Soŋǧy kezde ūlttyq dästürımız ben dınımızdı bır-bırıne qarama-qaişy qoiu ürdısterı körınıs tauyp jür. Ata-babamyzdan kele jatqan bolmysymyzdan aiyru üşın qasaqana äreketter qaradai qanymyzdy qainatty. Barǧan saiyn mūndai keleŋsız jaǧdai örşıp barady. Öz basym älgındei közqaraspen osydan on bes jyl būryn (2000 j.) kezdesken edım. Elge belgılı bır basylymda «Türkı älemınıŋ ǧūlamasy» degen atpen Halifa Altai aǧamyzdyŋ maqala-sūhbaty jariialanǧan eken. Sondaǧy bır pıkır menı qatty şoşytty. Sol kezdıŋ özınde arabi ekspansiialyq közqarastar qazaq jerıne äser ete bastaǧanyn aŋǧarǧan edım.
Aǧamyzdy küllı türkı älemı moiyndaǧan ǧūlama deuımız oryndy ma, orynsyz ba, ony qoişy, «Otandastarymyzdyŋ islam dınıne degen senımınıŋ nyǧaia tüsuıne sol şamandyqtyŋ kesırı tiıp jatyr demeksız be?» – deidı sūhbat aluşy.
«Solai deuge bolady. Şamanizm men islam ılımın şatastyryp, osydan kelıp adasyp jürgender bar. Mysaly, jetı şelpek taratu, ölgenge as beru, qyrqyn, jylyn ötkızu t.b. islamda joq qaǧidalardy halyq özı oilap tapqan. Paiǧambarymyzdyŋ da jetısı ne qyrqy jasalǧan joq», deidı marqūm Halifa Altai.
Söitıp, islamnyŋ jauyn būlar jap-jaqyn jerden tauyp ala qoiady. Bırınşıden, jūma saiyn şelpek pısırıp ata-babasyn esıne alǧan qazaqtar islam dınıne qarsylyq jasap, şamandyq dınge den qoimaidy. Qaita qūran oqyp, islam dını boiynşa aruaqtarǧa dūǧa jasaidy. Al şelpek pısıru bır kezde şaman dınınıŋ körınısı bolsa, bolǧan şyǧar, däl qazır ol – ūlttyq dästür, ūlttyq tamaqtyŋ bır türı jäne de basqa halyqtarda qaitalana bermeitın erekşe dästür. Şelpek pısırgen üi ata-babasyna qūran oqumen qatar, as qaiyrǧanda bata da beredı. Al qazatyŋ batasy: «A, qūdai, oŋdasyn! Paiǧambarym qoldasyn!» – dep bastalady. İslamǧa qarsy nemese ony qoldamaityn äreket būdan baiqalmaidy. «İslamda joq qaǧidalar» degen tym jalpylama, atüstı aitylǧan söz bolu kerek. Öitkenı, qazaq islamda bar qaǧidalarmen ǧana ömır sürmeidı ǧoi. Bata beru islamda joq bolǧanymen, mūsylmandyqqa üiles keletın dästür. İslamda joq eken dep, odan bas tartuǧa bola ma? Mäselen, qazaq dastarhannan attamaidy, al araptar attamaidy, sonda mūny da mūsylmandyqpen bailanystyramyz ba?
Ekınşıden, ölgen adamnyŋ üşın, jetısın, qyrqyn jäne jylyn beru de islamǧa qaişylyq nemese qarsylyq emes. Ölgen adamdy syilau, onyŋ ziratyn qasterleu – sonau ǧūn, iüzı, üisın däuırınen kele jatqan ata salt. Türık ǧalymy Bahaddin Ögel «Ūly hūn imperiiasynyŋ tarihy» kıtabynda (Almaty, «Hant», 1998, 1-tom, 147-bet): «Aradan 150 jyl ötkende baiyrǧy moŋǧoldar hūndardyŋ zirattaryn talqandau arqyly öş aluǧa bata alady. Hūndar bolsa, özderınıŋ qasiettı ata-babalarynyŋ zirattaryna soqtyqqandardan öş alu üşın 20 000 adamdyq äskermen joryqqa attanady», – dep jazady. Demek, ata-babanyŋ aruaǧyn syilau qasietı qanymyzǧa bızdıŋ däuırımızge deiıngı 200 jyl būryn-aq sıŋgen. «Ölı riza bolmai, tırı baiymaidy» degendı qazaq şamandyqqa boi ūrǧandyqtan aitpaidy, ūlttyq ädet-ǧūrpy solai bolǧandyqtan aitady.
Ūlttyq ädet-ǧūrpyŋa, ata saltyna ainalyp ketken dästürlerdı dıni senımge nūsqan keltıredı dep qaralau dın men ūlttyq mädenietımızdı bır-bırıne qarama-qaişy qoiuǧa äkelıp soqtyrady. Al onyŋ aiaǧy boljap bolmaityn zardaptarǧa ūryndyruy mümkın.
Ölgen adamyŋ üşın, qyrqyn jäne jylyn berudı qazaq islam dınıne moiynsūnu arqyly jüzege asyrady: ölgen adamnyŋ ruhyna arnap qūran oqidy, şelpek jäne bauyrsaq pısıredı. Naqtylap aitqanda, ūlttyq dästürı men islam dınıŋ dästürın ūştastyra otyryp jasaidy. Iаǧni islam dının uaǧyzdau men taratudyŋ qosymşa bır äreketıne ainaldyrady.
İslam dının qabyldau degenımız ūltymyzdy araptandyru emes. Mūsylmandyq eşqaşan ūlttyq dästürımızge nūsqan keltırmeuge tiıs. Ne bolsa sony «mūsylman dınınde olai emes» degenge saiyp, ata saltymyzdan, ūlttyq yrym, ūlttyq erekşelıkterımızden bas tarta bersek, ejelden qalyptasqan özındık salt-dästürden eşteŋesı de joq, keşe ǧana paida bolǧan halyq siiaqtanyp qalmaimyz ba?
Ölgenge köŋıl aitu, at qoiyp kelu, jylap körısu, bata oqu siiaqty dästürlerımız de bır kezde belgılı bır dıni nanym-senımmen paida bolǧanymen, qazır ūlttyq ädetke ainalǧan. Iаǧni olardyŋ ä bastaǧy funksiiasy özgergen. Osy künı ol basqa maǧynada qoldanylady. Sondyqtan mūsylman bolu degendı ejelden kele jatqan ūlttyq dästürlerden bas tartu dep tüsınbegenımız dūrys. Joǧaryda atalǧan kıtabynda B.Ögel: «Oŋ Bılge Begıne (ölgen qaǧanǧa) köŋıl aitu üşın kettı», – dep jazady. Demek, köŋıl aitu dästürımız de bızdıŋ däuırımzge deiıngı 200 jyl būryn qalyptasqan. Ata-babalarymyzdyŋ aruaǧyna arnap qūrbandyq şalu da sondai köktürık zamanynan kele jatqan dästür B. Ögel osy kıtbanda ap-aiqyn aityp ötedı (2-tom, 331-bet). Ekı myŋ jyldan astam halqymyzdyŋ qanyna sıŋgen osynyŋ bärın op-oŋai syzyp tastap, endı op-oŋai ūlttyq bet-beinemızden aryla qoimaqpyz ba?
Ūlystyŋ ūly künın toilau da, jetı ataǧa deiın qyz alyspau da, jasy ülken adam ölgende jyrtys jyrtu, täbärık taratu, Beket ata, Raiymbek ata siiaqty äulielerge syiynu da mūsylman dınınde, naqty aitqanda arap halqynda joq. Sonda olardan bas tartamyz ba? Aǧasynyŋ ūly ınısınıŋ qyzyn ala bersın dep qarap otyrasmyz ba? Mūnyŋ bärı mūsylman dınınen auytqulyq emes nemese nemese oǧan qarsylyq emes, ejelden qalyptasqan ädet-ǧūryp. Sol ädet-ǧūryptyŋ bärı de mūsylman dınımen ymyralasa jürıp jatqanyn, iaǧni qūran oqu arqyly jüzege asyp jatqanyn körmei-bılmei jürmız be?
Mūsylman dını boiynşa äulielerge emes, tek Täŋırge syiynuǧa tiıspız. Alaida qaza öz äulielerın allanyŋ jolynda, mūsylmandyq jolynda airyqşa adal qyzmet körsetken, halyqtyŋ qamyn oilaǧan adamdar dep sanaidy, olardy eşqaşan qūdaiǧa da, paiǧambarlarǧa da teŋestırmeidı; qūdaidyŋ eŋ süiıktı qūldary dep sanaidy. Būl – halyqtyŋ öz erekşelıgı. Jäne ǧasyrlar boiy qalyptasqan artyqşylyǧy.
Bala düniege kelgen soŋ jetınşı künı at qoiyp, şıldehana jasau, qyrqynan şyǧararda şaşyn alyp, qyryq qasyq tūzdy suǧa şomyldyru araptarda bar dästür me, joq dästür me, ony bılmeimın, bıraq därıgerlık gigienalyq jaǧynan būl dästürımız dınge de, medisinaǧa da jat emes. Bala boiynda qyryq künnen keiın immunetet paida bolatynyn därıgerler de aityp jürgen joq pa? Sondyqtan dındı ata dästürge qarsy qoiǧannan körı dın men ata dästürdı ymyralastyra qaraǧanymyz ǧūlamalyq bolsa kerek.
«Şamanizm qaldyqtarynyŋ islam senımınıŋ nyǧaiuyna kesırı tiiude nemese dıni sauatsyzdyqpen küresu kerek» degen gazet ūranyn men ūrynarǧa qara tappaǧan adamdardyŋ sauatsyzdyǧy dep tüsındım. «Boiauşy, boiauşy degenge saqalyn boiapty» demekşı, mūsylman bolu üşın ūlttyq dästürımızdıŋ bärın şamanizmge jatqyzyp, jappai ūlttyq nanym-senımımızge qarsy küresuımız kerek pe?
