Mūstafa Şoqaidyŋ köptomdyǧy jaryq kördı

QR Ūlttyq kıtaphanasynyŋ Körmeler zalynda Qazaqstan Respublikasyndaǧy Fransuz Respublikasy Elşılıgınıŋ jäne R.B.Süleimenov atyndaǧy Şyǧystanu institutynyŋ ūiymdastyruymen Qazaqstandaǧy Fransiia mädenietı jylynyŋ aiasynda «Pol Gurde – Vernyi qalasynyŋ fransuzy» jäne «Mūstafa Şoqai. 12 tomdyq Tolyq şyǧarmalar jinaǧy» kıtaptarynyŋ tūsaukeserı öttı. Tūsaukeser şarasyna elımızdıŋ ziialy qauym ökılderı, mädeniet jäne öner qairatkerlerı, baspasöz ökılderı qatysty. 
Qazaqstan jäne Fransiia memleketterınıŋ özara yntymaǧyn, mädeni-ruhani qarym-qatynasyn nyǧaituǧa arnalǧan şaranyŋ mänı erekşe dep aitsaq bolady. Sebebı kezınde fransuz azamaty Pol Gurde Almaty qalasy Vernyi bolyp atalyp tūrǧan kezınde şahardyŋ ǧimarattaryn jobalauǧa atsalysyp, aǧartu qyzmetımen de ainalysqan bolsa, qazaqtyŋ körnektı memleket qairatkerı, tarihşy-ǧalym, publisist Mūstafa Şoqai Fransiia memleketınde on jyldan asa ömırın ötkızıp, köptegen saiasi eŋbekterın düniege äkelgen.
«Pol Gurde – Vernyi qalasynyŋ fransuzy» atty kıtapta Almaty qalasynda ǧūmyr keşken Fransiia azamatynyŋ önegelı ömırı men qyzmet joly baiandalǧan. Kıtapqa ekı eldıŋ mūraǧattyq qorlarynda saqtalǧan materialdar engen. HIH-HH ǧasyrdyŋ basyndaǧy Almaty qalasynyŋ tarihy men mädenietınıŋ aiǧaǧy bolatyn fotosuretter de tarihi kezeŋnıŋ körınısterınen syr şertedı.
Halqymyzdyŋ körnektı memleket jäne qoǧam qairatkerı Mūstafa Şoqaidyŋ köptomdyǧy tarih ǧylym­darynyŋ doktory, professor Köşım Esmaǧambetovtyŋ qūrastyruymen, jinaqtauymen jaryq körıp otyr. Tūsaukeser şarasynda bırtuar tūlǧanyŋ mūrasyn zerttep, zerdeleu jolynda qyruar ıster atqaryp jürgen ǧalymmen äŋgımelesudıŋ sätı tüstı.

– Mūstafa Şoqai eŋbekterın zertteudı qalai bastadyŋyz?
– Qazaq halqynyŋ asa kürdelı «soqtyqpaly da soqpaqty» tarihynyŋ basty mazmūnyn azattyq üşın, özın etnos retınde jäne ömır süru keŋıstıgın saqtap qalu üşın jürgızılgen kürestıŋ aldyŋǧy sapynda tūrǧan qairatker azamattyŋ esımımen alǧaş ret tanysuym 1960 jyly Mäskeu qalasyndaǧy P.Lumumba atyndaǧy Halyqtar dos­ty­ǧy universitetınde oqyp jürgen kezımde bastaldy. Sonda universitet kı­taphanasynda Fransiianyŋ arheo­logy, belgılı diplomaty Jozef Kastanenıŋ «Qazaq-qyrǧyz taŋbalary» degen maqalasynan Mūstafa Şoqaidyŋ ömırbaianyn oqyp, tanystym. Ol kezde onyŋ esımın atauǧa bolmaityn. Bıraq soǧan qaramastan ūly tūlǧanyŋ ömırı men şyǧarmaşylyǧy turaly tarihi derekterdı jinaqtap, zertteu jūmystarymen şūǧyldana bastadym.
– Bügıngı taŋda Alaş ardaqtysynyŋ mūrasy tolyq jinaqtalyp boldy ma?
– Olai dep aitu älı erterek. Nege deseŋız, Mūstafa Şoqaidyŋ eŋbekterı qazaq, özbek, tatar, başqūrt, orys, türık, nemıs, fransuz, aǧylşyn, poliak tıl­derınde jaryq körıp, bırneşe el­derdıŋ mūraǧat qorlarynda saqtauly. Türkiiada, Polşada, Germaniiada, Reseide saqtalǧan mūraǧat materialdarymen bırge Sorbonnadaǧy mūraǧattyq qor mūstafatanu ǧylymi baǧytynyŋ derektemelık negızın qūraidy. 2001 jyly sol kezdegı Qazaqstan Respub­likasy Premer-ministrınıŋ oryn­basary, IýNESKO-nyŋ Qazaqstan­da­ǧy ısterı jönındegı ūlttyq komis­siia­synyŋ töraǧasy İmanǧali Tasma­ǧam­betovtyŋ Şyǧys Tılderı men örkenietterı ūlttyq institutynyŋ rektory Jil Deluşpen kelıssözder jürgızuı arqasynda M.Şoqaidyŋ ins­titut kıtaphanasynda saqtauly jeke mūraǧattyq qoryndaǧy qūjattardyŋ elektrondyq köşırmelerınıŋ aldyryluy elımızdegı mūstafatanu ǧylymi baǧytynyŋ derektemelık negızın qalau jolyna qosylǧan sübelı üles boldy.
Saiasatkerdıŋ eŋbekterın ǧylymi ainalymǧa qosuǧa 1998, 1999 jyldary onyŋ ekı tomdyq şyǧarmalar jinaǧyn daiyndap, qazaq tılınde oqyrmandarǧa ūsynǧan Almatydaǧy «Qainar» baspa­synyŋ qosqan ülesın aitu läzım.
– Mūstafa Şoqaidyŋ eŋbekterın jinaqtau barysynda qandai qiyndyqtar kezdestı?
– Közı tırısınde M.Şoqai öz eŋbekterınıŋ bibliografiiasyn jasap qaldyrǧan emes. Onyŋ jeke mūraǧattyq qorynda öz qolymen qūrastyrǧan 1921-1925 jyldary «Dni», «Poslednie novos­ti» (Parij) gazetterınde jaryq körgen maqalalarynyŋ ǧana tızımı saqtalǧan. M.Şoqai eŋbekterın jinaqtaudaǧy kelesı qiyndyq avtorlyq atribusiiaǧa bailanysty mäselelerden tuyndaidy. Emigrasiialyq ömır jaǧdaiynda onyŋ bıraz tuyndylary bürkenşık esımmen jariialanǧan. Zertteu barysynda M.Şoqaidyŋ otyz beske tarta bürkenşık esımı anyqtaldy. Būl baǧyttaǧy ızdenıster türkı-şaǧatai, orys, poliak, fransuz, aǧylşyn tıl­derınde jariialanǧan eŋbekterın bır-bırımen mazmūndyq, stilistikalyq, orfografiialyq erekşelıkterı, qys­qartular jüiesı, ideialyq baǧyt-baǧ­dary tūrǧysynan salystyru arqyly jür­gızıldı. Köptomdyqty şyǧaruda bız eŋ aldymen Mūstafa Şoqai eŋbekterınıŋ tüpnūsqasyna nazar audardyq. Mūndaǧy maqsatymyz – tarihi derekterdıŋ būr­malanbauyn közdedık.
– Qazaqtyŋ ataqty ūlynyŋ esımın elge tanyta tüsu jolynda qandai jūmystar atqaryluy kerek dep oilaisyz?
– Mūstafa Şoqaiǧa arnalǧan eskertkış Parijde, özınıŋ tuǧan jerı Qyzylordada aşylǧan. Almaty qalasynda bır şaǧyn köşenıŋ aty berılgen. Kelesı jyly Mūstafa Şoqaidyŋ tuǧanyna 125 jyl tolady. Bügıngı taŋda bız Mūstafa Şoqai eŋbekterınıŋ alty tomyn jaryqqa şyǧarsaq, ekı tomy baspahanada. Al 12 tomnyŋ tolyq nūsqasyn 2014 jyldyŋ soŋyna deiın şyǧarudy josparlap otyrmyz. Mūstafatanu – elımızdıŋ, täuelsızdıgımızdıŋ qadır-qasietın tereŋırek bıle tüsuge bastaityn jol. Sondyqtan menıŋ oiymşa, keler jyly atalyp ötetın mereitoiyna tuǧan jerı Qyzylordadan bır ortalyq qūrylsa deimın. Onda Mūstafa Şoqaidyŋ ǧylymi-şyǧarmaşylyq mūralary, eŋbekterı, foto-şejıre, t.b. mūraǧattyq derekter qoiylǧany jön. Mūnan bölek Mūstafatanuǧa arnalǧan ǧylymi-konferensiialar, türlı mädeni-qoǧamdyq şaralar ötkızsek artyq bolmaidy. Mūnyŋ bızge, sondai-aq öskeleŋ ūrpaqqa bererı mol.

Däuırjan Tölebaev, Abai.kz