- تامارا، ءسىز قازاقتىڭ ۇلتتىق ءبيى «قارا جورعانى» ناسيحاتتاپ جۇرگەن ونەر يەسىسىز. جالپى، بي جانرىن جانىڭىزعا سەرىك ەتكەلى نەشە جىل بولدى؟
- شامامەن، 23 جىل بولدى دەسەم، قاتەلەسپەيتىن شىعارمىن. ويتكەنى قىتايداعى ءار قازاقتىڭ بالاسى كوزىن تىرناپ اشقاننان «قارا جورعانى» تىڭداپ، اياعىن قاز باسقاننان بيلەپ وسەدى. مەن دە سولاردىڭ ءبىرىمىن. العاش 3-4 جاسىمدا قۇمارتا باستاعان ەكەنمىن. كەيىن ون جىل شاۋەشەك قالاسىنداعى بي مەكتەبىندە وقىدىم. بالا كەزىمدە ۇستازدارىمنىڭ ۇيرەتۋىمەن، ونىڭ ءۇستىنە ءوزىم دە قىزىق كورىپ، ءار ۇلتتىڭ ءبيىن بيلەي بەرەتىنمىن. ەس ءبىلىپ، ەسەيە كەلە، ىشكى الەمىمە ءۇڭىلىپ، جان-جۇرەگىمنىڭ قالاۋىنا قۇلاق ءتۇرىپ، تەك قانا قازاقتىڭ ۇلتتىق بيلەرىن ناسيحاتتاعىم كەلەتىنىن ءتۇسىندىم. ويتكەنى، بىرىنشىدەن، ۇلتتىق بيلەردىڭ ۇمىتىلماۋىنا، ءدارىپتەلۋىنە، دامۋىنا كۇش سالعىم كەلدى. ەكىنشىدەن، قازاق بيىندە تازالىق، سۇلۋلىق، ادەپتىلىك جانە تاربيەلىك ءمان بار. وزگەلەر سياقتى كىندىگىڭدى اشىپ، ءتوسىڭدى جالاڭاشتاپ شىقپايسىڭ. ەتەك-جەڭىڭ قىمتاۋلى، ەش جەرىڭ اشىق-شاشىق تۇرمايدى. بۇرمەلى كويلەك، ءدۇريا بەشپەنت، قوس بۇرىم، كۇمىس شاشباۋ كەرىسىنشە سۇلۋلىعىڭا سۇلۋلىق قوسا تۇسەدى. مەنىڭ رەپەرتۋارىمدا تەك قانا ۇلتتىق بيلەر بار جانە سونىسىمەن ەرەكشە باي دەپ ويلايمىن.
- قازىر بىرقاتار ونەر يەلەرىنىڭ اۋزىنان «ەڭ العاش «قارا جورعا» ءانىن ارعى بەتتەن قازاقستانعا الىپ كەلگەن مەنمىن. قالعان كىسىلەر مەنەن كەيىن ايتا باستادى» دەگەن اڭگىمەلەر ەستيمىز. اركىم وزىنە قاراي تارتىپ، بيدى دە باس-باسىنا يەمدەنىپ ءجۇرگەندەر جوق پا؟
- وزدەرىڭىز بىلەسىزدەر، قازاقستانعا «قارا جورعا» ءبيىن ەڭ العاش الىپ كەلىپ، ۇلكەن ساحناعا الىپ شىققان ارىستان اتامىز. ءبىراق جوعارىدا ايتىپ وتكەندەي، قىتايداعى قازاقتاردىڭ اراسىندا بۇل بي تاڭسىق ەمەس، ءبىلمەيتىن ادام مۇلدە جوق دەۋگە بولادى. «قارا جورعاسىز» توي باستالمايدى. ەڭكەيگەن قاريادان، ەڭبەكتەگەن بالاعا دەيىن بيلەيدى. سوندىقتان ونى ءبىرىنشى بوپ مەن بيلەدىم، بولماسا سەن بيلەدىڭ دەپ ەشكىم تارتىسقا سالىپ، تالاسا المايدى. بۇل حالىقتىڭ ءبيى، حالىق بار جەردە، «قارا جورعا» بىرگە جۇرەدى جانە ەشقاشان ولمەيتىنى اقيقات.
- جاسىراتىنى جوق، باستاپقىدا الەۋمەت اۋەنگە ىلەسىپ، ءاركىم ءوز بىلگەنىنشە بيلەگەن بولاتىن. قازىر جۇرتشىلىق ماعىناسىن تۇسىنە باستاعان سيياقتى…
- دۇرىس ايتاسىز، بىرەر جىل بۇرىن ءبىز تويدا بيلەپ جاتقانىمىزدا، ەشكىم كوڭىل قويىپ تاماشالاپ، اسا نازار اۋدارمايتىن ەدى. ەلەمەيتىن. قازىر ءبيدىڭ اتى اتالعاننان-اق كوپشىلىك شۋ ەتە قالادى. دەلەبەسى قوسىپ، ورىندارىنان اتىپ تۇرادى. «قارا جورعا» بيلەمەسە، قازاق تويدان قايتپايتىن بولدى. بۋىن بيىنسىز ەشقانداي باسقوسۋدىڭ، سالتاناتتى شارالاردىڭ ءسانى كىرمەيدى.
بۇرىن قىزىقشىلىقتا عانا بيلەسەك، قازىر بارلىق كونتسەرتتەردىڭ بەل ورتاسىندا ءجۇرمىز. قىتايداعى قانداستارىمىزدىڭ ۇلتجاندىلىعىنىڭ ارقاسىندا 10 مىڭنان استام ادام «قارا جورعانى» الاڭعا بيلەپ شىعىپ، گيننەستىڭ رەكوردتار كىتابىنا ەنگىزگەلى بەرى سۇرانىس ءتىپتى كۇشەيدى. ءبيدىڭ مارتەبەسى اسقاقتاپ، ابىرويى ارتتى.
حالايىق بىرتىندەپ ءبىر-بىرىنە قاراپ، شامالارى كەلگەنشە قيمىلداي باستادى. كەيىن قيمىل-ارەكەتتەرىنە ءمان بەرەتىن دارەجەگە جەتتى. مىنا قىزىقتى قاراڭىز، جاقىندا قۇربىم تۋعان كۇنىن اتاپ ءوتتى. سول كوڭىل كوتەرۋ ورنى كەلۋشىلەرگە «قارا جورعا» ءبيىن ۇسىندى. سول ساتتە قارا كوزدەرىمىزدى بىلاي قويىپ، ءازىربايجان، ورىس، تۇرىك ۇلتىنىڭ وكىلدەرى ورتاعا بەلسەنە شىققانىن كورىپ قۋاندىم ءارى قاتتى تاڭعالدىم. «ءوزىمىز تۇگىلى، ءوزگەلەردىڭ رۋحىن وياتقان ءداستۇرلى ونەردىڭ قۇدىرەتتىلىگى وسى شىعار» دەپ وي ءتۇيدىم.
- سىزدەن «قارا جورعانى» ءۇيرەنۋگە ءوتىنىش بىلدىرەتىندەر قانشالىقتى؟
- وتە كوپ. جاستارعا قاراعاندا ەرەسەك ادامدار «ەلدىڭ ءبارى بيلەپ جاتقاندا جيىن-تويدا قاراپ تۇرعان ۇيات ەكەن، تىم بولماسا ءبىر-ەكى قيمىلىڭدى كورسەتشى» دەپ ءجيى سۇرايدى. وسىعان دەيىن تويداعى اسابالار وڭكەي قازاقتى كاۆكازدىقتاردىڭ «لەزگينكاسى» مەن وزبەكتەردىڭ «قىزىل الماسىنا»، ورىستاردىڭ «كالينكاسى» مەن ۇندىلەردىڭ «زۋبي-زۋبيىنە» جارىستىرىپ كەلدى. ەڭ سوڭىندا «قاماجايعا» ورتاعا شاقىراتىن. وندا دا وعان كيمەشەك كيگەن ءبىر-ەكى اپامىزدان باسقا ەشكىم قوزعالا قويمايدى. ال «
قارا جورعا» ءۇلكەندى دە، كىشىنى دە، كارىنى دە، جاستى دا بيلەتتى. قىز-جىگىتتەر جۇپتاسىپ، كەشتىڭ كورىگىن قىزدىرىپ ءجۇر.
سوندىقتان مەكتەپتەردەن، جوعارى وقۋ ورىندارىنان ءجيى حابارلاسىپ، ءوتىنىش ءبىلدىرەتىندەر از ەمەس. ءتىپتى، استانادا تۇراتىن ءبۇلدىرشىن ءانشى قىزدىڭ اتا-اناسى قولقا سالىپ، ءبىراز ۋاقىت سوندا تۇرىپ كەلۋىمە تۋرا كەلدى. قۇدايعا شۇكىر، قازىر قازاقستاننىڭ بيشىلەرى قىتايدىڭ بيشىلەرىنەن كەم ءتۇسىپ جاتقان جوق دەپ ايتا الامىن. ونىڭ ءۇستىنە، بارلىق بۋىن قوزعالادى، دەنساۋلىققا دا پايداسى زور. «قارا جورعانىڭ» تانىمالدىعىنا قاراپ، قازاق ءبيىنىڭ دامىعانىن بىلۋگە بولادى.
- ارنايى بي ستۋدياڭىز بار ما؟
- وتكەن جىلى قالا شەتىنەن ءبىر عيماراتتىڭ ۇلكەندەۋ زالىن جالعا العان ەدىم. الايدا كوپ ۇزاماي، مەنشىك يەلەرى كۇردەلى ءجوندەۋ جاسايمىز دەپ جاۋىپ تاستادى. ازىرگە قولايلى ورىن تاپپاي ءجۇرمىن. كەيدە جالدامالى پاتەرىمدە، كەيدە نيەت ءبىلدىرۋشىلەردىڭ ءوز ۇيىنە بارىپ، قىزمەت ەتۋگە تۋرا كەلەدى. الداعى ۋاقىتتا، شامام جەتىپ جاتسا، جۇمىسىمدى جالعاستىرامىن دەگەن ۇمىتتەمىن.
- «قارا جورعا» ونەر ورتالىعىنىڭ مۇشەسىسىز بە؟
- ءبىر جىلداي بىرگە جۇمىس ءىستەگەنبىز. ماعان كوپتىڭ تاساسىندا بيلەگەن اسا ۇنامايدى. ساحناعا جالعىز ءوزىم شىققاندى، جەكە ونەر كورسەتكەندى دۇرىس كورەمىن. ول كىسىلەردىڭ شاقىرعان كونتسەرتتەرىنە قاتىسىپ تۇرعانىم بولماسا، ءوز ەركىم وزىمدە. ونىڭ ۇستىنە، ءارى-بەرى باراتىن ساپارلارىم بار. وتكەن جىلى اقجول مەيىربەكوۆ اعامىزدىڭ باستاۋىمەن دۋبايعا بارىپ، ءبىر اي ءجۇرىپ، كۇنىنە ەكى رەتتەن، الپىس كونتسەرت قويىپ قايتتىق. وندا حالىقارالىق ءان-بي فەستيۆالى ءوتتى. ءار ەل ءوز ەلىنىڭ ۇلتتىق مۇرالارىن پاش ەتتى. مەن «قارا جورعامەن» بىرگە ءوز رەپەرتۋارىمداعى «اققۋ»، «قارلىعاش»، «تولعاۋ»، «كوكىل» بيلەرىن الما-كەزەك ورىندادىم. ونداعى ارابتار مەن تۇرىكتەردىڭ «قارا جورعاعا» دەگەن ىقىلاسى ەرەكشە بولدى. «بۇل قانداي بي، نە تۋرالى؟» دەپ سۇراپ، كەرەمەت قابىلدادى. قىزىعۋشىلىق تانىتتى. ودان كەيىن اتى اڭىزعا اينالعان «دوس-مۇقاسان» انسامبلىمەن وڭتۇستىك قازاقستان، الماتى وبلىستارىن ارالاپ شىقتىق.
- دۋبايعا بارعاندا ساحناداعى جۇبىڭىز كىم بولدى؟
- جالعىز ءوزىم بيلەدىم. حالىقارالىق ارەناعا شىعاتىن بولعاندىقتان، ەرەكشە دايىندالۋعا تۋرا كەلدى. ويتكەنى تويداعى بي ءبىر بولەك، ساحناداعى بي ءبىر بولەك. سول سەبەپتى، قيمىل-ارەكەتتەرىمدى كۇردەلەندىرىپ، جەكە وزىمە لايىقتاۋ كەرەك بولدى. ۇستازىم، اتاقتى بالەتمەيستر ناعيما تايىرقىزىنا بارىپ، كومەك سۇرادىم. وتە تاجىريبەلى، ءبىلىكتى ماماندارىمىزدىڭ ءبىرى. بيدىڭ وقۋىن تاۋىسقان دەسەم، ارتىق ايتپايمىن. سول كىسى «قارا جورعا» ءبيىن جەكە ورىنداۋعا دايىنداپ بەردى. كەيبىر بيلەرىمنىڭ اۆتورى ءوزىممىن.
- ءبىر سۇحباتىڭىزدا تەرمە-تولعاۋلارعا بيلەگىڭىز كەلەتىنىن ايتىپ ەدىڭىز…
- بۇل ارمانىم جۇزەگە استى دەسەم بولادى. بەكبولات ءتىلەۋحانوۆ اعامىزدىڭ رەپەرتۋارىنداعى تولعاۋعا بي قويدىردىم. اينالامداعىلاردىڭ، كورگەن كىسىلەردىڭ پىكىرى جامان ەمەس. بي ارقىلى، قيمىل-ارەكەت ارقىلى تەرمە-تولعاۋلاردىڭ ماعىناسىن اشا تۇسكىم كەلەدى. ازىرگە مۇنداي قادامعا بارعان باسقا ەشكىم جوق سياقتى.
- سىرت كوز رەتىندە ءبىزدىڭ بي انسامبلدەرىنە قانداي باعا بەرەر ەدىڭىز؟
- مەنىڭ بايقاعانىم، مۇندا ءبىر ءبيدىڭ ارەكەتتەرى كەلەسى بيدە قايتالانا بەرەدى ەكەن. ءبىزدىڭ ەلىمىزدەگى بيشىلەر كوپ جاعدايدا اۋەنگە ساي قوزعالۋمەن شەكتەلەدى. ال قىتايدا ءار ءبيدىڭ ءوز ماعىناسى بار. ءار بي كىشىگىرىم قويىلىم ىسپەتتەس. مۋزىكانىڭ ماعىناسىن اشىپ، مازمۇنىن قيمىل-ارەكەت ارقىلى جەتكىزۋگە تىرىسادى. سول سەبەپتى قايتالاۋ كەزدەسپەيدى. ماسەلەن، «قارا جورعانى» كىم قالاي بيلەگىسى كەلسە، سولاي بيلەيتىن بولىپ ءجۇر. اركىم وزىنە ۇناعان، يكەمىنە كەلەتىن تۇستارىن عانا ەكشەپ العان. «سالتانات» بي ءانسامبلى اياق ارەكەتتەرىن كوپ قولدانعان «قارا جورعادان» گورى، باسقا بيگە كوبىرەك كەلەتىندەي.
اباي اتىنداعى وپەرا جانە بالەت تەاترىنىڭ بالەت ترۋپپاسى دا ءوز رەپەرتۋارلارىنا قوستى. بالەت ارتيستەرى قانداي بي بولماسىن كلاسسيكالىق دارەجەدە ورىنداۋعا تىرىسادى. وزگە بي ۇجىمدارى مەن ارالارى جەر مەن كوكتەي. ولارعا ەشقانداي وكپە-رەنىش جوق. قالعاندارىنىڭ ءبيدىڭ قۇرىلىسىن، ۇيلەسىمىن، سيپاتىن بۇزۋعا قاقىسى جوق. ويتكەنى ەل ىشىنە سولاي تاراپ، قاتە كۇيىندە قالىپتاسىپ كەتۋى مۇمكىن.
- قىز بالالاردىڭ ۇلتتىق بيلەردى ساحنادا شالبارمەن بيلەگەنىنە قالاي قارايسىز؟
- مىسالعا، قىتايدا قازىر گيمناستيكانىڭ، دەنە جاتتىعۋلارىنىڭ ورنىنا «قارا جورعانى» بيلەتەدى. بۇكىل مەكتەپتەرىندە دە سولاي. ەكى ساعاتتان كەيىن 20 مينۋت ءۇزىلىس جاساپ، بوي جازادى. وسىنداي سپورتتىق جاتتىعۋلار كەزىندە ىڭعايلى بولۋ ءۇشىن قولايلى كيىم كيگەن دۇرىس شىعار. بىراق ساحنادا بيلەۋ جاراسىمسىز ءارى ۇلكەن قاتەلىك بولىپ تابىلادى.
ءاننىڭ ماتىنىندە دە:
- «قارا جورعا» بولماسا،
تويدىڭ ءسانى كەلە مە؟
قوس ەتەك كويلەك كيمەسە،
قىزدىڭ ءسانى كەلە مە؟
عاشىقتارعا ءتىل قاتىپ،
جۇرەكتەرىن جىرلاتىپ.
قىز بەن جىگىت قوسىلىپ،
بيلەۋ دەگەن ءبىر باقىت — دەپ تۇر ەمەس پە؟! قىز بەن جىگىت جۇپتاسىپ بيلەنەتىن بيدە ەكەۋى ءبىردەي شالبار كيىپ السا، كىمنىڭ ۇل، كىمنىڭ قىز ەكەنىن كورەرمەن قالاي ايىرادى؟ قوس ەتەك كويلەك، قىناما بەل بەشپەنت ۇكىلى ءبورىك تۇرعاندا باسقاعا ءۇيىر بولۋدىڭ قاجەتى شامالى.
- وزىڭىزگە قاي ءبيشى ۇنايدى؟
- شۇعىلا ساپارعاليقىزى. ول كىسىنىڭ ءار بيىنەن جان دۇنيەسى كورىنىپ تۇرادى. ساحناعا شىققاندا، تەلەديداردان كونتسەرتىن بەرىپ جاتسا، كوز الماي قاراپ قالامىن. قانشا تاماشالاسام دا قۇمارىم قانبايدى. ازىرگە جولىمىز تۇيىسكەن ەمەس، الداعى ۋاقىتتا ءبىر-ەكى بي ۇيرەنسەم دەگەن دە ارمانىم بار. ۇستازىم ناعيما تايىرقىزى مەن قۇربىم گۇلنار دا جاقسى بيشىلەر.
- كۇنىنە نەشە ۋاقىتىڭىزدى دايىندىققا بولەسىز؟
- نەگىزى، كۇندەلىكتى دايىندالۋ كەرەك. كاسىبي انسامبلدە جۇمىس ىستەيتىن قىزدار جاتتىعۋ زالىنا ءجيى بارادى. مەندە ارنايى دايىندالاتىن ورىن جوق. كەيدە ۇيدە، كەيدە ارنايى ستۋديالارعا جازىلىپ، دەنەمدى قالىپتا ۇستاۋعا تىرىسامىن. جاعدايدىڭ جوقتىعىنان دايىندالماي قالاتىن كەزدەرىم دە بولىپ تۇرادى. بىراق قۇدايعا ءشۇكىر، ءالى كۇنگە بۋىندارىم يكەمگە وڭاي كەلەدى. سۇيەكتەرىم قاتايعانشا قاتاردان قالمايمىن دەپ ويلايمىن. ءبيسىز ءوزىمنىڭ ءومىرىمدى ەلەستەتە المايمىن. انامنىڭ قارسىلىعىنا قاراماستان، وسى جولدى تاڭدادىم. «ونەر جولى — قيىن جول» ەكەنىن جاقسى تۇسىنەتىن انام بەرتىنگە دەيىن مەنىڭ ونەرىمدى اسا قولداماي كەلدى. ون جىل بۇرىن ەلگە ورالعاننان كەيىن سول كىسىنىڭ قالاعانى بولسىن دەپ، ابىلاي حان اتىنداعى الەم تىلدەر ءجانە حالىقارالىق قاتىناستار ۋنيۆەرسيتەتىندە گرانتپەن وقىپ، فرانتسۋز ءتىلى مامانى دەگەن ديپلوم الىپ شىقتىم. بىراق بويداعى ونەر ماعان ەشقاشان مازا بەرگەن ەمەس. ءبارىبىر قايتىپ اينالىپ كەلىپ، ءوز دەگەنىمە جەتىپ ءجۇرمىن.
- ونەردەن بولەك ءومىرىڭىز قالاي وتەدى؟
- بوس ۋاقىتىم بولا قالسا، مۋزىكا تىڭداپ، كوشە ارالاپ، قىدىرىپ قايتامىن. دۇكەن ءسورەلەرىندەگى اشەكەي بۇيىمداردى تاماشالاپ، ادەمىلىكتەن ءلاززات الامىن. گاۋھارتاستاردى جاقسى كورەمىن. ازداپ سۋرەت سالىپ، ساحنالىق كوستيۋمدەرىمنىڭ ەسكيىزىن ءوزىم جاسايمىن. تىكتىرۋ جۇمىستارىنا مەنىڭ ونەرگە دەگەن ماحابباتىمدى ءتۇسىنىپ، انام باقىت كوپ كومەكتەسىپ، ءوزى كىرىسىپ كەتەتىن بولىپ ءجۇر. ءار بيىمە بولەك كوستيۋم اۋىستىرامىن. بيمەن قوسا، ۇلتتىق كيىمدەردى دە ءتۇر-ءتۇرىمەن ناسيحاتتاۋ مەنىڭ باستى ماقساتتارىمنىڭ ءبىرى بولىپ سانالادى.
سۇحباتتاسقان قانشايىم بايداۋلەت