بيلىك ساياساتتانۋشىلاردىڭ يدەياسىن دۇرىس پايدالانا الىپ ءجۇر مە؟

الەم جۇرتى ساياسي-ەكونو­ميكا­لىق ينستيتۋت­تارى­نىڭ جۇمىسىن «بىزدەردە مىناداي بار، مىناداي بار» دەپ جارنامالاپ جاتىر.    ونىڭ قورىتىندىسى مامىر ايىنىڭ باس كەزىندە بۇۇ شتاب-پاتەرىندە «الەمدىك اقىل-وي ورتالىقتارى­نىڭ جىل سايىنعى رەيتينگىسى» (Global Go-To Think Tank Rankings) جاريالاندى.   يدەيالار باسەكەلە­سىندە 156 ەلدەن 6 545 اقىل-وي ورتالىعى، ساياسي-ەكونوميكالىق ينستيتۋتتىڭ جۇمىسى، قارىم-قابىلەتى سىنعا ءتۇستى. ناتيجەسىندە ەڭ ۇزدىك 30 اقىل-وي ورتالىعى بەلگىلى بولدى. يدەيالار فابريكا­سى باسەكەسىنە شىققان ەلدەردىڭ اراسىندا اقش پەن جاپو­نيا كوش باستاپ تۇر.
ال 2018 جىلدىڭ قورىتىندىسى بويىنشا الەم بويىن­شا ۇزدىك جۇمىس كورسەتكەن «مي ترەستەرى» رەتىندە ۆاشينگتون­دىق برۋكينگس ينستيتۋتى، بريتانيالىق Chatham House, (حالىقارالىق ىستەر جونىندەگى كورولدىك ينستيتۋت), كارنەگي قورى، امەريكالىق Council on Foreign Relations (حالىقارالىق ىستەر بويىنشا كەڭەس ينستيتۋتى) جانە ۆاشينگ­تونداعى Center for Strategic and International Studies (ستراتەگيا­لىق زەرتتەۋلەر ينستيتۋتى) ەنگەن بولاتىن. بيىلعى الەمدىك اقىل-وي باسەكەسى سىن­عا تۇسكەن بايگەگە تمد ەلدەرى اراسى­نان رەسەي العاشقى وتىزدىققا ءىلىندى. بۇۇ تىزىمىندە «كارنەگي» ساياسي ساراپتامالىق ورتالىعى 26-ورىننان كورىنگەن رەسەيدە قازiر بiر مەزگiلدە: «شيكiزات» پروۆينتسيا­لارى» دا، ۇلكەن قالالار ماڭىنا شوعىر­لان­عان وندiرiستiك انكلاۆتار دا (جاڭعى­رۋدىڭ رەسەيلiك اسكەري-ونەركاسiپتiك نۇس­قاسى) جانە اسكەري-وندiرiستiك كەشەن (ۆپك), جىلۋ-ەنەرگەتيكالىق كەشەن (تەك) جانە ماسكەۋ مەن سانكت-پەتەربۋرگتە ورنالاسقان بيلiك بەينەسiندەگi «مي ور­تا­لىقتارى» مەن «وي فابريكالارى» قاتار ءومiر سۇرۋدە.

قازاقستاندىق ينستيتۋتتار بۇل رەي­تينگى­نىڭ وتىزدىعىنان كورىنە العان جوق. جالپى، اقىل-وي ورتالىقتارىنا ارنال­­-عان قاي رەيتينگىگە نازار سالساق تا، تومەن­گى قاتاردان ورىن الادى. ءتىپتى ورتالىق ازيا جانە شىعىس ەۋروپا ايماعى عانا قامتىلعان رەيتينگىلىك كورسەتكىشتەگى توپ – 30 ينستيتۋتتىڭ اراسىندا دا قازاق­ستان­دىق ورتالىقتار جوق بولىپ شىقتى. ءازىرباي­جاننىڭ ەكونوميكا جانە الەۋ­مەتتىك زەرت­تەۋلەر ينستيتۋتى 15-ورىننان كورىندى. بۇل تىزىمدە ۋكراينا، ەستونيا ەلدەرىنىڭ اقىل-وي ورتالىقتارى بار. ءيا، بiزدiڭ قازاقستاندىق “بالاڭ” انا­ليتيكا ءالi كۇنگە ەسكi قالىپ پەن جاڭا ستە­رەوتيپ اراسىندا باسى قاتىپ، قالىپتا­سۋ­دىڭ باستاپقى كەزەڭiنەن شىعا الماي ءجۇ­رەتiن. بىراق ەرلان قارين، نۇرلان ەرىمبەتوۆ، ايدوس سارىم ءتارىزدى ەل تۇت­قاسىنداعى ازاماتتاردىڭ ەڭ ماڭىزدى ماسەلەنi تەرەڭ ءتۇسiنiپ، وڭ ارەكەتتەرگە كi­رiس­كەنiن كورىپ ءجۇرمىز. ءبىزدىڭ قوعامدا يدەيالار فابريكاسىنىڭ ىرگەتاسىنىڭ قا­لانۋىنا ەكى جاق تا مۇددەلى: ەكى تاراپتان دا قوزعالىستار بار. ءۇمىت باسىم، باعدار ايقىن. سەبەبى ءبىزدىڭ ەل 2050 جىلعا دەيىنگى دامۋ باعدارلاماسىن ايقىنداپ العان ەل. 2050 ستراتەگياسى – ءبىزدىڭ ساياسي دوك­تري­نامىز. يدەيالار فابريكاسىندا كوتەرى­لەر تاقىرىپتار 2050 سترەگياسىنىڭ ءمۇم­كىندىكتەرىن جان-جاقتى سارالاپ، قوعامعا وي سالسا، ءۇمىتتىڭ اقتالعانى.

«الەمدىك ساياساتتانۋشىلاردىڭ قورى­نا «يدەيالار فابريكاسى» رەتىندە ەنىپ كەتكەن ۇعىم ءبىزدىڭ ەلگە كەشتەتىپ بولسا دا جەتتى» دەيدى ماماندار. كۇندەلىكتى با­سىلىم بەتتەرىندە وسى تاقىرىپتا ءبىراز ماقالالار جاريالاندى. سونىڭ ىشىندە ءبىزدىڭ نازارىمىزدى اۋدارعانى – پرو­فەسسور مۇحتاربەك شايكەمەلوۆتىڭ «ءبىز­دىڭ قوعام ساياساتتانۋ سالاسىن عىلىم دەپ تاني ما؟» دەگەن ماقالاسى. اۆتور ءوز ما­قا­لاسىندا «يدەيالار فابريكاسى» بۇگىن دە بولعان، ەرتەڭ دە جالعاسا بەرەدى. ول بيلىك ەليتاسىنىڭ قولداۋىنا يە بولعاندا عانا ماتەريالدىق كۇشكە يە بولادى. قازاق­ستان­دا جاعداي وزگەشەرەك. بiر جاعىنان اتالعان عالامدىق داعدارىستاردان ەل ءۇشiن ساياسي جانە ەكونوميكالىق ديۆيدەند الۋ­عا بولسا، ەكiنشiدەن، ونى بولاشاق جاڭعى­رۋدىڭ العىشارتى رەتiندە قاراستىرۋعا بو­لار ەدi. بىراق ول، ازىرگە ءوزىمىزدىڭ ەل شە­كاراسىنان ءارى اسا العان جوق. الەمدىك قا­ۋىمداستىقتىڭ نازارىن اۋدارا ال­ماۋى­مىزدىڭ سەبەبى وسى» دەيدى.

قازاقستاندىق ساياساتتانۋشى ەدۋارد پولەتاەۆ تا قازاقستاندىق ساياساتتانۋ عى­لىمى كەنجەلەپ دامىپ كەلە جاتقان سالا ەكەنىن ايتادى. بىراق تۇيتكىل ونىمەن عانا شەكتەلمەيدى ەكەن.

– بىراق ءبىر عانا پروبلەما بار. ءبىزدىڭ قوعامدا ساياساتتانۋشىنىڭ قۇقىقتىق ءمار­تەبەسى انىقتالماعان، ول جايلى ناقتى كوزقاراس تا قالىپتاسپاعان. ساياساتتانۋشى بەلگىلى ءبىر ماماندىق پا، الدە بەلگىلى ءبىر تۇلعانىڭ ءحوببيى مە، ول جاعىن دا ەشكىم كەسىپ ايتا المايدى. سوڭعى جىلدارى بار­لىق تاقىرىپتارعا پىكىر بىلدىرە بەرەتىن ساياساتتانۋشىلار توبى قالىپتاسىپ كەلە جاتىر. بۇل وقىرماننىڭ ساياساتتانۋ تۋ­رالى تۇسىنىگىن تىم تۇمانداندىرىپ جىبە­رەدى. مىسالى، بىزدە قىتاي، اۋعانستان نەمەسە تمد كولەمىندەگى ينتەگراتسيالىق ۇدەرىستەر تۋرالى پىكىر بىلدىرە بەرەتىن سايا­ساتتانۋشىلار قاتارى تىم كوپ. ءبىز ايتىپ وتكەن تاقىرىپتار ساياساتتانۋشىنىڭ جا­نىنا جاقىن تاقىرىپ پا، الدە ول ونى تەرەڭ مەڭگەرگەندىكتەن قانا جۇرەكسىنبەي پىكىر ءبىلدىرىپ وتىر ما؟ ول جاعىن ەشكىم ايتا المايدى. قوعام ءبىر ورىندا تۇرمايدى، زاڭ وزگەرەدى. زامان وزگەرەدى. سوندىقتان ساياساتتانۋشىلارعا «ساياسي كوزقاراسى تۇراقسىز» دەگەن ايىپتار دا تاعىلىپ جا­تادى. سوندىقتان مەن ارىپتەستەرىمنىڭ بەلگىلى ءبىر سالالىق تاقىرىپتارعا مامان­دانعانىن جانە ساياسي كلاندار مەن ساياسي توپتاردان تاۋەلسىز بولعانىن قالار ەدىم. ساياساتتانۋشى بارلىق تاقىرىپتى بول­-جاپ ايتىپ بەرەتىن استرولوگ نەمەسە بالگەر ەمەس. ال ساياساتتانۋشىلاردىڭ ساراپتاما­لارىن بيلىك ورىندارى قاپەرىنە الا ما، جوق پا، ول بولەك اڭگىمە. بىراق ءبىزدىڭ جاع­دايىمىزدا ساياساتتانۋشىلار بيلىك ءۇشىن №1  زاپاستا  تۇرعان ماماندار.

قازىر قۇزىرلى مينيستر­لىك­تەر ساياسي ورتالىقتارعا الەۋمەتتىك زەرت­تەۋ مونيتورينگىن وتكىزۋ تۋرالى بويىن­شا مەملەكەتتىك تاپسىرىس بەرىپ تۇرادى. ەكى تاراپتىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن حا­لىق­ارالىق كونفەرەنتسيالار ءوتىپ تۇرادى. دە­مەك، ەكى تاراپ تا ساياساتتانۋ عىلىمىنىڭ قاجەتتىلىگىن، وزەكتىلىگىن مويىنداي باستا­دى. بىراق بيلىك – ساياساتتانۋشىنىڭ ور­نىن­دا ءوزىن سەزىنە الماي­دى. بۇل بارلىق ەلدەرگە ءتان كەمشىلىك. ەكى تاراپتى ەكى جاق­تىڭ دا مۇددەلەرى بارىن­شا ەسكەرىلگەن يدەيالار فابريكاسى عانا جا­قىنداتا الا­دى. ونىڭ كورىگىن قىزدىرۋ – ساياساتتا­نۋ­شىلاردىڭ ەنشىسىندە. قو­عامدىق پىكىردىڭ بەتالىسى سوعان قاراپ ايقىن­دالادى، – دەيدى ەدۋارد پولەتاەۆ.

ساياساتتانۋشىلار  وتاندىق ساياساتتانۋدىڭ ءوز­گە عىلىم باعىتتارى سەكىلدى اياعىنا تۇساۋ بولىپ تۇرعان تۇسى – ماماندانۋ ماسەلەسى ەكەنىن ايتقان بولاتىن.  ياعني گەوساياساتتا، ۇلتارا­لىق، دىنارالىق قاقتىعىسقا، مەملەكەتتىك قىزمەت جۇيەسىنە، قورعانىس سالاسىنا ما­ماندانعان ساياساتتانۋشىلار كەم. وسى سا­لادا قالام تەربەگەندەرى ديسسەرتاتسيامەن، دارىسپەن شەكتەلەدى، كوپشىلىك قاۋىمعا شىق­پايدى. ەسەسىنە، ەسىمى ءبىر-ەكى گازەت-جۋرنالعا جاريالانعان ساراپشىلار كەز كەلگەن ساۋالعا قاتىستى ءوزىنىڭ كوزقاراسىن بىلدىرۋگە دايىن تۇرادى. ءوزىنىڭ زەرتتەۋ سا­لاسى بولماسا دا، پىكىر ايتۋعا قىمسىن­بايدى.

سايكەسىنشە، پىكىردىڭ، باعانىڭ، بولجامنىڭ ساپاسىنا سىن كەلەدى. دە­گەن­مەن ول جونىندە قاتتى الاڭداپ جاتقان ساياساتتانۋشىلار از سەكىلدى.تورتكۇل دۇنيەنىڭ ءتورت بۇرىشىندا بەلەڭ الىپ جاتقان تۇيىتكىلدەرگە تويتارىس بەرۋ جولىندا  اقىل –وي فابريكاسىنىڭ  ماڭىزى زور. سەبەبى الەم ەلدەرىندە ۋشىققان پروبلەمانىڭ ەلىمىزدى اينالىپ وتەدى دەپ ايتۋعا بولمايتىندىعىن ۋاقىتتىڭ ءوزى كورسەتىپ دالەلدەپ وتىر. ال بۇل ماسەلە بىزدەن تۇرەن تۇسپەگەن تاقىرىپ. بۇل الەمنىڭ بارلىق ەلىندە مۇنداي ورتالىقتارعا ارقا سۇيەدى سولاردىڭ ۇسىنىستارىنا قۇلاق اسادى. بىزدە وسىعان ۇيرەنۋىمىز كەرەك..
                                                                                                                                                                                                                                                                       راۋان ءىلياسوۆ،
                                                                                                                                                                                                                                                                  "ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى