn súıip oqıtyn aqyndy qorǵap maqala jazdy. «Qazaq ádebıetinde» basylǵan sol maqalaǵa súısingender kóp boldy. Aıtpaqshy, sodan keıin Ámirhan ózi jumys istep júrgen «Dala men qala» gazetinen ketti. Eshkim qýmaǵan. Tek bas redaktor Saparbaı Parmanqul: «Bizge shyqqan materıaldy «Qazaq ádebıeti» nege siltemesiz beredi?», – dep renjigen ǵoı. Bylaı qaraǵanda, bas redaktordiki óte durys. Tek bizdiń áýlıe ony ózine kórsetilgen senimsizdik dep eseptep, dereý jumystan shyǵý týraly aryz beripti. Telefon soqsam: «Saparbaı aǵam, erkek qoı, shirkin!» – dep máz bop otyr. Ózin jumystan shyǵarǵan adamdy osynsha maqtaǵan adamdy birinshi ret kórýim. Aǵasyn maqtaýy uzap bara jatqasyn áńgimesin bólip: «Áı, endi ne istemek oıyń bar, jumys qarastyrdyń ba?», – dep em, «Qatyndy ne úshin aldym, meni baqpasa, onyń ne keregi bar?», – dep qaljyńǵa bura bastady. Shaǵyn otyrysta bireýdiń áıelin jappaı maqtap, shekten shyǵyp bara jatqan jurttyń áńgimesi qytyǵyna tıgen bir aǵamyz aıtpaqshy: «Ondaı qatyn qaıda-a-a!», – dep qoıa saldym men de.
«…Qalam ustaǵan adamnyń aqyn nemese aqyn emestigin negizinen aǵa býyn emes, jas býyn qaımyqpaı aıtady. Qaımyqpaǵanda, batyrlyǵynan emes – ańqaýlyǵynan, adaldyǵynan. Keıingi jas balalar kimniń shýmaqtarynan úzindi oqıdy, kimniń óleńinen ıtata keltirip tastaıdy – sol kisini shyn aqyn (qımasańyz, táýir aqyn) dep esepteı berińiz», – deıdi meniń Ertaı aǵam. Sol aıtpaqshy, Ámirhan – jastardyń jıi aýyzǵa alatyn aqyndarynyń biri. Ortalaryna da jıi shaqyrady. Ózi baıaǵyda armansyz saıran salǵan QazMÝ-yna endi parasatty kisiniń róline enip baryp, salıhaly áńgime aıtady. Sondaı keshterdiń birinde jastar suraıdy ǵoı: «Aǵa, pálenshe Esenǵalıdyń bir oıyn alypty, túgensheden Tynyshtyqbektiń súrleýi baıqalady. Jalpy, osy ózine deıingi aqyndardan «alǵan» durys pa?». – «Durys, – deıdi Ámirhan, – tek únemi bir adamnan «alsań», kórinip qalady, sondyqtan kóp adamnan «alý» kerek…». «Oqý ótip ketken» aǵalarynyń «ózińe deıingi aqyndardyń bárin de oqý kerek» degen oıyn túsingen bozbalalar men boıjetkender máz bolypty.
… Ýaqyt óz degenin jasaıdy eken. Taı-qulyndaı tebisip ósken bizdiń jigitterdiń de birazy ózgerdi. Keıbiriniń qabaǵyna qarap, ańdap sóılesetin boldyq. Ózgermegen Ámirhan ǵana. Tún ortasynda telefon soǵyp, dál baıaǵysha: «Baýke, men aqynmyn ba?», – dep suraıdy. Kezdeskende rııasyz áńgimelesemiz. Sál yqylassyz sóılese bastasań sezip qoıady. Sosyn baıaǵy ıtpen tabaqtas bolǵany esine túse me, ars ete qalady: «Óı, shesheńniń…, kisi bop qaldyń ba?». Ári qaraı birdeńe deı bastasań tumsyqtan perip jiberýden taıynbaıdy. Oǵan sot joq qoı…
Baýyrjan BABAJANULY.
Aqtóbe qalasy.
