وزگە ۇلتتىڭ قىز بالالارىن قايدام، ءبىزدىڭ قازاقتىڭ قىزدارىنىڭ قۇلاعىن تەسىپ، سىرعا سالۋى مىندەتتى سياقتى كورىنەدى. قۇلاعىندا سىڭعىرلاعان سىرعاسى بار قازاق قىزدارى ەرەكشە سۇلۋ، ەرەكشە ادەمى. سىرعا تاققان قىزدارعا اقىندار ولەڭ ارناپ، سازگەرلەر سىرلى ءان شىعارعان. سىرعالى سۇلۋلارىن انگە قوسىپ جۇرگەن انشىلەر قانشاما! ال ءبىز وسى قاراپايىم ومىردە قىزدىڭ قۇلاعىن نە ءۇشىن تەسەتىنىنە ءۇڭىلىپ كوردىك پە؟ جالپى، قازاق قىزدارىنىڭ قۇلاعىن قاي جاستا تەسكەن؟ قۇلاق تەسىپ، سىرعا سالىپ قويۋدىڭ نە ءمانى بار؟ ايدارىمىزدىڭ تۇراقتى كەيىپكەرى زەينەپ اپايىمىزدىڭ بۇل جايلى نە ايتارى بار؟ سونىمەن…
قۇلاق تەسۋدە دە تاربيە جاتىر
قازاقتا قىز بالانىڭ ومىرىندەگى ايتۋلى كۇن — قۇلاعىن تەسۋ. توعىز جاستى باليعاتقا تولعان كەز دەپ ايتادى ەكەن، ال جەتى — قازاق ءۇشىن قاسيەتتى ساننىڭ ءبىرى. قىزدىڭ قۇلاعىن كوپ جاعدايدا تەك جەتى جاسىنان باستاپ تەسكەن. تۇلىمشاعى جەلبىرەگەن كىشكەنتاي قىز جەتى جاسقا دەيىن قۋىرشاق ويناعان بولسا، قۇلاعى تەسىلگەننەن كەيىن ونىڭ مىنەز-قۇلقى بىردەن وزگەرەدى. وسىدان باستاپ «سەن ەندى سىرعالى قىز بولدىڭ»، «سىرعا تاققان سوڭ قىز ساناتىنا قوسىلدىڭ، ەندى ساعان قۋىرشاق ويناۋ جاراسپايدى» دەپ ونىڭ قۇلاعىنا جايلاپ سىڭىرە بەرەدى. بۇدان بىلاي ول قۋىرشاقتىڭ ورنىنان قولىنا كەستە الادى. ويۋ ويۋدى ۇيرەنەدى. ول ەندىگى جەردە جەڭگەلەرىنىڭ قازان-وشاق جاقتاعى ىستەرىن كورەتىن بولادى. قۇرت قايناتىپ، ىرىمشىك جاساپ جاتقان اپالارىنا كومەكتەسىپ، ءمان-جايىن بىلمەككە ۇمتىلادى.
قىز بالانىڭ قۇلاعىن تەك ساندىك ءۇشىن، ادەمىلىككە بولا تەسپەيدى. بۇل دا — تاربيەنىڭ ءبىر ءتۇرى. مۇنى قىز بالانى ەرتەڭگى كۇنى كەلىن بولۋعا دايىنداۋدىڭ العاشقى باسپالداعى دەپ ايتۋعا بولادى. بۇل — قىز بالانى ىسمەرلىككە، شەبەرلىككە ۇيرەتۋدىڭ باسى. ول بىرتىندەپ ءۇيدىڭ شارۋاسىنا ارالاسا باستايدى. ۇل بالانى سۇندەتكە وتىرعىزعان سياقتى، قىزدىڭ قۇلاعىن تەسۋ دە — بىردەي، اتا-اناعا پارىز بولىپ سانالادى. جەتى جاستان باستاپ قۇلاق تەسكەننىڭ بەلگىلى ءبىر زاڭدىلىعى بار. ول وسى كۇندى ىشتەي اسىعا كۇتەدى. ويتكەنى قۇلاعىن تەسكەن سوڭ قىز بالانىڭ مىنەز-قۇلقىنان باستاپ، كيەتىن كيىمىنە دەيىن وزگەرەدى. قىزعا بۇرمەلى كويلەكتى قۇلاعىن تەسكەن سوڭ كيگىزەتىن بولعان. وسىدان سوڭ-اق ول ءوزىن ۇلكەن سەزىنەدى، ءوزىنىڭ ومىرىنە قاجەتتى تىرلىكتەردىڭ بارلىعىن ۇيرەنۋگە تىرىسادى. سانالى تۇردە سوعان بەيىمدەلەدى، بىلمەككە ۇمتىلادى. بولاشاق ومىرگە دايىندىقتى وسىلاي بىرتىندەپ باستايدى. سول سەبەپتى دە قىزداردىڭ قۇلاعىن تەسەردە اباي بولعان ءجون.
«سالاقتان ولاق جامان» دەگەن، قىز بالانىڭ سالاق بولۋى، ولاق بولۋى وزىنە عانا ەمەس، اتا-اناسى، قالا بەردى اۋىل-ايماعىنا سىن. وندايدى «ونەگە كورمەگەن» دەيدى. مۇندايدا، ەڭ الدىمەن، اتا-انانى كىنالايدى. «قىزعا قىرىق ۇيدەن تىيىم» قىز بالانىڭ قۇلاعىن تەسىپ، سىرعا سالعانىنان باستالادى. ول — «وتىرسا — وپاق، تۇرسا — سوپاق» ەتىپ، تىرسەكتەن قاعۋ دەگەن ەمەس، قىز — قىرىق ۇيدەن، قالا بەردى قارا كۇڭنەن دە ءبىر ونەگە، ءبىر ۇلگىلى نارسە ۇيرەنۋ دەگەن ءسوز. وسىعان دەيىن تۇلىمشاعى جەلبىرەپ جۇرگەندە ونى بالاسىنىپ ەشكىم ەلەمەۋى مۇمكىن. ال قۇلاعىن تەسكەن سوڭ، ۇستىنە كويلەك-كامزول كيگىزىپ، شاشىن ءورىپ قويعاننان كەيىن ونى قىز بولدى دەپ ەسەپتەپ، ۇلكەندەر جاعى ارقايسىسى ءوزىنىڭ ءبىر ونەگەسىن ۇيرەتۋگە تىرىسادى.
قۇلاقتى قالاي تەسكەن؟
قۇلاق تەسەردە الدىمەن سىرعالىعىنىڭ ەكى جاعىنان ەكى تارىنى سايكەستەندىرە قويىپ، جانىن كەتىرە ۋقالايدى. سودان كەيىن عانا وتقا قىزدىرىلىپ، ابدەن تازالانعان ينەمەن تەسكەن. بۇرىنىراقتا، مەنىڭ كىشكەنتاي كەزىمدە، قۇلاقتى تەسكەن سوڭ بىردەن سىرعا سالماي، ءيتتىڭ جۇنىنەن شيراتىلعان ءجىپتى وتكىزىپ قوياتىن بولعان. ويتكەنى اتا-بابالارىمىز، ءبىر جاعىنان، ءيتتى «جەتى قازىنانىڭ» ءبىرى ساناسا، ەكىنشىدەن، يت ءجۇنىنىڭ بەلگىلى ءبىر قاسيەتتەرىن بىلگەن. قۇلاقتى ىرىڭدەتپەيتىنىن، ىسىرمەيتىنىن ءارى تەز جازىلىپ كەتۋىنە اسەر ەتەتىنىن بىلگەندىكتەن دە، الدىمەن ءيتتىڭ جۇنىنەن جاسالعان ءجىپتى پايدالانعان. بۇل كۇندە ءيتتىڭ ءجۇنىنىڭ ادام دەنساۋلىعىنا پايدالى ەكەنىن دارىگەرلەر دە ايتىپ جاتىر. ءيتتىڭ جۇنىنەن جاسالعان بەلدەمشەلەردىڭ دەنساۋلىققا پايداسى بارىن جارنامالاپ جاتقانىن تەلەديداردان كورىپ تە ءجۇرمىز. وزگەنى قايدام، مۇنى ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىز ەستە جوق ەسكى زامانداردان-اق بىلگەن. ال كەيبىرەۋلەر شايدىڭ ساماسىن وتكىزەتىن بولعان. شاي دا — قاسيەتتى ءشوپ، ويتكەنى شايدىڭ قاسيەتى بولماسا، بۇكىل الەم ىشپەس ەدى. شايدىڭ دا قۇلاقتى قىزارتپايتىن، ىسىرمەيتىن قاسيەتى بار. وسىدان كەيىن ءوزىنىڭ تۇكىرىگىمەن سۋلاپ، جاڭاعى ساما نەمەسە ءيتتىڭ جۇنىنەن جاسالعان ءجىپتى جىلجىتىپ، قوزعاپ وتىرعان. وسىلاي ەكى-ءۇش كۇننىڭ اينالاسىندا-اق قىز بالانىڭ قۇلاعى جازىلىپ كەتكەن. ابدەن جازىلعان سوڭ اجەلەرىمىز نەمەرەسىنىڭ قۇلاعىنا كۇمىستەن سوعىلعان سىرعانى سالعاندى ءجون كورگەن. كۇمىس — وتە تازا ءارى ەمدىك قاسيەتى مول مەتالل. كۇمىس سىرعا تاققان بالانىڭ قۇلاعى ەشقاشان اسقىنىپ كەتپەگەن، اۋىرماعان ءارى قۇلاق كۇمىسكە ۇيرەنگەن سوڭ، التىنعا دا تەز بەيىمدەلەدى.
كەلىن ونەگەلى بولسا، انا پاراساتتى بولادى
بۇل كۇندەرى قاراپ وتىرساق، بايلىق پا، بارلىق پا، ماقتانشاقتىق پا، داڭعازالىق پا، ەسىرىكتىك پە، قالاي دەرىمدى بىلمەيمىن، تيتىمدەي ءبىر-ەكى جاسار قىزداردىڭ قۇلاعىن تەسىپ، التىن، ءتىپتى بريلليانت تاسى بار قىمبات سىرعا سالعانداردى كورىپ ءجۇرمىز. وسىنىڭ قاجەتى قانشا؟ قازاق قىزدىڭ قۇلاعىن جەتى جاسىندا تەسكەنىن ايتىپ وتتىك. ويتكەنى جەتىگە دەيىن ول قۋىرشاعىن ويناپ، تۇلىمشاعى جەلبىرەپ اسىر سالىپ ويناپ، بالالىق داۋرەندى باسىنان وتكەرۋگە ءتيىستى. وكىنىشتىسى، بۇل كۇندە وسىعان ءمان بەرىپ جاتقان ەشكىم جوق. سىرعانى تەك ساندىك ءۇشىن، ادەمىلىك ءۇشىن سالادى دەپ تۇسىنەدى. سول سەبەپتەن تىم كىشكەنتاي كەزىنەن قىزدارىنىڭ قۇلاعىن تەستىرىپ، قىمبات تاستى سىرعانى سالىپ جاتادى. قازاق ەشتەڭەنى جايدان-جاي ءارى نەگىزسىز ىستەمەيتىنىن مەن ىلعي دا ايتىپ كەلەمىن. ءوز باسىم، 2-3 جاسار تيتىمدەي قىزداردىڭ قۇلاعىنىڭ تەسىلگەنىن كورگەندە ءبىر ءتۇرلى جانىم اشيدى. كەيبىرەۋلەر بۇعان اسا قاتتى ءمان بەرىپ قارامايتىن دا شىعار، بىراق مەنىڭ جۇرەگىم اۋىرىپ قالادى. «اتتەگەن-اي، مىنا بالا بالالىقتان ءوتۋى كەرەك ەدى عوي…» دەپ ويلايمىن. ءار نارسەنىڭ ءوز جولى بولادى، كەز كەلگەن نارسەنىڭ ءوز ۋاقىتىمەن جاسالعانى دۇرىس. بالانى اشامايعا وتىرعىزعاندا جاريا ەتىپ، دابىرلاتىپ وتكىزەتىنىن ايتتىق. ويتكەنى ۇل بالا — بولاشاقتا ەلىن-جەرىن قورعايتىن ازامات. سول سەبەپتى ەرتەدەن-اق جاۋجۇرەك ءارى نامىسشىل بولىپ ءوسۋى كەرەكتىگىن ساناسىنا سىڭىرەدى، بالاعا جاۋاپكەرشىلىك جۇكتەيدى. ال قىز بالانىڭ قۇلاعىن تەسۋدى اجەلەرى موينىنا العان. انىعى، بۇل — وتباسىنداعى ايەل ادامداردىڭ، اپا-جەڭگەلەرىنىڭ بىتىرەتىن شارۋاسى. قىزدىڭ قۇلاعىن تەسكەن كەزدە اۋىلدىڭ ايەلدەرى، اپا-جەڭگەلەرى جينالىپ كەلىپ، شاشۋىن شاشىپ، كىشىگىرىم توي-تومالاق جاسايدى.
قىزداردىڭ تاربيەسىنە قاتىستى جايدى ءار سۇحباتتارىمدا مىندەتتى تۇردە ايتىپ جۇرەمىن. «ۇنەمى قايتالاپ ايتا بەرەدى» دەپ كەيبىرەۋلەردىڭ مەنى كىنالاۋلارى دا مۇمكىن. بىراق قىز تاربيەسىن نازاردان شىعارىپ العانىمىز جاسىرىن ەمەس. تاربيە تىزگىنىن بوساتىپ الدىق. بۇعان قىزدارىمىزدىڭ قالاي بولسا سولاي اشىق-شاشىق كيىنىپ، كىندىگىن كورسەتىپ جۇرگەنى دالەل. جاس قىزداردىڭ كوشەدە اشىقتان اشىق تەمەكى شەگىپ، سىرا ءىشىپ جۇرگەندەرىن كورىپ جۇرسەك تە، ءمان بەرمەۋگە اينالدىق. ولاردىڭ ەرتەڭگى انا ەكەنىن ەستەن شىعارىپ ءجۇرمىز. ال ءبىزدىڭ اتا-بابامىز بالالىق داۋرەنى وتىسىمەن قىزعا دۇرىس تاربيە بەرۋدى قولعا العان. قىز — از كۇنگى قوناق. سوندىقتان دا كۇنى ەرتەڭ كەلىن بولىپ تۇسكەن جەرىندە اتا-اناسىنا، اۋىلىنا ءسوز كەلتىرمەۋىن الدىن الا ويلاعان.
انا پاراساتتى بولسا، اجە دانىشپان بولادى
بۇگىنگى قىزدارعا كەستە تىكتىرىپ، شۇلىق توقىتا المايمىز. وزدەرىنە ۇناعان ماتادان «قالاعان ۇلگىدە كويلەك تىگىپ ال» دەپ ماجبۇرلەۋ دە مۇمكىن ەمەس. بارلىعى ساتىلادى. بارلىعى دايىن. ءوز باسىم كۇنى بۇگىنگە دەيىن شارشاعان ساتتە ءبىر مەزگىل كەستە تىككەندى جاقسى كورەمىن. كەستەنىڭ ورنەگىنە قاراعاندا ادام بوتەن وي ويلامايدى. ويىڭنان ورنەك سالىپ وتىرعاندا تەك سونىڭ ادەمى بولىپ شىعۋىنا كوڭىل بولەسىڭ. ەسىمە تۇسكەن مىنا وقيعانى ايتا كەتەيىن. 1974 جىلى اتانىڭ تۋعان كۇنىنە ارناپ ادەمى ەكى جاستىققاپ كەستەلەدىم. ءالى كۇنگە دەيىن ساقتاۋلى. اتا جاستىققاپتى كورگەندە: «مەنى ۇزاتاتىن قىز قۇساپ… مىناۋىڭ نە؟» — دەدى اشۋلانىپ. «اتا، كەشىرىڭىز، مەن مۇنى ءوز قولىممەن سىزگە ارناپ تىكتىم»، — دەدىم مەن. سوندا بارىپ اتانىڭ ءجۇزى جىلىدى، ايتپەسە لاقتىرىپ جىبەرەر مە ەدى… «قاراي گور، تۋرا ماشينامەن تىككەندەي»، — دەپ ەدى سوندا ءوز قولىممەن تىككەن ەڭبەگىمدى باعالاپ. قولدان ىستەلگەن نارسە بولەك بولادى. بەرتىندە ەكى نەمەرەمە ارنايى توركورپە جاسادىم. ونى انا جەر، مىنا جەردەن تەبەرىككە بەرگەننەن جينالعان ماتالاردان قۇرادىم. ونداي تەبەرىككە بەرىلگەن ءبىر جاپىراق ماتانى بىرەۋگە بەرە المايسىڭ، قالاي بولسا سولاي تاستاۋعا بولمايدى، مەيىلىنشە قاجەتكە جاراتقان جاقسى. توركورپەنى تىگىپ جاتقانىمدى كورگەندە «جۇمىس ىستەمەگەندىكتەن ەرىگىپ تىگەسىڭ عوي، ايتپەسە بۇل كۇندە نە كەرەكتىڭ ءبارى دۇكەندە تولىپ تۇر» دەگەندەر دە بولدى. وكىنىشتىسى، مەن مۇنى مۇلدە باسقا ماقساتپەن تىككەنىمدى ولار تۇسىنبەدى. بىرىنشىدەن، بۇل — تالاي ۇلكەن كىسىلەردىڭ تەبەرىگى، قۇران وقىلعان جەردەن كەلگەن قىجىمدار، پۇلىشتەر. ەكىنشىدەن، مەن سونى ءوز قولىممەن تىگىپ وتىرمىن. ەرتەڭگى كۇنى مەن ومىردەن وتكەن كەزدە انارىم (كەلىنى) اجەلەرىنىڭ نەمەرەلەرىنە ءوز قولىمەن تىككەنىن ايتىپ، مۇنى كەلىندەرىنە تابىستايدى. قازاقتىڭ كەز كەلگەن قولونەرى اتادان بالاعا، ۇرپاقتان ۇرپاققا وسىلاي جەتكەن جوق پا؟! ءوزىمىزدىڭ قولونەرىمىزدى وسىلاي دامىتىپ، تۇرلەندىرىپ مۇرا ەتىپ قالدىرمادىق پا؟! اڭگىمەمىزدى كىشكەنتاي قىزدىڭ جەتىگە تولعاندا قۇلاعىن تەسىپ، ۇلكەن ومىرگە باعىتتايتىنىمىزدان باستادىق. ءوز باسىم، ىلعي دا جاستاردان ءبىر نارسەنى تالاپ ەتۋدەن بۇرىن ولارعا ۇلكەندەردىڭ الدىمەن وزدەرى ۇيرەتۋى كەرەك ەكەنىن، كورسەتۋى كەرەك ەكەنىن ايتىپ كەلەمىن. ال بۇدان شىعاتىن كورىتىندى — قىز تاربيەلى بولسا، كەلىن ونەگەلى بولادى. كەلىن ونەگەلى بولسا، انا پاراساتتى بولادى. انا پاراساتتى بولسا، اجە دانىشپان بولادى. ءومىر وسىلاي جالعاسادى.
اڭگىمەلەسكەن
ايگۇل بولاتحانقىزى،
«ايقىن».
