Sońǵy kezde ulttyq dástúrimiz ben dinimizdi bir-birine qarama-qaıshy qoıý úrdisteri kórinis taýyp júr. Ata-babamyzdan kele jatqan bolmysymyzdan aıyrý úshin qasaqana áreketter qaradaı qanymyzdy qaınatty. Barǵan saıyn mundaı keleńsiz jaǵdaı órship barady. Óz basym álgindeı kózqaraspen osydan on bes jyl buryn (2000 j.) kezdesken edim. Elge belgili bir basylymda «Túrki áleminiń ǵulamasy» degen atpen Halıfa Altaı aǵamyzdyń maqala-suhbaty jarııalanǵan eken. Sondaǵy bir pikir meni qatty shoshytty. Sol kezdiń ózinde arabı ekspanııalyq kózqarastar qazaq jerine áser ete bastaǵanyn ańǵarǵan edim.
Aǵamyzdy kúlli túrki álemi moıyndaǵan ǵulama deýimiz oryndy ma, orynsyz ba, ony qoıshy, «Otandastarymyzdyń ıslam dinine degen seniminiń nyǵaıa túsýine sol shamandyqtyń kesiri tıip jatyr demeksiz be?» – deıdi suhbat alýshy.
«Solaı deýge bolady. Shamanızm men ıslam ilimin shatastyryp, osydan kelip adasyp júrgender bar. Mysaly, jeti shelpek taratý, ólgenge as berý, qyrqyn, jylyn ótkizý t.b. ıslamda joq qaǵıdalardy halyq ózi oılap tapqan. Paıǵambarymyzdyń da jetisi ne qyrqy jasalǵan joq», deıdi marqum Halıfa Altaı.
Sóıtip, ıslamnyń jaýyn bular jap-jaqyn jerden taýyp ala qoıady. Birinshiden, juma saıyn shelpek pisirip ata-babasyn esine alǵan qazaqtar ıslam dinine qarsylyq jasap, shamandyq dinge den qoımaıdy. Qaıta quran oqyp, ıslam dini boıynsha arýaqtarǵa duǵa jasaıdy. Al shelpek pisirý bir kezde shaman dininiń kórinisi bolsa, bolǵan shyǵar, dál qazir ol – ulttyq dástúr, ulttyq tamaqtyń bir túri jáne de basqa halyqtarda qaıtalana bermeıtin erekshe dástúr. Shelpek pisirgen úı ata-babasyna quran oqýmen qatar, as qaıyrǵanda bata da beredi. Al qazatyń batasy: «A, qudaı, ońdasyn! Paıǵambarym qoldasyn!» – dep bastalady. Islamǵa qarsy nemese ony qoldamaıtyn áreket budan baıqalmaıdy. «Islamda joq qaǵıdalar» degen tym jalpylama, atústi aıtylǵan sóz bolý kerek. Óıtkeni, qazaq ıslamda bar qaǵıdalarmen ǵana ómir súrmeıdi ǵoı. Bata berý ıslamda joq bolǵanymen, musylmandyqqa úıles keletin dástúr. Islamda joq eken dep, odan bas tartýǵa bola ma? Máselen, qazaq dastarhannan attamaıdy, al araptar attamaıdy, sonda muny da musylmandyqpen baılanystyramyz ba?
Ekinshiden, ólgen adamnyń úshin, jetisin, qyrqyn jáne jylyn berý de ıslamǵa qaıshylyq nemese qarsylyq emes. Ólgen adamdy syılaý, onyń zıratyn qasterleý – sonaý ǵun, ıúzi, úısin dáýirinen kele jatqan ata salt. Túrik ǵalymy Bahaddın Ógel «Uly hun ımperııasynyń tarıhy» kitabynda (Almaty, «Hant», 1998, 1-tom, 147-bet): «Aradan 150 jyl ótkende baıyrǵy mońǵoldar hundardyń zırattaryn talqandaý arqyly ósh alýǵa bata alady. Hundar bolsa, ózderiniń qasıetti ata-babalarynyń zırattaryna soqtyqqandardan ósh alý úshin 20 000 adamdyq áskermen joryqqa attanady», – dep jazady. Demek, ata-babanyń arýaǵyn syılaý qasıeti qanymyzǵa bizdiń dáýirimizge deıingi 200 jyl buryn-aq sińgen. «Óli rıza bolmaı, tiri baıymaıdy» degendi qazaq shamandyqqa boı urǵandyqtan aıtpaıdy, ulttyq ádet-ǵurpy solaı bolǵandyqtan aıtady.
Ulttyq ádet-ǵurpyńa, ata saltyna aınalyp ketken dástúrlerdi dinı senimge nusqan keltiredi dep qaralaý din men ulttyq mádenıetimizdi bir-birine qarama-qaıshy qoıýǵa ákelip soqtyrady. Al onyń aıaǵy boljap bolmaıtyn zardaptarǵa uryndyrýy múmkin.
Ólgen adamyń úshin, qyrqyn jáne jylyn berýdi qazaq ıslam dinine moıynsuný arqyly júzege asyrady: ólgen adamnyń rýhyna arnap quran oqıdy, shelpek jáne baýyrsaq pisiredi. Naqtylap aıtqanda, ulttyq dástúri men ıslam diniń dástúrin ushtastyra otyryp jasaıdy. Iaǵnı ıslam dinin ýaǵyzdaý men taratýdyń qosymsha bir áreketine aınaldyrady.
Islam dinin qabyldaý degenimiz ultymyzdy araptandyrý emes. Musylmandyq eshqashan ulttyq dástúrimizge nusqan keltirmeýge tıis. Ne bolsa sony «musylman dininde olaı emes» degenge saıyp, ata saltymyzdan, ulttyq yrym, ulttyq erekshelikterimizden bas tarta bersek, ejelden qalyptasqan ózindik salt-dástúrden eshteńesi de joq, keshe ǵana paıda bolǵan halyq sııaqtanyp qalmaımyz ba?
Ólgenge kóńil aıtý, at qoıyp kelý, jylap kórisý, bata oqý sııaqty dástúrlerimiz de bir kezde belgili bir dinı nanym-senimmen paıda bolǵanymen, qazir ulttyq ádetke aınalǵan. Iaǵnı olardyń á bastaǵy fýnkııasy ózgergen. Osy kúni ol basqa maǵynada qoldanylady. Sondyqtan musylman bolý degendi ejelden kele jatqan ulttyq dástúrlerden bas tartý dep túsinbegenimiz durys. Joǵaryda atalǵan kitabynda B.Ógel: «Oń Bilge Begine (ólgen qaǵanǵa) kóńil aıtý úshin ketti», – dep jazady. Demek, kóńil aıtý dástúrimiz de bizdiń dáýirimzge deıingi 200 jyl buryn qalyptasqan. Ata-babalarymyzdyń arýaǵyna arnap qurbandyq shalý da sondaı kóktúrik zamanynan kele jatqan dástúr B. Ógel osy kitbanda ap-aıqyn aıtyp ótedi (2-tom, 331-bet). Eki myń jyldan astam halqymyzdyń qanyna sińgen osynyń bárin op-ońaı syzyp tastap, endi op-ońaı ulttyq bet-beınemizden aryla qoımaqpyz ba?
Ulystyń uly kúnin toılaý da, jeti ataǵa deıin qyz alyspaý da, jasy úlken adam ólgende jyrtys jyrtý, tábárik taratý, Beket ata, Raıymbek ata sııaqty áýlıelerge syıyný da musylman dininde, naqty aıtqanda arap halqynda joq. Sonda olardan bas tartamyz ba? Aǵasynyń uly inisiniń qyzyn ala bersin dep qarap otyrasmyz ba? Munyń bári musylman dininen aýytqýlyq emes nemese nemese oǵan qarsylyq emes, ejelden qalyptasqan ádet-ǵuryp. Sol ádet-ǵuryptyń bári de musylman dinimen ymyralasa júrip jatqanyn, ıaǵnı quran oqý arqyly júzege asyp jatqanyn kórmeı-bilmeı júrmiz be?
Musylman dini boıynsha áýlıelerge emes, tek Táńirge syıynýǵa tıispiz. Alaıda qaza óz áýlıelerin allanyń jolynda, musylmandyq jolynda aıryqsha adal qyzmet kórsetken, halyqtyń qamyn oılaǵan adamdar dep sanaıdy, olardy eshqashan qudaıǵa da, paıǵambarlarǵa da teńestirmeıdi; qudaıdyń eń súıikti quldary dep sanaıdy. Bul – halyqtyń óz ereksheligi. Jáne ǵasyrlar boıy qalyptasqan artyqshylyǵy.
Bala dúnıege kelgen soń jetinshi kúni at qoıyp, shildehana jasaý, qyrqynan shyǵararda shashyn alyp, qyryq qasyq tuzdy sýǵa shomyldyrý araptarda bar dástúr me, joq dástúr me, ony bilmeımin, biraq dárigerlik gıgıenalyq jaǵynan bul dástúrimiz dinge de, medıınaǵa da jat emes. Bala boıynda qyryq kúnnen keıin ımmýnetet paıda bolatynyn dárigerler de aıtyp júrgen joq pa? Sondyqtan dindi ata dástúrge qarsy qoıǵannan kóri din men ata dástúrdi ymyralastyra qaraǵanymyz ǵulamalyq bolsa kerek.
«Shamanızm qaldyqtarynyń ıslam seniminiń nyǵaıýyna kesiri tııýde nemese dinı saýatsyzdyqpen kúresý kerek» degen gazet uranyn men urynarǵa qara tappaǵan adamdardyń saýatsyzdyǵy dep túsindim. «Boıaýshy, boıaýshy degenge saqalyn boıapty» demekshi, musylman bolý úshin ulttyq dástúrimizdiń bárin shamanızmge jatqyzyp, jappaı ulttyq nanym-senimimizge qarsy kúresýimiz kerek pe?
