«Qūdaidy qabyldau üşın tom-tom kıtap oqyp keregı joq»
Ata-babamyz armandaǧan azattyq kelgen kezde esımız şyǧyp quanyp, börkımızdı aspanǧa atyp, şekaramyzdy aşyp jıberıp, qūşaǧymyzdy jaiyp jıberdık. Sol kezde özgelerdıŋ jaqsysy da, jamany da, aramy da, adaly da qaptap kırdı. «Körmegenge köseu taŋ» bolyp, özge eldıŋ qaŋsyǧyn taŋsyq körıp, talai terıs aǧymdy jastar tez qabyldap ketkenı ras. Qazaqta söz bar: "yqtyrmaŋ bolmasa, jelge ökpeleme" deidı. Bızde sol yqtyrma bolmai qaldy. Bıraq bır uys qazaq ala būlttan tamǧan tamşydai şaşyrap jatqan mynau keŋ dalamyz jahandanuǧa jūtylyp ketpes üşın ne ısteuı kerek? Ol üşın eŋ aldymen özınıŋ baiaǧydan kele jatqan tılı men ūlttyq qadır-qasiet, ūlttyq salt-dästür arqyly ǧana özımızdı saqtai alamyz. Basqa mümkındık joq. Batys kelıp jalaŋaştady, şyǧys kelıp tūmşalady. Sonda bır uys qazaqtyŋ şaqşadai basy şaradai boldy. Qai jaǧyna qararyn bılmedı. Onyŋ üstıne 70 jyl boiy qūdaisyz qoǧamda ömır sürgennen keiın, qūdaiǧa senu degen osy eken dep terıs aǧymdarǧa ketkender köp boldy. Şyndap kelgende, qazaq eşqaşan qūdaiyn ūmytqan joq. Qazaq bır-aq auyz sözben atam zamannan qūdaiyn moiyndap, qabyldap qoiǧan. «Qūdaisyz qurai synbaidy» degen. Qūdaidy qabyldau üşın tom-tom kıtap oqyp keregı joq. Qūdaiǧa senu kerek. Dın qazır, tolyp jatyr. Dınge emes, Qūdaiǧa sengen abzal. Ol ärbır adamnyŋ jüregınde.
«Aldymen qazaqpyz, sonan keiın mūsylmanbyz»
«Bızge kelgender syrttan oqyp keldık dep, şoqityp saqal qoiyp, balaq qysqartyp, baiy ölgen qatyn qūsap qara oramalǧa tūmşalady. Būl qazaqta eşqaşan bolmaǧan närse edı. Olardyŋ aitysy boiynşa, «qazaqpyn deme, mūsylmanmyn dep ait» deidı. Men olarǧa «aldymen qazaqpyz, sonan keiın mūsylmanbyz» dep jauap beremın. Öitkenı, ärbır adam ūltymen bırge tuylady. Mynau qazaq bolyp, mynau orys bolyp, anau qytai, mynau aǧylşyn degen sekıldı ärkım öz ūltymen bırge. Jaŋa tuǧan balada dym bolmaidy, bıraq ūlt bolady. Dın ūlttyŋ üstıne şyǧatyn bolsa, ūlt joiylady. Qazırgılerdıŋ köbı halifat qūramyz dep, qazaqtyŋ qazaqtyǧyna, bırlıgıne özınıŋ san ǧasyr boiy kele jatqan tektı qasietıne şabuyl jasap jür. Hristian, budda, islam degen ūlt joq. Esesıne qazaq, orys, qytai degen ūlttar bar. Qytaidyŋ ışınde de, aǧylşyndardyŋ arasynda da islam dının qabyldaǧandar, qazaqtyŋ ışınde de hristandar bar. Bıraq sonyŋ özınde ūlttaryn satqan joq. Aldymen ūlt, sonan keiın dın. Osyny köbı ajyrata bılse kerek»
«Tarihyn, dästür-saltyn bılmeitınder dınnıŋ qaqpanyna tüsıp jatyr»
«Jaqynda qolyma bır kıtap tüstı. Syrtynda qazaqtyŋ ūlttyq salt-dästürı degen jazuy bar eken. Özım de osy taqyrypty zerttep jürgendıkten, älgı kıtapty oqyp, qarap şyqtym da jaǧamdy ūstadym. Ol jerde bükıl qazaqtyŋ qadır-qasiet, salt-dästürın 25 paiǧambardan taratypty. Mysaly, Adam ata Haua ananyŋ betın aşqandyqtan, betaşar bızge solai kelgen deptı. Taǧy sol siiaqty oidan şyǧarylǧan aŋyzdar arqyly qazaqtyŋ bükıl dästürın 25 paiǧambarǧa berıp qoiypty. Eger de paiǧambardyŋ joly bolatyn bolsa ol - sünnet. Ony bükıl mūsylmandar oryndauy kerek. Al nege basqa ūltta betaşar, tūsaukeser, şıldehana joq? Būl tek qazaqtyŋ, özınıŋ dästürı ǧoi. Bıraq qazır tarihyn, dästürın bılmeitın adamdardy dınnıŋ qaqpanyna osylai tüsırıp jür. «Kelınge sälem saluǧa bolmaidy» deidı. Öitkenı, kelın qūdaiǧa qosaq qosyp, qūdaiǧa tabynyp tūr degendı şyǧarypty. Kelın iılu arqyly kelgen jerınıŋ äuletıne de, äruaǧyna da qūrmet körsetıp tūr. Kelmei jatyp tairaŋdasa ol qandai kelın bolady? Būl ülken men kışınıŋ arasyndaǧy öte ädemı, jıbek jıp sekıldı süikımdı salty. Qazaq eşqaşan adamǧa tabynbaidy. Ol tek bır qūdaiǧa tabynady. Al adamǧa qūrmet körsetedı».
«Dästürdı būrmalauǧa bolmaidy!»
Orystyŋ balasynyŋ tūsauyn kespese de zyr jügırıp jüredı. Al qazatyŋ balasyn tūsauyn kespese sürınıp, şalyna beredı. Nege? Öitkenı būl dästür qaitalana berıp, qazırgı tılmen aitqanda energetikalyq jolǧa ainalyp ketken. Qazaqşa aitqanda kiege ainalǧan. Bızde dästür dese, tek betaşar, tūsau kesu, besıkke saludy ǧana aitamyz. Al halyqtyŋ ǧasyrlar boiy qalyptasqan etikasy, ülgı-önegesı qaida qaldy? Osy bırdı-ekılı dästürdı spektakl qylyp körsetedı. Onda da ata-baba dästürımen jymdastyryp, ädemılep körsetse maqūl ǧoi. Qazır köpşılık ala jıptıŋ män-maǧynasyn ūǧyna bermeidı. «Kısınıŋ ala jıbın attamasyn» dep kesıp jatyrmyz dep oilaidy. Ūrlyq jasamasyn dep qana tūsau kesu degen oiǧa syimaidy. Ala jıp – tırşılıktıŋ nyşany deuge bolady. Öitkenı bır Qūdai ǧana jalǧyz, qalǧanynyŋ bärı ekıden, er men äiel, ystyq pen suyq, qara men jaryq, qys pen jaz, ary qarai kete beredı. Aq jıbın ädeiı köbırek qylady. «Jaqsylyq bolǧanda, asyp-tasyp ketpesın, qiyndyqtar bolǧanda, basylmasyn, ekeuıne de teŋ össın» dep pyşaqpen kesedı. Qazır keibıreuler qaişymen kesıp jür. Odan balanyŋ ömırı qaişylanyp qalady. Qit etse, äjelerge kestıredı. Qazaq äje tügıl, jaibasar, sylbyr jüretın adamǧa tūsau keskızbegen. Äjeler balany besıkke salady. Qyrqynan şyǧartady. Bıraq tūsaudy äjelerge keskızbeidı. Äjeler ala jıptı balanyŋ aiaǧyna orap bailap beredı. Qyz balanykın aiaq-qoly balǧadai, ıstep jürgen tırlıgın tyŋǧylyqty bıtıretın, özı jürgek, pysyq, el auzynda ädemı aty bar, sondai kelınşekterge keskızedı. Ūl balanyŋ tūsauyn el aldynda jürgen, qolynan ıs keletın körnektı jıgıtterge keskızedı. Al toq ışekpen kesu qosymşa ǧana. Öitetını «ışı-syrty maily, bai, berekelı bolsyn» degen maǧyna. Al şöppen kesetın sebebı, tuǧan jerınde kök şöptei tamyr tartyp, jelkıldep össın, önsın degen maǧyna. Al negızı ala jıppen kesu kerek.
«Äsıredınşılder ūlttyq qadır-qasietımızdı ūrlap jatyr»
Halyqta söz bar: «tasyn ala berse, tau da tausylady» degen. Sol sekıldı äsıredınşılder ūlttyq qadır-qasietımızdı ūrlap jatyr. Qazaqtyŋ qyzdary küieuge tigenge deiın basyna oramal salmaǧan. Basyna oramal tüstı degen söz nekesı qiylǧan, äiel boldy degenmen bırdei. Qazaqtyŋ qyzdary kamşat börık, qūndyz börık pen ükılı taqiia kigen. Būlar qyzdardyŋ özın qalai körıktendıredı. Sol bas kiımdı kigen qyzdar şaş kütımıne qatty köŋıl bölgen. Qolaŋ şaş, sūrǧylt şaş, altyn şaş degender qyzdardyŋ şaşyna berılgen syn-sipat. Sol şaşqa taǧatyn şaşbau, şaş-teŋge, üzbe degenderdıŋ astarynda da ädemı tüsınık bar. Sonda mūsylman bolady ekenbız dep osynyŋ barlyǧyn qara oramaldyŋ astyna kömemız be? Būl – sanasyzdyq. Qazaqtar tūrmysqa şyqqannan keiın bırneşe kün säukele kiedı. Säukelenıŋ artynda jelegı bolady. Ol jelek bır jylǧa deiın saqtalady. Sonda künı bügınge deiın «jelegı tüspegen jas kelın dep» aituy sodan. Sodan keiın baryp, auyldyŋ äielderı sen endı kelınşek boldyŋ dep kimeşek kigızgen. Qazaqtyŋ jas kelınşekterınıŋ kiımınen ötken sūlu kiım joq. Ol tıptı ūsqyny jaman adamnyŋ özın sūlu etıp körsetedı. Qazaqtyŋ mūsylmanşylyǧy özıne keremet. Olai bolatyn bolsa, mūsylman bolu üşın arab bolyp kerek joq, qazaq bolyp qalu kerek!
Dina LİTPİN,
«Adyrna» ūlttyq portaly
Ūqsas jaŋalyqtar
