سوڭعى كەزدە ۇلتتىق ءداستۇرىمىز بەن ءدىنىمىزدى ءبىر-بىرىنە قاراما-قايشى قويۋ ۇردىستەرى كورىنىس تاۋىپ ءجۇر. اتا-بابامىزدان كەلە جاتقان بولمىسىمىزدان ايىرۋ ءۇشىن قاساقانا ارەكەتتەر قاراداي قانىمىزدى قايناتتى. بارعان سايىن مۇنداي كەلەڭسىز جاعداي ءورشىپ بارادى. ءوز باسىم الگىندەي كوزقاراسپەن وسىدان ون بەس جىل بۇرىن (2000 ج.) كەزدەسكەن ەدىم. ەلگە بەلگىلى ءبىر باسىلىمدا «تۇركى الەمىنىڭ عۇلاماسى» دەگەن اتپەن حاليفا التاي اعامىزدىڭ ماقالا-سۇحباتى جاريالانعان ەكەن. سونداعى ءبىر پىكىر مەنى قاتتى شوشىتتى. سول كەزدىڭ وزىندە ارابي ەكسپانتسيالىق كوزقاراستار قازاق جەرىنە اسەر ەتە باستاعانىن اڭعارعان ەدىم.
اعامىزدى كۇللى تۇركى الەمى مويىنداعان عۇلاما دەۋىمىز ورىندى ما، ورىنسىز با، ونى قويشى، «وتانداستارىمىزدىڭ يسلام دىنىنە دەگەن سەنىمىنىڭ نىعايا تۇسۋىنە سول شاماندىقتىڭ كەسىرى ءتيىپ جاتىر دەمەكسىز بە؟» – دەيدى سۇحبات الۋشى.
«سولاي دەۋگە بولادى. شامانيزم مەن يسلام ءىلىمىن شاتاستىرىپ، وسىدان كەلىپ اداسىپ جۇرگەندەر بار. مىسالى، جەتى شەلپەك تاراتۋ، ولگەنگە اس بەرۋ، قىرقىن، جىلىن وتكىزۋ ت.ب. يسلامدا جوق قاعيدالاردى حالىق ءوزى ويلاپ تاپقان. پايعامبارىمىزدىڭ دا جەتىسى نە قىرقى جاسالعان جوق»، دەيدى مارقۇم حاليفا التاي.
ءسويتىپ، يسلامنىڭ جاۋىن بۇلار جاپ-جاقىن جەردەن تاۋىپ الا قويادى. بىرىنشىدەن، جۇما سايىن شەلپەك ءپىسىرىپ اتا-باباسىن ەسىنە العان قازاقتار يسلام دىنىنە قارسىلىق جاساپ، شاماندىق دىنگە دەن قويمايدى. قايتا قۇران وقىپ، يسلام ءدىنى بويىنشا ارۋاقتارعا دۇعا جاسايدى. ال شەلپەك ءپىسىرۋ ءبىر كەزدە شامان ءدىنىنىڭ كورىنىسى بولسا، بولعان شىعار، ءدال قازىر ول – ۇلتتىق ءداستۇر، ۇلتتىق تاماقتىڭ ءبىر ءتۇرى جانە دە باسقا حالىقتاردا قايتالانا بەرمەيتىن ەرەكشە ءداستۇر. شەلپەك پىسىرگەن ءۇي اتا-باباسىنا قۇران وقۋمەن قاتار، اس قايىرعاندا باتا دا بەرەدى. ال قازاتىڭ باتاسى: «ا، قۇداي، وڭداسىن! پايعامبارىم قولداسىن!» – دەپ باستالادى. يسلامعا قارسى نەمەسە ونى قولدامايتىن ارەكەت بۇدان بايقالمايدى. «يسلامدا جوق قاعيدالار» دەگەن تىم جالپىلاما، ءاتۇستى ايتىلعان ءسوز بولۋ كەرەك. ويتكەنى، قازاق يسلامدا بار قاعيدالارمەن عانا ءومىر سۇرمەيدى عوي. باتا بەرۋ يسلامدا جوق بولعانىمەن، مۇسىلماندىققا ۇيلەس كەلەتىن ءداستۇر. يسلامدا جوق ەكەن دەپ، ودان باس تارتۋعا بولا ما؟ ماسەلەن، قازاق داستارحاننان اتتامايدى، ال اراپتار اتتامايدى، سوندا مۇنى دا مۇسىلماندىقپەن بايلانىستىرامىز با؟
ەكىنشىدەن، ولگەن ادامنىڭ ءۇشىن، جەتىسىن، قىرقىن جانە جىلىن بەرۋ دە يسلامعا قايشىلىق نەمەسە قارسىلىق ەمەس. ولگەن ادامدى سىيلاۋ، ونىڭ زيراتىن قاستەرلەۋ – سوناۋ عۇن، ءيۇزى، ءۇيسىن داۋىرىنەن كەلە جاتقان اتا سالت. تۇرىك عالىمى باھاددين وگەل «ۇلى حۇن يمپەرياسىنىڭ تاريحى» كىتابىندا (الماتى، «حانت»، 1998, 1-توم، 147-بەت): «ارادان 150 جىل وتكەندە بايىرعى موڭعولدار حۇنداردىڭ زيراتتارىن تالقانداۋ ارقىلى ءوش الۋعا باتا الادى. حۇندار بولسا، وزدەرىنىڭ قاسيەتتى اتا-بابالارىنىڭ زيراتتارىنا سوقتىققانداردان ءوش الۋ ءۇشىن 20 000 ادامدىق اسكەرمەن جورىققا اتتانادى»، – دەپ جازادى. دەمەك، اتا-بابانىڭ ارۋاعىن سىيلاۋ قاسيەتى قانىمىزعا ءبىزدىڭ داۋىرىمىزگە دەيىنگى 200 جىل بۇرىن-اق سىڭگەن. «ءولى ريزا بولماي، ءتىرى بايىمايدى» دەگەندى قازاق شاماندىققا بوي ۇرعاندىقتان ايتپايدى، ۇلتتىق ادەت-عۇرپى سولاي بولعاندىقتان ايتادى.
ۇلتتىق ادەت-عۇرپىڭا، اتا سالتىنا اينالىپ كەتكەن داستۇرلەردى ءدىني سەنىمگە نۇسقان كەلتىرەدى دەپ قارالاۋ ءدىن مەن ۇلتتىق مادەنيەتىمىزدى ءبىر-بىرىنە قاراما-قايشى قويۋعا اكەلىپ سوقتىرادى. ال ونىڭ اياعى بولجاپ بولمايتىن زارداپتارعا ۇرىندىرۋى مۇمكىن.
ولگەن ادامىڭ ءۇشىن، قىرقىن جانە جىلىن بەرۋدى قازاق يسلام دىنىنە مويىنسۇنۋ ارقىلى جۇزەگە اسىرادى: ولگەن ادامنىڭ رۋحىنا ارناپ قۇران وقيدى، شەلپەك جانە باۋىرساق پىسىرەدى. ناقتىلاپ ايتقاندا، ۇلتتىق ءداستۇرى مەن يسلام ءدىنىڭ ءداستۇرىن ۇشتاستىرا وتىرىپ جاسايدى. ياعني يسلام ءدىنىن ۋاعىزداۋ مەن تاراتۋدىڭ قوسىمشا ءبىر ارەكەتىنە اينالدىرادى.
يسلام ءدىنىن قابىلداۋ دەگەنىمىز ۇلتىمىزدى اراپتاندىرۋ ەمەس. مۇسىلماندىق ەشقاشان ۇلتتىق داستۇرىمىزگە نۇسقان كەلتىرمەۋگە ءتيىس. نە بولسا سونى «مۇسىلمان دىنىندە ولاي ەمەس» دەگەنگە سايىپ، اتا سالتىمىزدان، ۇلتتىق ىرىم، ۇلتتىق ەرەكشەلىكتەرىمىزدەن باس تارتا بەرسەك، ەجەلدەن قالىپتاسقان وزىندىك سالت-داستۇردەن ەشتەڭەسى دە جوق، كەشە عانا پايدا بولعان حالىق سياقتانىپ قالمايمىز با؟
ولگەنگە كوڭىل ايتۋ، ات قويىپ كەلۋ، جىلاپ كورىسۋ، باتا وقۋ سياقتى داستۇرلەرىمىز دە ءبىر كەزدە بەلگىلى ءبىر ءدىني نانىم-سەنىممەن پايدا بولعانىمەن، قازىر ۇلتتىق ادەتكە اينالعان. ياعني ولاردىڭ ءا باستاعى فۋنكتسياسى وزگەرگەن. وسى كۇنى ول باسقا ماعىنادا قولدانىلادى. سوندىقتان مۇسىلمان بولۋ دەگەندى ەجەلدەن كەلە جاتقان ۇلتتىق داستۇرلەردەن باس تارتۋ دەپ تۇسىنبەگەنىمىز دۇرىس. جوعارىدا اتالعان كىتابىندا ب.وگەل: «وڭ بىلگە بەگىنە (ولگەن قاعانعا) كوڭىل ايتۋ ءۇشىن كەتتى»، – دەپ جازادى. دەمەك، كوڭىل ايتۋ ءداستۇرىمىز دە ءبىزدىڭ داۋىرىمزگە دەيىنگى 200 جىل بۇرىن قالىپتاسقان. اتا-بابالارىمىزدىڭ ارۋاعىنا ارناپ قۇرباندىق شالۋ دا سونداي كوكتۇرىك زامانىنان كەلە جاتقان ءداستۇر ب. وگەل وسى كىتباندا اپ-ايقىن ايتىپ وتەدى (2-توم، 331-بەت). ەكى مىڭ جىلدان استام حالقىمىزدىڭ قانىنا سىڭگەن وسىنىڭ ءبارىن وپ-وڭاي سىزىپ تاستاپ، ەندى وپ-وڭاي ۇلتتىق بەت-بەينەمىزدەن ارىلا قويماقپىز با؟
ۇلىستىڭ ۇلى كۇنىن تويلاۋ دا، جەتى اتاعا دەيىن قىز الىسپاۋ دا، جاسى ۇلكەن ادام ولگەندە جىرتىس جىرتۋ، تابارىك تاراتۋ، بەكەت اتا، رايىمبەك اتا سياقتى اۋليەلەرگە سىيىنۋ دا مۇسىلمان دىنىندە، ناقتى ايتقاندا اراپ حالقىندا جوق. سوندا ولاردان باس تارتامىز با؟ اعاسىنىڭ ۇلى ءىنىسىنىڭ قىزىن الا بەرسىن دەپ قاراپ وتىراسمىز با؟ مۇنىڭ ءبارى مۇسىلمان دىنىنەن اۋىتقۋلىق ەمەس نەمەسە نەمەسە وعان قارسىلىق ەمەس، ەجەلدەن قالىپتاسقان ادەت-عۇرىپ. سول ادەت-عۇرىپتىڭ ءبارى دە مۇسىلمان دىنىمەن ىمىرالاسا ءجۇرىپ جاتقانىن، ياعني قۇران وقۋ ارقىلى جۇزەگە اسىپ جاتقانىن كورمەي-بىلمەي ءجۇرمىز بە؟
مۇسىلمان ءدىنى بويىنشا اۋليەلەرگە ەمەس، تەك تاڭىرگە سىيىنۋعا ءتيىسپىز. الايدا قازا ءوز اۋليەلەرىن اللانىڭ جولىندا، مۇسىلماندىق جولىندا ايرىقشا ادال قىزمەت كورسەتكەن، حالىقتىڭ قامىن ويلاعان ادامدار دەپ سانايدى، ولاردى ەشقاشان قۇدايعا دا، پايعامبارلارعا دا تەڭەستىرمەيدى; قۇدايدىڭ ەڭ سۇيىكتى قۇلدارى دەپ سانايدى. بۇل – حالىقتىڭ ءوز ەرەكشەلىگى. جانە عاسىرلار بويى قالىپتاسقان ارتىقشىلىعى.
بالا دۇنيەگە كەلگەن سوڭ جەتىنشى كۇنى ات قويىپ، شىلدەحانا جاساۋ، قىرقىنان شىعاراردا شاشىن الىپ، قىرىق قاسىق تۇزدى سۋعا شومىلدىرۋ اراپتاردا بار ءداستۇر مە، جوق ءداستۇر مە، ونى بىلمەيمىن، بىراق دارىگەرلىك گيگيەنالىق جاعىنان بۇل ءداستۇرىمىز دىنگە دە، مەديتسيناعا دا جات ەمەس. بالا بويىندا قىرىق كۇننەن كەيىن يممۋنەتەت پايدا بولاتىنىن دارىگەرلەر دە ايتىپ جۇرگەن جوق پا؟ سوندىقتان ءدىندى اتا داستۇرگە قارسى قويعاننان كورى ءدىن مەن اتا ءداستۇردى ىمىرالاستىرا قاراعانىمىز عۇلامالىق بولسا كەرەك.
«شامانيزم قالدىقتارىنىڭ يسلام سەنىمىنىڭ نىعايۋىنا كەسىرى تيۋدە نەمەسە ءدىني ساۋاتسىزدىقپەن كۇرەسۋ كەرەك» دەگەن گازەت ۇرانىن مەن ۇرىنارعا قارا تاپپاعان ادامداردىڭ ساۋاتسىزدىعى دەپ ءتۇسىندىم. «بوياۋشى، بوياۋشى دەگەنگە ساقالىن بوياپتى» دەمەكشى، مۇسىلمان بولۋ ءۇشىن ۇلتتىق ءداستۇرىمىزدىڭ ءبارىن شامانيزمگە جاتقىزىپ، جاپپاي ۇلتتىق نانىم-سەنىمىمىزگە قارسى كۇرەسۋىمىز كەرەك پە؟
