«Atqa jeŋıl qūdaşa» — degen söz tırkesı jai ǧana qaljyŋ ba, älde halyq jadyndaǧy tereŋ maǧynasy bar astarly beine me?
Osynau bır ǧana tırkestıŋ ainalasynan qazaqtyŋ söz önerı, salt-sanasy men äzıl mädenietınıŋ örımı aşylady desem kelısesız be?
«Atqa jeŋıl qūdaşa» degende, köz aldyŋyzǧa kım elesteidı? Toidaǧy şymşym qaljyŋ ba, joq älde alyp qaşuǧa oŋai olja ma?
Qazaq tılı mūndai tırkesterge äjeptäuır "jük" artyp qoiǧan desem qalai qaraisyz?
Bır tırkes – myŋ qatpar. «Atqa jeŋıl qūdaşa» degen söz tırkesınıŋ aiasyna qanşama külkı, emeurın, salt pen syn, tıptı taǧdyr syiyp ketuı mümkın. Qazaqtyŋ äzılge qūrylǧan tereŋ filosofiiasyna boilap köreiık desem könesız be?
«Qūdaşa» degende – äzıl me, kürsınıs pe?
«Atqa jeŋıl» degende – jeŋıl mınez be, älde auyr astar ma? Qazaqtyŋ bır ǧana qaljyŋ tırkesınde qandai maǧyna jatyr?
ATQA JEŊIL QŪDAŞA: Beinelı sözdıŋ zamanaui qyrlary.
Qazaq tılı – beinelı tırkester men astarly sözderge bai, är sözımen tūtas bır ömır filosofiiasyn meŋzeitın tereŋ dünie. Solardyŋ bırı – «atqa jeŋıl qūdaşa» tırkesı. Būl söz tırkesı būrynnan ädebi tılde de, auyzekı söileu mädenietınde de qoldanysta bar. Alaida uaqyt öte kele būl sözdıŋ astarly maǧynasy özgerıp, keide jaǧymdy sipatta, keide syn sipatynda jūmsalyp jür.
"ATQA JEŊIL QŪDAŞA": Dästür men äzıldıŋ dialogy.
Qūdaşa – qazaqtyŋ salt-dästürındegı erekşe röl iesı. Qalyŋdyqtyŋ jeŋgelerı men sıŋlılerı qūdalyqta, toi-tomalaqta erekşe qūrmetpen qabyldanǧan. Olardyŋ sözge şeşen, äzılge ūtqyr boluy – mındet. Sol sebeptı "atqa jeŋıl qūdaşa" degen tırkes eŋ aldymen qimyly şapşaŋ, elpıldep tūrǧan, ärı äzıldı kötere bıletın, kez kelgen jerde ortaǧa salyp jeŋıl "sılkılep" aluǧa bolatyn adamǧa qarata aitylady. Būl tırkeste de bır jaǧynan süikımdılık, ekınşı jaǧynan äzılmen tūspaldau qatar jüredı.
Mysaly, auyl arasyndaǧy bır jiyn-toida belsendı, sözı men külkısı jarasyp jürgen kelınşektı ülkender: «Oi, mynauyŋ atqa jeŋıl qūdaşa eken ǧoi!» – dep, erkelete mysqyldap qoiady. Būl jerde mın emes, kerısınşe, äleumettık belsendılıkke qūrmet bar.
"ALYP QAŞU" dästürı jäne tarihi astar.
Tırkestıŋ ejelgı maǧynasynda toiǧa kelgen qūdaşany atqa mıngızıp, alyp qaşu dästürı de jatqanyn joqqa şyǧaruǧa bolmaidy. Būl – sol däuırdıŋ zaŋyna sai äreket bolǧan. Qyz kelısım bermese de, bosaǧa attaǧan soŋ, köbıne qalyp qoiatyn bolǧan. Mūndai qūdaşanyŋ «atqa jeŋıl» ataluy – alyp qaşuǧa oŋai, artyq qarsylyq bıldıre qoimaityn, könbıs mınezdı degendı meŋzeidı.
Sondyqtan da būryndary qūdaşanyŋ ainalasynda auyldyŋ namysty jıgıtterı, aǧa-ınılerı jürgen. Būl bır jaǧynan qyzdy qorǧau, ekınşı jaǧynan ru men auyl namysyn saqtau nietınen tuyndaityn äreket. Ai men künnıŋ amanynda boijetken qyzdan aiyrylyp qalu – auyl üşın ülken namys, alyp qaşqandar tarapynan körsetılgen basynǧandyq, al auyl azamattary üşın süiekke taŋba sanalatyn. Alyp qaşqan qyzdyŋ artynan qua barǧandardyŋ kädımgıdei aşuǧa basatyny da sondyqtan.
"ATQA JEŊIL QŪDAŞA": Zamanaui reŋk.
Bügıngı taŋda būl tırkes tıkelei mınezdı emes, qoǧamdaǧy şeşım qabyldauda jeŋıltektık tanytatyn jaǧdailardy sipattau üşın de qoldanylyp jür. Mysaly:
«Balalarǧa arnalǧan gazet-jurnaldardyŋ redaksiialaryn Almatydan Astanaǧa köşıru — atqa jeŋıl qūdaşa bolyp tūr ǧoi».
Būl mysalda «atqa jeŋıl qūdaşa» — qūndylyqpen, tūraqtylyqpen, redaksiia ūjymdarynyŋ äleumettık jaǧdaiymen sanaspai, jeŋıl-jelpı şeşım qabyldau degen syn sipatynda aitylǧan. Būl — söz tırkesınıŋ kontekstke sai qūbylyp, jaŋa maǧyna alǧanyn körsetedı.
Qazaqtyŋ beinelı söz tırkesterı – qūr söz emes, äleumettık kod. Ol arqyly qarym-qatynas, baǧalau, eskertu, tıptı tyiym da jetkızıledı. Mysaly: «Atqa jeŋıl, taiǧa şap» — degen söz tırkesı belgılı bır toptyŋ äleumettık mümkındıgı men jeke qalauyna nemqūraidylyq tanytyp, oilanbai şeşım qabyldaǧan lauazym iesıne qarata baǧyttalatyn astarly tiym deuge de bolady.
Qazaqtyŋ ärbır söz tırkesı - äleumettık röl men qarym-qatynas mädenietınıŋ ainasy.
«Atqa jeŋıl qūdaşa» degen söz tırkesıne qazırgı közqaraspen qarasaq, onyŋ astarynan tarih, äzıl, äleumettık röl jäne syn közqaras qatar körınedı.
Tıldegı beinelı tırkesterdıŋ jaŋa zaman talabyna sai jaŋaşa interpretasiiasy — qazaq tılınıŋ damu jolyndaǧy körkemdık jalǧastyǧynyŋ kepılı.
Osy baǧytta zertteu jürgızu, söz maǧynasyna tereŋ boilau — bügıngı jas ūrpaqqa ūlttyq bolmysty tüsındırudıŋ tiımdı joly bolmaq.
Gülmäriia Barmanbekova,
ardager jurnalist
