Özge ūlttyŋ qyz balalaryn qaidam, bızdıŋ qazaqtyŋ qyzdarynyŋ qūlaǧyn tesıp, syrǧa saluy mındettı siiaqty körınedı. Qūlaǧynda syŋǧyrlaǧan syrǧasy bar qazaq qyzdary erekşe sūlu, erekşe ädemı. Syrǧa taqqan qyzdarǧa aqyndar öleŋ arnap, sazgerler syrly än şyǧarǧan. Syrǧaly sūlularyn änge qosyp jürgen änşıler qanşama! Al bız osy qarapaiym ömırde qyzdyŋ qūlaǧyn ne üşın tesetınıne üŋılıp kördık pe? Jalpy, qazaq qyzdarynyŋ qūlaǧyn qai jasta tesken? Qūlaq tesıp, syrǧa salyp qoiudyŋ ne mänı bar? Aidarymyzdyŋ tūraqty keiıpkerı Zeinep apaiymyzdyŋ būl jaily ne aitary bar? Sonymen…
Qūlaq tesude de tärbie jatyr
Qazaqta qyz balanyŋ ömırındegı aituly kün — qūlaǧyn tesu. Toǧyz jasty baliǧatqa tolǧan kez dep aitady eken, al jetı — qazaq üşın qasiettı sannyŋ bırı. Qyzdyŋ qūlaǧyn köp jaǧdaida tek jetı jasynan bastap tesken. Tūlymşaǧy jelbıregen kışkentai qyz jetı jasqa deiın quyrşaq oinaǧan bolsa, qūlaǧy tesılgennen keiın onyŋ mınez-qūlqy bırden özgeredı. Osydan bastap «sen endı syrǧaly qyz boldyŋ», «syrǧa taqqan soŋ qyz sanatyna qosyldyŋ, endı saǧan quyrşaq oinau jaraspaidy» dep onyŋ qūlaǧyna jailap sıŋıre beredı. Būdan bylai ol quyrşaqtyŋ ornynan qolyna keste alady. Oiu oiudy üirenedı. Ol endıgı jerde jeŋgelerınıŋ qazan-oşaq jaqtaǧy ısterın köretın bolady. Qūrt qainatyp, ırımşık jasap jatqan apalaryna kömektesıp, män-jaiyn bılmekke ūmtylady.
Qyz balanyŋ qūlaǧyn tek sändık üşın, ädemılıkke bola tespeidı. Būl da — tärbienıŋ bır türı. Mūny qyz balany erteŋgı künı kelın boluǧa daiyndaudyŋ alǧaşqy baspaldaǧy dep aituǧa bolady. Būl — qyz balany ısmerlıkke, şeberlıkke üiretudıŋ basy. Ol bırtındep üidıŋ şaruasyna aralasa bastaidy. Ūl balany sündetke otyrǧyzǧan siiaqty, qyzdyŋ qūlaǧyn tesu de — bırdei, ata-anaǧa paryz bolyp sanalady. Jetı jastan bastap qūlaq teskennıŋ belgılı bır zaŋdylyǧy bar. Ol osy kündı ıştei asyǧa kütedı. Öitkenı qūlaǧyn tesken soŋ qyz balanyŋ mınez-qūlqynan bastap, kietın kiımıne deiın özgeredı. Qyzǧa bürmelı köilektı qūlaǧyn tesken soŋ kigızetın bolǧan. Osydan soŋ-aq ol özın ülken sezınedı, özınıŋ ömırıne qajettı tırlıkterdıŋ barlyǧyn üirenuge tyrysady. Sanaly türde soǧan beiımdeledı, bılmekke ūmtylady. Bolaşaq ömırge daiyndyqty osylai bırtındep bastaidy. Sol sebeptı de qyzdardyŋ qūlaǧyn teserde abai bolǧan jön.
«Salaqtan olaq jaman» degen, qyz balanyŋ salaq boluy, olaq boluy özıne ǧana emes, ata-anasy, qala berdı auyl-aimaǧyna syn. Ondaidy «önege körmegen» deidı. Mūndaida, eŋ aldymen, ata-anany kınälaidy. «Qyzǧa qyryq üiden tyiym» qyz balanyŋ qūlaǧyn tesıp, syrǧa salǧanynan bastalady. Ol — «otyrsa — opaq, tūrsa — sopaq» etıp, tırsekten qaǧu degen emes, qyz — qyryq üiden, qala berdı qara küŋnen de bır önege, bır ülgılı närse üirenu degen söz. Osyǧan deiın tūlymşaǧy jelbırep jürgende ony balasynyp eşkım elemeuı mümkın. Al qūlaǧyn tesken soŋ, üstıne köilek-kamzol kigızıp, şaşyn örıp qoiǧannan keiın ony qyz boldy dep eseptep, ülkender jaǧy ärqaisysy özınıŋ bır önegesın üiretuge tyrysady.
Qūlaqty qalai tesken?
Qūlaq teserde aldymen syrǧalyǧynyŋ ekı jaǧynan ekı taryny säikestendıre qoiyp, janyn ketıre uqalaidy. Sodan keiın ǧana otqa qyzdyrylyp, äbden tazalanǧan inemen tesken. Būrynyraqta, menıŋ kışkentai kezımde, qūlaqty tesken soŋ bırden syrǧa salmai, ittıŋ jünınen şiratylǧan jıptı ötkızıp qoiatyn bolǧan. Öitkenı ata-babalarymyz, bır jaǧynan, ittı «jetı qazynanyŋ» bırı sanasa, ekınşıden, it jünınıŋ belgılı bır qasietterın bılgen. Qūlaqty ırıŋdetpeitının, ısırmeitının ärı tez jazylyp ketuıne äser etetının bılgendıkten de, aldymen ittıŋ jünınen jasalǧan jıptı paidalanǧan. Būl künde ittıŋ jünınıŋ adam densaulyǧyna paidaly ekenın därıgerler de aityp jatyr. İttıŋ jünınen jasalǧan beldemşelerdıŋ densaulyqqa paidasy baryn jarnamalap jatqanyn teledidardan körıp te jürmız. Özgenı qaidam, mūny bızdıŋ ata-babalarymyz este joq eskı zamandardan-aq bılgen. Al keibıreuler şaidyŋ samasyn ötkızetın bolǧan. Şai da — qasiettı şöp, öitkenı şaidyŋ qasietı bolmasa, bükıl älem ışpes edı. Şaidyŋ da qūlaqty qyzartpaityn, ısırmeitın qasietı bar. Osydan keiın özınıŋ tükırıgımen sulap, jaŋaǧy sama nemese ittıŋ jünınen jasalǧan jıptı jyljytyp, qozǧap otyrǧan. Osylai ekı-üş künnıŋ ainalasynda-aq qyz balanyŋ qūlaǧy jazylyp ketken. Äbden jazylǧan soŋ äjelerımız nemeresınıŋ qūlaǧyna kümısten soǧylǧan syrǧany salǧandy jön körgen. Kümıs — öte taza ärı emdık qasietı mol metall. Kümıs syrǧa taqqan balanyŋ qūlaǧy eşqaşan asqynyp ketpegen, auyrmaǧan ärı qūlaq kümıske üirengen soŋ, altynǧa da tez beiımdeledı.
Kelın önegelı bolsa, Ana parasatty bolady
Būl künderı qarap otyrsaq, bailyq pa, barlyq pa, maqtanşaqtyq pa, daŋǧazalyq pa, esırıktık pe, qalai derımdı bılmeimın, titımdei bır-ekı jasar qyzdardyŋ qūlaǧyn tesıp, altyn, tıptı brilliant tasy bar qymbat syrǧa salǧandardy körıp jürmız. Osynyŋ qajetı qanşa? Qazaq qyzdyŋ qūlaǧyn jetı jasynda teskenın aityp öttık. Öitkenı jetıge deiın ol quyrşaǧyn oinap, tūlymşaǧy jelbırep asyr salyp oinap, balalyq däurendı basynan ötkeruge tiıstı. Ökınıştısı, būl künde osyǧan män berıp jatqan eşkım joq. Syrǧany tek sändık üşın, ädemılık üşın salady dep tüsınedı. Sol sebepten tym kışkentai kezınen qyzdarynyŋ qūlaǧyn testırıp, qymbat tasty syrǧany salyp jatady. Qazaq eşteŋenı jaidan-jai ärı negızsız ıstemeitının men ylǧi da aityp kelemın. Öz basym, 2-3 jasar titımdei qyzdardyŋ qūlaǧynyŋ tesılgenın körgende bır türlı janym aşidy. Keibıreuler būǧan asa qatty män berıp qaramaityn da şyǧar, bıraq menıŋ jüregım auyryp qalady. «Ättegen-ai, myna bala balalyqtan ötuı kerek edı ǧoi…» dep oilaimyn. Är närsenıŋ öz joly bolady, kez kelgen närsenıŋ öz uaqytymen jasalǧany dūrys. Balany aşamaiǧa otyrǧyzǧanda jariia etıp, dabyrlatyp ötkızetının aittyq. Öitkenı ūl bala — bolaşaqta elın-jerın qorǧaityn azamat. Sol sebeptı erteden-aq jaujürek ärı namysşyl bolyp ösuı kerektıgın sanasyna sıŋıredı, balaǧa jauapkerşılık jükteidı. Al qyz balanyŋ qūlaǧyn tesudı äjelerı moinyna alǧan. Anyǧy, būl — otbasyndaǧy äiel adamdardyŋ, apa-jeŋgelerınıŋ bıtıretın şaruasy. Qyzdyŋ qūlaǧyn tesken kezde auyldyŋ äielderı, apa-jeŋgelerı jinalyp kelıp, şaşuyn şaşyp, kışıgırım toi-tomalaq jasaidy.
Qyzdardyŋ tärbiesıne qatysty jaidy är sūhbattarymda mındettı türde aityp jüremın. «Ünemı qaitalap aita beredı» dep keibıreulerdıŋ menı kınälaulary da mümkın. Bıraq qyz tärbiesın nazardan şyǧaryp alǧanymyz jasyryn emes. Tärbie tızgının bosatyp aldyq. Būǧan qyzdarymyzdyŋ qalai bolsa solai aşyq-şaşyq kiınıp, kındıgın körsetıp jürgenı dälel. Jas qyzdardyŋ köşede aşyqtan aşyq temekı şegıp, syra ışıp jürgenderın körıp jürsek te, män bermeuge ainaldyq. Olardyŋ erteŋgı ana ekenın esten şyǧaryp jürmız. Al bızdıŋ ata-babamyz balalyq däurenı ötısımen qyzǧa dūrys tärbie berudı qolǧa alǧan. Qyz — az küngı qonaq. Sondyqtan da künı erteŋ kelın bolyp tüsken jerınde ata-anasyna, auylyna söz keltırmeuın aldyn ala oilaǧan.
Ana parasatty bolsa, Äje danyşpan bolady
Bügıngı qyzdarǧa keste tıktırıp, şūlyq toqyta almaimyz. Özderıne ūnaǧan matadan «qalaǧan ülgıde köilek tıgıp al» dep mäjbürleu de mümkın emes. Barlyǧy satylady. Barlyǧy daiyn. Öz basym künı bügınge deiın şarşaǧan sätte bır mezgıl keste tıkkendı jaqsy köremın. Kestenıŋ örnegıne qaraǧanda adam böten oi oilamaidy. Oiyŋnan örnek salyp otyrǧanda tek sonyŋ ädemı bolyp şyǧuyna köŋıl bölesıŋ. Esıme tüsken myna oqiǧany aita keteiın. 1974 jyly atanyŋ tuǧan künıne arnap ädemı ekı jastyqqap kesteledım. Älı künge deiın saqtauly. Ata jastyqqapty körgende: «Menı ūzatatyn qyz qūsap… Mynauyŋ ne?» — dedı aşulanyp. «Ata, keşırıŋız, men mūny öz qolymmen sızge arnap tıktım», — dedım men. Sonda baryp atanyŋ jüzı jylydy, äitpese laqtyryp jıberer me edı… «Qarai gör, tura maşinamen tıkkendei», — dep edı sonda öz qolymmen tıkken eŋbegımdı baǧalap. Qoldan ıstelgen närse bölek bolady. Bertınde ekı nemereme arnaiy törkörpe jasadym. Ony ana jer, myna jerden teberıkke bergennen jinalǧan matalardan qūradym. Ondai teberıkke berılgen bır japyraq matany bıreuge bere almaisyŋ, qalai bolsa solai tastauǧa bolmaidy, meiılınşe qajetke jaratqan jaqsy. Törkörpenı tıgıp jatqanymdy körgende «jūmys ıstemegendıkten erıgıp tıgesıŋ ǧoi, äitpese būl künde ne kerektıŋ bärı dükende tolyp tūr» degender de boldy. Ökınıştısı, men mūny mülde basqa maqsatpen tıkkenımdı olar tüsınbedı. Bırınşıden, būl — talai ülken kısılerdıŋ teberıgı, Qūran oqylǧan jerden kelgen qyjymdar, pülışter. Ekınşıden, men sony öz qolymmen tıgıp otyrmyn. Erteŋgı künı men ömırden ötken kezde Anarym (kelını) äjelerınıŋ nemerelerıne öz qolymen tıkkenın aityp, mūny kelınderıne tabystaidy. Qazaqtyŋ kez kelgen qolönerı atadan balaǧa, ūrpaqtan ūrpaqqa osylai jetken joq pa?! Özımızdıŋ qolönerımızdı osylai damytyp, türlendırıp mūra etıp qaldyrmadyq pa?! Äŋgımemızdı kışkentai qyzdyŋ jetıge tolǧanda qūlaǧyn tesıp, ülken ömırge baǧyttaitynymyzdan bastadyq. Öz basym, ylǧi da jastardan bır närsenı talap etuden būryn olarǧa ülkenderdıŋ aldymen özderı üiretuı kerek ekenın, körsetuı kerek ekenın aityp kelemın. Al būdan şyǧatyn korytyndy — qyz tärbielı bolsa, kelın önegelı bolady. Kelın önegelı bolsa, ana parasatty bolady. Ana parasatty bolsa, äje danyşpan bolady. Ömır osylai jalǧasady.
Äŋgımelesken
Aigül BOLATHANQYZY,
«Aiqyn».
