Ózge ulttyń qyz balalaryn qaıdam, bizdiń qazaqtyń qyzdarynyń qulaǵyn tesip, syrǵa salýy mindetti sııaqty kórinedi. Qulaǵynda syńǵyrlaǵan syrǵasy bar qazaq qyzdary erekshe sulý, erekshe ádemi. Syrǵa taqqan qyzdarǵa aqyndar óleń arnap, sazgerler syrly án shyǵarǵan. Syrǵaly sulýlaryn ánge qosyp júrgen ánshiler qanshama! Al biz osy qarapaıym ómirde qyzdyń qulaǵyn ne úshin tesetinine úńilip kórdik pe? Jalpy, qazaq qyzdarynyń qulaǵyn qaı jasta tesken? Qulaq tesip, syrǵa salyp qoıýdyń ne máni bar? Aıdarymyzdyń turaqty keıipkeri Zeınep apaıymyzdyń bul jaıly ne aıtary bar? Sonymen…
Qulaq tesýde de tárbıe jatyr
Qazaqta qyz balanyń ómirindegi aıtýly kún — qulaǵyn tesý. Toǵyz jasty balıǵatqa tolǵan kez dep aıtady eken, al jeti — qazaq úshin qasıetti sannyń biri. Qyzdyń qulaǵyn kóp jaǵdaıda tek jeti jasynan bastap tesken. Tulymshaǵy jelbiregen kishkentaı qyz jeti jasqa deıin qýyrshaq oınaǵan bolsa, qulaǵy tesilgennen keıin onyń minez-qulqy birden ózgeredi. Osydan bastap «sen endi syrǵaly qyz boldyń», «syrǵa taqqan soń qyz sanatyna qosyldyń, endi saǵan qýyrshaq oınaý jaraspaıdy» dep onyń qulaǵyna jaılap sińire beredi. Budan bylaı ol qýyrshaqtyń ornynan qolyna keste alady. Oıý oıýdy úırenedi. Ol endigi jerde jeńgeleriniń qazan-oshaq jaqtaǵy isterin kóretin bolady. Qurt qaınatyp, irimshik jasap jatqan apalaryna kómektesip, mán-jaıyn bilmekke umtylady.
Qyz balanyń qulaǵyn tek sándik úshin, ádemilikke bola tespeıdi. Bul da — tárbıeniń bir túri. Muny qyz balany erteńgi kúni kelin bolýǵa daıyndaýdyń alǵashqy baspaldaǵy dep aıtýǵa bolady. Bul — qyz balany ismerlikke, sheberlikke úıretýdiń basy. Ol birtindep úıdiń sharýasyna aralasa bastaıdy. Ul balany súndetke otyrǵyzǵan sııaqty, qyzdyń qulaǵyn tesý de — birdeı, ata-anaǵa paryz bolyp sanalady. Jeti jastan bastap qulaq teskenniń belgili bir zańdylyǵy bar. Ol osy kúndi ishteı asyǵa kútedi. Óıtkeni qulaǵyn tesken soń qyz balanyń minez-qulqynan bastap, kıetin kıimine deıin ózgeredi. Qyzǵa búrmeli kóılekti qulaǵyn tesken soń kıgizetin bolǵan. Osydan soń-aq ol ózin úlken sezinedi, óziniń ómirine qajetti tirlikterdiń barlyǵyn úırenýge tyrysady. Sanaly túrde soǵan beıimdeledi, bilmekke umtylady. Bolashaq ómirge daıyndyqty osylaı birtindep bastaıdy. Sol sebepti de qyzdardyń qulaǵyn teserde abaı bolǵan jón.
«Salaqtan olaq jaman» degen, qyz balanyń salaq bolýy, olaq bolýy ózine ǵana emes, ata-anasy, qala berdi aýyl-aımaǵyna syn. Ondaıdy «ónege kórmegen» deıdi. Mundaıda, eń aldymen, ata-anany kinálaıdy. «Qyzǵa qyryq úıden tyıym» qyz balanyń qulaǵyn tesip, syrǵa salǵanynan bastalady. Ol — «otyrsa — opaq, tursa — sopaq» etip, tirsekten qaǵý degen emes, qyz — qyryq úıden, qala berdi qara kúńnen de bir ónege, bir úlgili nárse úırený degen sóz. Osyǵan deıin tulymshaǵy jelbirep júrgende ony balasynyp eshkim elemeýi múmkin. Al qulaǵyn tesken soń, ústine kóılek-kamzol kıgizip, shashyn órip qoıǵannan keıin ony qyz boldy dep eseptep, úlkender jaǵy árqaısysy óziniń bir ónegesin úıretýge tyrysady.
Qulaqty qalaı tesken?
Qulaq teserde aldymen syrǵalyǵynyń eki jaǵynan eki taryny sáıkestendire qoıyp, janyn ketire ýqalaıdy. Sodan keıin ǵana otqa qyzdyrylyp, ábden tazalanǵan ınemen tesken. Burynyraqta, meniń kishkentaı kezimde, qulaqty tesken soń birden syrǵa salmaı, ıttiń júninen shıratylǵan jipti ótkizip qoıatyn bolǵan. Óıtkeni ata-babalarymyz, bir jaǵynan, ıtti «jeti qazynanyń» biri sanasa, ekinshiden, ıt júniniń belgili bir qasıetterin bilgen. Qulaqty irińdetpeıtinin, isirmeıtinin ári tez jazylyp ketýine áser etetinin bilgendikten de, aldymen ıttiń júninen jasalǵan jipti paıdalanǵan. Bul kúnde ıttiń júniniń adam densaýlyǵyna paıdaly ekenin dárigerler de aıtyp jatyr. Ittiń júninen jasalǵan beldemshelerdiń densaýlyqqa paıdasy baryn jarnamalap jatqanyn teledıdardan kórip te júrmiz. Ózgeni qaıdam, muny bizdiń ata-babalarymyz este joq eski zamandardan-aq bilgen. Al keıbireýler shaıdyń samasyn ótkizetin bolǵan. Shaı da — qasıetti shóp, óıtkeni shaıdyń qasıeti bolmasa, búkil álem ishpes edi. Shaıdyń da qulaqty qyzartpaıtyn, isirmeıtin qasıeti bar. Osydan keıin óziniń túkirigimen sýlap, jańaǵy sama nemese ıttiń júninen jasalǵan jipti jyljytyp, qozǵap otyrǵan. Osylaı eki-úsh kúnniń aınalasynda-aq qyz balanyń qulaǵy jazylyp ketken. Ábden jazylǵan soń ájelerimiz nemeresiniń qulaǵyna kúmisten soǵylǵan syrǵany salǵandy jón kórgen. Kúmis — óte taza ári emdik qasıeti mol metall. Kúmis syrǵa taqqan balanyń qulaǵy eshqashan asqynyp ketpegen, aýyrmaǵan ári qulaq kúmiske úırengen soń, altynǵa da tez beıimdeledi.
Kelin ónegeli bolsa, Ana parasatty bolady
Bul kúnderi qarap otyrsaq, baılyq pa, barlyq pa, maqtanshaqtyq pa, dańǵazalyq pa, esiriktik pe, qalaı derimdi bilmeımin, tıtimdeı bir-eki jasar qyzdardyń qulaǵyn tesip, altyn, tipti brıllıant tasy bar qymbat syrǵa salǵandardy kórip júrmiz. Osynyń qajeti qansha? Qazaq qyzdyń qulaǵyn jeti jasynda teskenin aıtyp óttik. Óıtkeni jetige deıin ol qýyrshaǵyn oınap, tulymshaǵy jelbirep asyr salyp oınap, balalyq dáýrendi basynan ótkerýge tıisti. Ókinishtisi, bul kúnde osyǵan mán berip jatqan eshkim joq. Syrǵany tek sándik úshin, ádemilik úshin salady dep túsinedi. Sol sebepten tym kishkentaı kezinen qyzdarynyń qulaǵyn testirip, qymbat tasty syrǵany salyp jatady. Qazaq eshteńeni jaıdan-jaı ári negizsiz istemeıtinin men ylǵı da aıtyp kelemin. Óz basym, 2-3 jasar tıtimdeı qyzdardyń qulaǵynyń tesilgenin kórgende bir túrli janym ashıdy. Keıbireýler buǵan asa qatty mán berip qaramaıtyn da shyǵar, biraq meniń júregim aýyryp qalady. «Áttegen-aı, myna bala balalyqtan ótýi kerek edi ǵoı…» dep oılaımyn. Ár nárseniń óz joly bolady, kez kelgen nárseniń óz ýaqytymen jasalǵany durys. Balany ashamaıǵa otyrǵyzǵanda jarııa etip, dabyrlatyp ótkizetinin aıttyq. Óıtkeni ul bala — bolashaqta elin-jerin qorǵaıtyn azamat. Sol sebepti erteden-aq jaýjúrek ári namysshyl bolyp ósýi kerektigin sanasyna sińiredi, balaǵa jaýapkershilik júkteıdi. Al qyz balanyń qulaǵyn tesýdi ájeleri moınyna alǵan. Anyǵy, bul — otbasyndaǵy áıel adamdardyń, apa-jeńgeleriniń bitiretin sharýasy. Qyzdyń qulaǵyn tesken kezde aýyldyń áıelderi, apa-jeńgeleri jınalyp kelip, shashýyn shashyp, kishigirim toı-tomalaq jasaıdy.
Qyzdardyń tárbıesine qatysty jaıdy ár suhbattarymda mindetti túrde aıtyp júremin. «Únemi qaıtalap aıta beredi» dep keıbireýlerdiń meni kinálaýlary da múmkin. Biraq qyz tárbıesin nazardan shyǵaryp alǵanymyz jasyryn emes. Tárbıe tizginin bosatyp aldyq. Buǵan qyzdarymyzdyń qalaı bolsa solaı ashyq-shashyq kıinip, kindigin kórsetip júrgeni dálel. Jas qyzdardyń kóshede ashyqtan ashyq temeki shegip, syra iship júrgenderin kórip júrsek te, mán bermeýge aınaldyq. Olardyń erteńgi ana ekenin esten shyǵaryp júrmiz. Al bizdiń ata-babamyz balalyq dáýreni ótisimen qyzǵa durys tárbıe berýdi qolǵa alǵan. Qyz — az kúngi qonaq. Sondyqtan da kúni erteń kelin bolyp túsken jerinde ata-anasyna, aýylyna sóz keltirmeýin aldyn ala oılaǵan.
Ana parasatty bolsa, Áje danyshpan bolady
Búgingi qyzdarǵa keste tiktirip, shulyq toqyta almaımyz. Ózderine unaǵan matadan «qalaǵan úlgide kóılek tigip al» dep májbúrleý de múmkin emes. Barlyǵy satylady. Barlyǵy daıyn. Óz basym kúni búginge deıin sharshaǵan sátte bir mezgil keste tikkendi jaqsy kóremin. Kesteniń órnegine qaraǵanda adam bóten oı oılamaıdy. Oıyńnan órnek salyp otyrǵanda tek sonyń ádemi bolyp shyǵýyna kóńil bólesiń. Esime túsken myna oqıǵany aıta keteıin. 1974 jyly atanyń týǵan kúnine arnap ádemi eki jastyqqap kesteledim. Áli kúnge deıin saqtaýly. Ata jastyqqapty kórgende: «Meni uzatatyn qyz qusap… Mynaýyń ne?» — dedi ashýlanyp. «Ata, keshirińiz, men muny óz qolymmen sizge arnap tiktim», — dedim men. Sonda baryp atanyń júzi jylydy, áıtpese laqtyryp jiberer me edi… «Qaraı gór, týra mashınamen tikkendeı», — dep edi sonda óz qolymmen tikken eńbegimdi baǵalap. Qoldan istelgen nárse bólek bolady. Bertinde eki nemereme arnaıy tórkórpe jasadym. Ony ana jer, myna jerden teberikke bergennen jınalǵan matalardan quradym. Ondaı teberikke berilgen bir japyraq matany bireýge bere almaısyń, qalaı bolsa solaı tastaýǵa bolmaıdy, meıilinshe qajetke jaratqan jaqsy. Tórkórpeni tigip jatqanymdy kórgende «jumys istemegendikten erigip tigesiń ǵoı, áıtpese bul kúnde ne kerektiń bári dúkende tolyp tur» degender de boldy. Ókinishtisi, men muny múlde basqa maqsatpen tikkenimdi olar túsinbedi. Birinshiden, bul — talaı úlken kisilerdiń teberigi, Quran oqylǵan jerden kelgen qyjymdar, púlishter. Ekinshiden, men sony óz qolymmen tigip otyrmyn. Erteńgi kúni men ómirden ótken kezde Anarym (kelini) ájeleriniń nemerelerine óz qolymen tikkenin aıtyp, muny kelinderine tabystaıdy. Qazaqtyń kez kelgen qolóneri atadan balaǵa, urpaqtan urpaqqa osylaı jetken joq pa?! Ózimizdiń qolónerimizdi osylaı damytyp, túrlendirip mura etip qaldyrmadyq pa?! Áńgimemizdi kishkentaı qyzdyń jetige tolǵanda qulaǵyn tesip, úlken ómirge baǵyttaıtynymyzdan bastadyq. Óz basym, ylǵı da jastardan bir nárseni talap etýden buryn olarǵa úlkenderdiń aldymen ózderi úıretýi kerek ekenin, kórsetýi kerek ekenin aıtyp kelemin. Al budan shyǵatyn korytyndy — qyz tárbıeli bolsa, kelin ónegeli bolady. Kelin ónegeli bolsa, ana parasatty bolady. Ana parasatty bolsa, áje danyshpan bolady. Ómir osylaı jalǵasady.
Áńgimelesken
Aıgúl BOLATHANQYZY,
«Aıqyn».
