قر ۇلتتىق كىتاپحاناسىنىڭ كورمەلەر زالىندا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى فرانتسۋز رەسپۋبليكاسى ەلشىلىگىنىڭ جانە ر.ب.سۇلەيمەنوۆ اتىنداعى شىعىستانۋ ينستيتۋتىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن قازاقستانداعى فرانتسيا مادەنيەتى جىلىنىڭ اياسىندا «پول گۋردە – ۆەرنىي قالاسىنىڭ فرانتسۋزى» جانە «مۇستافا شوقاي. 12 تومدىق تولىق شىعارمالار جيناعى» كىتاپتارىنىڭ تۇساۋكەسەرى ءوتتى. تۇساۋكەسەر شاراسىنا ەلىمىزدىڭ زيالى قاۋىم وكىلدەرى، مادەنيەت جانە ونەر قايراتكەرلەرى، ءباسپاسوز وكىلدەرى قاتىستى.
قازاقستان جانە فرانتسيا مەملەكەتتەرىنىڭ ءوزارا ىنتىماعىن، مادەني-رۋحاني قارىم-قاتىناسىن نىعايتۋعا ارنالعان شارانىڭ ءمانى ەرەكشە دەپ ايتساق بولادى. سەبەبى كەزىندە فرانتسۋز ازاماتى پول گۋردە الماتى قالاسى ۆەرنىي بولىپ اتالىپ تۇرعان كەزىندە شاھاردىڭ عيماراتتارىن جوبالاۋعا اتسالىسىپ، اعارتۋ قىزمەتىمەن دە اينالىسقان بولسا، قازاقتىڭ كورنەكتى مەملەكەت قايراتكەرى، تاريحشى-عالىم، پۋبليتسيست مۇستافا شوقاي فرانتسيا مەملەكەتىندە ون جىلدان اسا ءومىرىن وتكىزىپ، كوپتەگەن ساياسي ەڭبەكتەرىن دۇنيەگە اكەلگەن.
«پول گۋردە – ۆەرنىي قالاسىنىڭ فرانتسۋزى» اتتى كىتاپتا الماتى قالاسىندا عۇمىر كەشكەن فرانتسيا ازاماتىنىڭ ونەگەلى ءومىرى مەن قىزمەت جولى باياندالعان. كىتاپقا ەكى ەلدىڭ مۇراعاتتىق قورلارىندا ساقتالعان ماتەريالدار ەنگەن. ءحىح-حح عاسىردىڭ باسىنداعى الماتى قالاسىنىڭ تاريحى مەن مادەنيەتىنىڭ ايعاعى بولاتىن فوتوسۋرەتتەر دە تاريحي كەزەڭنىڭ كورىنىستەرىنەن سىر شەرتەدى.
حالقىمىزدىڭ كورنەكتى مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى مۇستافا شوقايدىڭ كوپتومدىعى تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور كوشىم ەسماعامبەتوۆتىڭ قۇراستىرۋىمەن، جيناقتاۋىمەن جارىق كورىپ وتىر. تۇساۋكەسەر شاراسىندا ءبىرتۋار تۇلعانىڭ مۇراسىن زەرتتەپ، زەردەلەۋ جولىندا قىرۋار ىستەر اتقارىپ جۇرگەن عالىممەن اڭگىمەلەسۋدىڭ ءساتى ءتۇستى.
– مۇستافا شوقاي ەڭبەكتەرىن زەرتتەۋدى قالاي باستادىڭىز؟
– قازاق حالقىنىڭ اسا كۇردەلى «سوقتىقپالى دا سوقپاقتى» تاريحىنىڭ باستى مازمۇنىن ازاتتىق ءۇشىن، ءوزىن ەتنوس رەتىندە جانە ءومىر ءسۇرۋ كەڭىستىگىن ساقتاپ قالۋ ءۇشىن جۇرگىزىلگەن كۇرەستىڭ الدىڭعى ساپىندا تۇرعان قايراتكەر ازاماتتىڭ ەسىمىمەن العاش رەت تانىسۋىم 1960 جىلى ماسكەۋ قالاسىنداعى پ.لۋمۋمبا اتىنداعى حالىقتار دوستىعى ۋنيۆەرسيتەتىندە وقىپ جۇرگەن كەزىمدە باستالدى. سوندا ۋنيۆەرسيتەت كىتاپحاناسىندا فرانتسيانىڭ ارحەولوگى، بەلگىلى ديپلوماتى جوزەف كاستانەنىڭ «قازاق-قىرعىز تاڭبالارى» دەگەن ماقالاسىنان مۇستافا شوقايدىڭ ءومىربايانىن وقىپ، تانىستىم. ول كەزدە ونىڭ ەسىمىن اتاۋعا بولمايتىن. بىراق سوعان قاراماستان ۇلى تۇلعانىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعى تۋرالى تاريحي دەرەكتەردى جيناقتاپ، زەرتتەۋ جۇمىستارىمەن شۇعىلدانا باستادىم.
– بۇگىنگى تاڭدا الاش ارداقتىسىنىڭ مۇراسى تولىق جيناقتالىپ بولدى ما؟
– ولاي دەپ ايتۋ ءالى ەرتەرەك. نەگە دەسەڭىز، مۇستافا شوقايدىڭ ەڭبەكتەرى قازاق، وزبەك، تاتار، باشقۇرت، ورىس، تۇرىك، نەمىس، فرانتسۋز، اعىلشىن، پولياك تىلدەرىندە جارىق كورىپ، بىرنەشە ەلدەردىڭ مۇراعات قورلارىندا ساقتاۋلى. تۇركيادا، پولشادا، گەرمانيادا، رەسەيدە ساقتالعان مۇراعات ماتەريالدارىمەن بىرگە سوربونناداعى مۇراعاتتىق قور مۇستافاتانۋ عىلىمي باعىتىنىڭ دەرەكتەمەلىك نەگىزىن قۇرايدى. 2001 جىلى سول كەزدەگى قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەمەر-ءمينيسترىنىڭ ورىنباسارى، يۋنەسكو-نىڭ قازاقستانداعى ىستەرى جونىندەگى ۇلتتىق كوميسسياسىنىڭ توراعاسى يمانعالي تاسماعامبەتوۆتىڭ شىعىس تىلدەرى مەن وركەنيەتتەرى ۇلتتىق ينستيتۋتىنىڭ رەكتورى جيل دەلۋشپەن كەلىسسوزدەر جۇرگىزۋى ارقاسىندا م.شوقايدىڭ ينستيتۋت كىتاپحاناسىندا ساقتاۋلى جەكە مۇراعاتتىق قورىنداعى قۇجاتتاردىڭ ەلەكتروندىق كوشىرمەلەرىنىڭ الدىرىلۋى ەلىمىزدەگى مۇستافاتانۋ عىلىمي باعىتىنىڭ دەرەكتەمەلىك نەگىزىن قالاۋ جولىنا قوسىلعان سۇبەلى ۇلەس بولدى.
ساياساتكەردىڭ ەڭبەكتەرىن عىلىمي اينالىمعا قوسۋعا 1998, 1999 جىلدارى ونىڭ ەكى تومدىق شىعارمالار جيناعىن دايىنداپ، قازاق تىلىندە وقىرماندارعا ۇسىنعان الماتىداعى «قاينار» باسپاسىنىڭ قوسقان ۇلەسىن ايتۋ ءلازىم.
– مۇستافا شوقايدىڭ ەڭبەكتەرىن جيناقتاۋ بارىسىندا قانداي قيىندىقتار كەزدەستى؟
– كوزى تىرىسىندە م.شوقاي ءوز ەڭبەكتەرىنىڭ بيبليوگرافياسىن جاساپ قالدىرعان ەمەس. ونىڭ جەكە مۇراعاتتىق قورىندا ءوز قولىمەن قۇراستىرعان 1921-1925 جىلدارى «دني»، «پوسلەدنيە نوۆوستي» (پاريج) گازەتتەرىندە جارىق كورگەن ماقالالارىنىڭ عانا ءتىزىمى ساقتالعان. م.شوقاي ەڭبەكتەرىن جيناقتاۋداعى كەلەسى قيىندىق اۆتورلىق اتريبۋتسياعا بايلانىستى ماسەلەلەردەن تۋىندايدى. ەميگراتسيالىق ءومىر جاعدايىندا ونىڭ ءبىراز تۋىندىلارى بۇركەنشىك ەسىممەن جاريالانعان. زەرتتەۋ بارىسىندا م.شوقايدىڭ وتىز بەسكە تارتا بۇركەنشىك ەسىمى انىقتالدى. بۇل باعىتتاعى ىزدەنىستەر تۇركى-شاعاتاي، ورىس، پولياك، فرانتسۋز، اعىلشىن تىلدەرىندە جاريالانعان ەڭبەكتەرىن ءبىر-بىرىمەن مازمۇندىق، ستيليستيكالىق، ورفوگرافيالىق ەرەكشەلىكتەرى، قىسقارتۋلار جۇيەسى، يدەيالىق باعىت-باعدارى تۇرعىسىنان سالىستىرۋ ارقىلى جۇرگىزىلدى. كوپتومدىقتى شىعارۋدا ءبىز ەڭ الدىمەن مۇستافا شوقاي ەڭبەكتەرىنىڭ تۇپنۇسقاسىنا نازار اۋداردىق. مۇنداعى ماقساتىمىز – تاريحي دەرەكتەردىڭ بۇرمالانباۋىن كوزدەدىك.
– قازاقتىڭ اتاقتى ۇلىنىڭ ەسىمىن ەلگە تانىتا ءتۇسۋ جولىندا قانداي جۇمىستار اتقارىلۋى كەرەك دەپ ويلايسىز؟
– مۇستافا شوقايعا ارنالعان ەسكەرتكىش پاريجدە، ءوزىنىڭ تۋعان جەرى قىزىلوردادا اشىلعان. الماتى قالاسىندا ءبىر شاعىن كوشەنىڭ اتى بەرىلگەن. كەلەسى جىلى مۇستافا شوقايدىڭ تۋعانىنا 125 جىل تولادى. بۇگىنگى تاڭدا ءبىز مۇستافا شوقاي ەڭبەكتەرىنىڭ التى تومىن جارىققا شىعارساق، ەكى تومى باسپاحانادا. ال 12 تومنىڭ تولىق نۇسقاسىن 2014 جىلدىڭ سوڭىنا دەيىن شىعارۋدى جوسپارلاپ وتىرمىز. مۇستافاتانۋ – ەلىمىزدىڭ، تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ قادىر-قاسيەتىن تەرەڭىرەك بىلە تۇسۋگە باستايتىن جول. سوندىقتان مەنىڭ ويىمشا، كەلەر جىلى اتالىپ وتەتىن مەرەيتويىنا تۋعان جەرى قىزىلوردادان ءبىر ورتالىق قۇرىلسا دەيمىن. وندا مۇستافا شوقايدىڭ عىلىمي-شىعارماشىلىق مۇرالارى، ەڭبەكتەرى، فوتو-شەجىرە، ت.ب. مۇراعاتتىق دەرەكتەر قويىلعانى ءجون. مۇنان بولەك مۇستافاتانۋعا ارنالعان عىلىمي-كونفەرەنتسيالار، ءتۇرلى مادەني-قوعامدىق شارالار وتكىزسەك ارتىق بولمايدى. مۇنىڭ بىزگە، سونداي-اق وسكەلەڭ ۇرپاققا بەرەرى مول.
ءداۋىرجان تولەباەۆ، اباي.kz
