Nurlan Asqaruly Naýryzalıev – jas ǵalym, qazaq jýrnalıstıkasynyń tarıhyn jáne túrki tańbalaryn zertteýshi. 1986 jyly 3 naýryzda Qyzylorda oblysy, Jalaǵash aýdanynyń Mádenıet aýlynda dúnıege kelgen. ál-Farabı atyndaǵy Qazaq Ulttyq ýnıversıteti, jýrnalıstıka fakýltetine túlegi. «Qazaqstan» telearnasynyń jańalyqtar bóliminde, jáne birqatar aqparattyq saıttar men basylymdarda redaktorlyq, jýrnalıstik qyzmetter atqarǵan. Búgingi kúni jýrnalıstıka fakýltetinde oqytýshylyq qyzmet atqarady.
Jas ǵalymmen ulttyq ıdeıa, adamzat órkenıeti jáne qazaq halqynyń ulttyq uıysýy, ulttaný proesi jaıynda pikirlestik.
- Armysyz, Nurlan aǵa, narkesken pikirdiń shyńy men syny aıqyndalatyn «Jansaraı» mekenimizdiń tórine qosh keldińiz! Qazaqta «Tulpar túbin tabady» degen aıshyqty tirkes bar. Osy oraıda, týǵan jerińiz jaıynda surǵym kelip otyr.
- Kóp raqmet! Saltyna berik, ǵurpyna adal Qyzylorda oblysyna qarasty Mádenıet aýylynda týyp óstim. Qazir de balalyq shaqtar, alańsyz kezder únemi kóz aldymda kólbeńdeıdi de turady. Biz oınaı júrip, oılaı júrip er jetken urpaqpyz. Kishkeneden aýyldyń kónekóz qarııalarynan, aqsaqaldardan qıssa-dastan, ańyz-áńgimelerdi estip óstim. Ózimniń Shalqar degen kókem boldy, toı-tomalaq, túrli jıyndarda meni tórge otyrǵyzyp qoıatyn. «Sózge beıimiń bar: kisi bolatyn kisiniń kisimenen isi bar, kisi bolmaıtyn kisiniń kisilerde nesi bar, áńgime tyńda!» dep jıi aıtatyn. Sol kezde meniń bolashaǵymnan úmit kútse kerek. Al ákem qatty áńgimeshil adam boldy demeımin, biraq kitapty kóp oqıtyn. Sol bizge ónege bolyp darydy. Kishkeneden kitap oqýǵa ańsarym aýdy. Alaıda satylaı oqýdyń reti bolmaı, aýyldaǵy Iles Qabylov atyndaǵy orta mektepti aıaqtaǵannan keıin birden eńbekke aralasyp kettik.
- Qazaqy tárbıeniń qaınaryna qanyp ósseńiz, tegińizdi jetik bilersiz?
- Árıne, bizdiń ólkeniń qazaqtary: «Jýsan azbaı jer azbaıdy, Shómekeı azbaı el azbaıdy» deıdi. Óz áýletimizde, jalpy el ishinde asa zor qurmetke ıe Moldahmet Tabyluly degen jyrshynyń jazǵan «Shejire-Óleńi» bar, sonyń ishinde:
«...Shejire jurt biletin úlken ósek,
Qoıatyn ár adamyn ornyna tek.
Taraǵan kishi júzden bermen qaraı,
Jetirý, Baıuly hám Qarakesek.Eskerip ardaqtasaq ata saltyn,
Bastasaq úlkeninen buzbaı qalpyn,
Baısary, Álim, Shómen bop taraıdy,
Balasy Qarakesektiń, násili – Alshyn...» dep órbı beredi.Jyrda aıtynǵan Baısarydan «Kete» degen nebir jyrshylar shyqqan rý taraıdy, Álimnen – Alty ata Álim tarqatylady. Olardyń da batyrlyqpen, jyrshylyqpen ataǵy elge jaıylǵan. Qazaqtyń has batyry Janqoja sol rýdan shyqty. Bergilerinen taratyp aıtsaq, muqym qazaqqa málim Bekuzaq Táńirbergenov degen aıtysker aqyndy erekshe atap aıtýǵa bolady.
«Aq týyn adaldyqtyń kirletken joq,
Esimnen týǵan jerim bir ketken joq.
Araldyń tabanynan sý ketkenmen
Halyqtyń kóńilinen jyr ketken joq», - deıdi bir aıtysynda marqum Bekuzaq Táńirbergenov.
Inisi Aıbek Táńirbergenov te jyraý. Qazir Araldaǵy jyr mektebinde shákirt tárbıelep jatyr. Shómekeı – Qyzylorda oblysynda qanatyn keńge jaıǵan rý. Araldan beri qaraı Qazaly, Qarmaqshy, Jalaǵash aýdandaryn meken etedi. Urany – «Dóıt!». Men óz rýymdy maqtaıyn degen oıym joq. Patsha úkimetiniń kezine deıingi qazaq rýlarynyń barlyǵy dáýletti bolǵan. Patsha úkimeti men Keńes kezeńinde júrgizilgen soıqan saıasattyń kesirinen áýeli maldan, keıin jannan aırylyp qaldyq. Kóptegen rýlar, elder, aýyl-aımaqtar halqy ashtyqtan qyrylyp ketti.
- Áńgimeńizden batyr bolǵan, bı bolǵan qazaqtyń uraǵy ekenińizdi ańdap otyrmyn...
- Bizdiń Kelmenbet degen batyr babamyz bolǵan. «Shejire-jyrda» batyr jaıynda erekshe aıtylady.
«...Bolǵan soq atamyzdyń júzi susty,
Árkimder aıbatynan ishteı pysty.
Kelmenbet dep ataýǵa ımengen soń,
Sarqasqa attyń ataýy tilge tústi...Bir aty táńiriniń halyq degen,
Halyq aıtsa qalt aıtpaıdy, soǵan senem.
Sondyqtan Kelmenbettiń aty atalmaı,
Sarqasqa rýy bolyp sodan kelgen...»Ańyzdy jazýshylar áńgimege, aqyndar óleńge, shaıyrlar jyrǵa aınaldyrady. Aýylda bul sekildi shejire-jyrlardy kóp tyńdap óstik. Jyrdaǵy Kelmenbet babamyzdan Ótebaı degen kisi týǵan. Ótebaıdan – Adambaı, Adambaıdan – Baıjan, Baıjannan – Quttyqadam, keıin Júnek, Tasqara, Sársenbaı, Sársenbaıdan meniń ákem Asqar tek tartardy. Joǵary qaraı tarqatqan kezde toǵyz ata. Qazaqy baıyptaýmen: bala, áke, ,ata, baba, arǵy ata, túp ata, tek ata, qaımana.
Al kerisinshe: áke, bala, nemere, shóbere, shópshek, nemene, týajat, júrejat, juraǵat, qaımana.
Naǵashylarymnyń rýy – Alasha. Olar da án, jyr, batyrlyq-batyldyqtan kende bolmaǵan. Mine, osy babalarymnyń qanyndaǵy aqparat maǵan jetken. Áskerden kelgennen keıin eńbekke qaıta aralastym, túbi bilim men ǵylymǵa bet buratynymdy ishteı sezetinmin. Sol senimmen, 2010 jyly ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıteti, jýrnalıstıka fakýltetine oqýǵa tústim. Aýylda óz óńirimizdiń tulǵalaryn úlgi etip júrsek, ýnıversıtette qazaqqa ortaq ǵulamalardyń, oıshyldardyń eńbekterin, ónegege toly ómir jolyn zerdeledik. Qazaqtyń tarıhyn oqydyq, qyzyǵa-qyzyǵa Túrik halyqtarynyń tarıhyn oqydyq. Qazir ejelgi babalarymyzdyń órkenıetin shama-sharqymyz jetkenshe jas býynǵa, ózimizden keıingi tálimgerlerge úıretý ústindemiz.
- Taǵlym alý bar da, tálim berý bar. Ekeýiniń basyn biriktirý ońaıǵa soqpasy anyq. Úırený men úıretýden úılesimin qaıdan taptyńyz?
- Sanaly túrde daıyndalyp, ishteı qalyptasyp jýrnalıstıka salasyna kelgennen keıin jýrnalıstıka tarıhyn, qazirgi basylymdardyń tarıhyn oqydyq. Alash basylymdarynyń tarıhyn zerdeledik. Máselen, Alash baspasózindegi ulttyq ıdeıa – bizge úlken tuǵyr bolar, bolashaqqa baǵyt silter qundy eńbekterden arqyly sanaǵa bekıdi. Arystarymyz jańa zamanǵa beıimdelgen bilim deńgeıin kóterýge úlken úles qosty. Alaıda ol kezeńdegi qarashyny bilimsiz dep taný – qate túsinik. Babalarymyzdyń ómirden túıgen-kórgenderi, tabıǵattyń syryn uǵýy, qazirgi ýnıversıtet bitirgen akademık, ǵylym doktorlarynyń bilim deńgeıinen bir mysqal kem emes. Mysaly, Mustafa Shoqaıdyń «Túrkistan» ıdeıasyn alyńyz. Mustafa «Iash Túrkistan» degen jýrnal shyǵardy, Eýropada qaıratker retinde tanyldy. Maǵjan Jumabaev ta óz jyrynda:
«...Ertede Túrkistandy Turan desken,
Turanda Er Túrigim týyp, ósken.
Turannyń tarıhy bar tolqymaly,
basynan kóp tamasha kúnder keshken...» dep jyrlaıdy.Bul neni bildiredi?.. Ertede asa kólemdi «Turan» órkenıeti bolǵan. Ońtústiktegi Syr boıynda, Túrkistan aımaǵynda úlken qalalar bolǵan. Sol jerlerde bizdiń ejelgi órkenıetimiz qalyptasty. Túrki jazýyn Syrdyń boıyndaǵy ejelgi babalarymyzdyń tanymyna ornyǵyp, orta ǵasyrǵa deıin jetpegen dep aıtý qısynsyz. Bul pikirime qazba jumystary – basty aıǵaq. Osyndaı dúnıelerdi zertteı kele, men Túrik halyqtarynyń ejelgi jazýyn zertteýdi qolǵa aldym. Álemdik ǵalymdar bul baǵdardy rýnalogııa, rýnıka dep jiktep júr. Bizde Túrkologııa dep aıtyla bastady. Men de osy taqyryptyń týrasynda úlken eńbek jazsam dep armandadym, kámil túısindim. Meniń ishki úılesimimniń bar syry osynda.
- Túrki murasyn zertteýde qandaı erekshelikter taýyp, keleńsizdikterge ushyradyńyz?
- Túrik halyqtarynyń tarıhy kezinde ár túrli patshalyqtardyń, keıbir ulttar saıasatynyń turǵysynan túgelge derlik joıylǵan. Alaıda «Kúltegin», «Bilge», «Tonykók» eskertkishterindegi jazýlar taýsylmaıtyn taqyryp. Basynda ataýly salany zerttegende tym árige qulash sermedim. Pıktogramma, ıdıogrammany qarastyra bastadym. Anyyqtap aıtsaq, kádimgi tastardaǵy sýretter. Alataýdy aralap, Qarataýdy saıalap, taýdyń bókterinde tynystadym. Adyrlar, buırattardaǵy tastardy terip, keýdesine qashalǵan jazýlardy oqydym. Birde, Qarataýdy zertteý barysynda alyp tastan túıeniń shiderlengen sýretin keziktim. Tasta shiderdiń, ıaǵnı aldyńǵy eki aıaǵyndaǵy tusaýdyń jibi anyq kórinip tur. Botasy qasynda bos júr. Bunyń sheshimi ne? Sheshim: tastaǵy sýret – adamdardyń ańdardy qolǵa úırete bastaǵan kezeńinen habar beredi. Munyń hronologııalyq sheńberi bizdiń jylsanaýymyz boıynsha 2000 jyldardan árige asyp ketýi múmkin. Tastarda úlken aqparat bar, ol qazaqqa ǵana qatysty emes, adamzattyq tarıhqa ortaq mura. Qazir kóbi tastaǵy jazýlarǵa qatysty ústirt oılaıdy. Qarataýda, Tarbaǵataıda, Altaı taýynda úlken qoıtastar óte kóp. Biraq olar tıisti deńgeıde qorǵalmaı jatyr. Kóbisi óndiriske qoldanylyp, ýatylyp jatyr. Eger olar joıylmaı tursa, keıin jas urpaq talqylap, ıgilikke aınaldyratynyna senemin. Muralardy ádebıetshiler ádebıettiń tarıhy retinde, sýretshiler foto tarıh nysany retinde qarastyrady. Biz úshin tastaǵy tańbalar – aqparattyń tarıhy.
- Dalalyq órkenıet bizge qupııasyn tolyq ashpady deısiz ǵoı?
- Iá, qazaq jýrnalıstıkasy tarıhynyń ózi adamzattyń jer betinde sóılep, qaýymdardyń alǵashqy tańbany tasqa qashap jaza bastaǵan kezeńinen bastaý alady. Bizdiń baspasózdiń tarıhy, tańbaly aqparat taratýdyń tarıhy, ǵylymı tilde aıtsaq, pıktogrammanyń tarıhy keıbir boljamdar boıynsha júz myńdaǵan jyldarǵa ketip qalýy múmkin. Demek, sabaqtastyqtyń syry tym áride, darhan dalanyń qupııasynda. Bıyl ál-Farabı babamyzdyń 1150 jyldyǵyn toılaǵaly otyrmyz. Farabıdiń «Tárbıesiz berilgen bilim – adamzattyń qas jaýy» degen naqyl sózin kóp aıtamyz. Degenmen, osy rette ǵalymnyń taǵy bir pikirin alǵa tartqym keledi. Ol «Tárbıe degenimiz – adamnyń boıyna bilimge negizdelgen izgilik qundylyqtar, etıkalyq qundylyqtar. Sol izgilik qundylyqtar arqyly óner qýatyn darytý» deıdi. Demek, túrkilerdiń ortasy – asa izgi orta bolǵan. Ál-Farabı keıin osy izgi ortada urpaqtarynyń da tulǵa retinde qalyptasqanyn armandaǵan. Deni saý, uzaq jasaıtyn ultynyń bolǵanyn qalaǵan. Tipti, Ibn Sınanyń ál-Farabı eńbekterin oqý arqyly medıınanyń atasyna aınalǵanyn eshkim ashyp aıtpaıdy. Ańyzǵa sensek, birde, ál-Farabı Otyrar janyndaǵy shaǵyn qalada kele jatyp jol shetinde ishin basa aýyrsynyp jatqan adamdy kóredi. Oǵan birden ota jasap, soqyrshegin alǵan. Munda negiz bar. Túrkiler ertede myń, on myń túmen qol bastap Eýropaǵa shapqan. Qandy qyrǵynda qansha jaýynger jaralanǵan. Jaraly jaýyngerdi emdeıtin otashylar, synyqshylar túmenbasylardyń janyna qatar erip júrgen. Demek, Farabı túrkilik órkenıettiń aıasynda ósip-órkendegen tulǵa.
- Iá, «Mýzykanyń úlken kitaby» eńbeginen de dala sazynyń, ǵasyrlar sazymen syrlasqan aspap úniniń parasaty baıqalyp turady.
- Bizge jetken derekter Farabıdiń mýzyka tilimen adamdardy jylatyp, kúldirip, uıyqtatyp ketkendigin aıtady. Bizdińshe, mýzyka terapııasy. Saz, án-kúı, tipti, dombyra qurlysynyń ózi dúnıedegi barlyq ǵylymdarmen astasyp jatyr. Mysaly, notalardy qosyp tartý – esep, dybystyń aýqymy – fızıka, saz arqyly oı aıtý, aqparat berý – jýrnalıstıka, keıbir rette fılosofııa. Endigi kezekte, Farabıdiń eńbekteri osy baǵytta zerttelýi qajet. Kúımen, sazben oı aıtý, aqparat berý – Joshy han dáýirine deıin, shamamen, onynshy, on ekinshi ǵasyrlarda qalyptasyp qoıǵan. Qazir de keıbir jaıttardy mýzykamen usynamyz. Iaǵnı, mýzyka – uǵym, derek berýge qaýqarly. Munymen qosa, men Farabıdiń tulǵalyq erekshelikteri, daryny jaıly sóz qozǵaǵanda Abaıdyń Farabı mektebiniń ókili ekenin baǵamdaımyn. Qazir Abaıdyń Farabımen rýhanı úndestigi zerttelýi qajet. Nege deseńiz, ǵulama ǵalym óleńiniń basynda: «Qashyqtasyń týǵan jer, qalyń elim!» dep jyrlaıdy. Abaı: «Qalyń elim, qazaǵym, qaıran jurtym» dep kúńirenedi. Sondaı-aq, Ál-Farabı óleńinde: «Zııaly az, birtutam tirshilikte – ákimdikke kóbisi júgiredi...» Túıindi oı Abaısha: «Bas-basyńa bı bolǵan óńkeı qıqym, Minekeı, buzǵan joq pa eldiń sıqyn!..» dep órbıdi. Bul – oı jalǵastyǵy, ǵasyrlar jiptigindegi Farabı men Abaı rýhanııatynyń ózara baılanysy. Budan shyǵar qorytynda, dala qupııasynyń syry – ózara sabaqtastyqta jatyr. Keler urpaq, bizdiń býyn óz aldyna Farabıdi, óz aldyna Abaıdy kótermelemeı, qazaq dalasynyń ǵulamalary arasynda jatqan sabaqtastyqtyń tamyryn basa bilýi qajet.
- Túrki tańbalaryn zaman talabyna saı bilim berý ádisterimen nasıhattap júrgenińizdi jaqsy bilemin. Patsha kóńildi oqyrmannyń ıgiligi úshin bir talqylap óteıikshi?!.
- Jaqsy, qazir tańbalardy oqýdyń birneshe ádisnamasy bar. Otandyq ǵalymdardan Altaı Amanjolov, Sársen Amanjolov, Myrzataı Joldasbekov, Amanqos Mektep-tegi saýatty zertteýler júrgizdi. Qazir osy salada kóńilge qonymdy tujyrymdar aıtyp júrgen Ádil Bazylhan degen túrkitanýshy ǵalymdy erekshe ataımyn.
Abaı:
«Bolmasań da uqsap baq,
bir ǵalymdy kórseńiz,
ondaı bolmaq qaıda dep,
aıtpa ǵylym súıseńiz» deıdi.Men de osy atalǵan ǵalymdardyń eńbekterin oqı otyryp ózimniń tujyrymymdy, ádisnamamdy usyndym. Iaǵnı, oqytý metodıkasy. Ádisnama boıynsha rýnıkalyq tańbalardy oqyp, jazýdy stýdentter jyldam ıgerip ketedi. Burynǵy kitaptarda da rýnıkany meńgerýdiń joldary naqty kórsetilgen. Qazirgi jastar olardyń barlyǵyn paraqtap shyǵady dep aıtý qıyn. Jastarǵa ilim úıretýde jańa tehnologııamen baılanysqan, qabysqan tyń tásilder qajet. Men elektrondy baǵdarlamalar men jazý mádenıeti zańdylyqtaryn toptastyryp otyryp meńgerýdi qup kóremin. Tańbalarmen «ATA», «ANA», «TÝǴAN JER» degen sózderdi jazdyrýdan bastap, jeti atasyn, túrli mátinderdi jazýǵa satylap kóshemin. Bizdiń áli de jazý sanatyndaǵy sana mejemiz – quldyq deńgeıde. Buryndary tótemen jazdyq, kırıl áripterin qoldanyp kelemiz, endi qaıtara latyn álipbıin tańbalaǵaly jatyrmyz. Kóbisi rýnıkany tehnıkalyq jańǵyrtýǵa kelmeıdi dep esepteıdi. Alaıda smartfonda rýnıka qaripterimen mátin terip, habarlama joldaı alatyn «Bitik», «Bitich», «Kók jazý» sodan soń Ánýar Aqdáýlet degen mamannyń ózi jasap shyǵarǵan qosymshasy, tórt birdeı baǵdarlama jumys istep tur. Tórtkúl dúnıeniń kez kelgen tilindegi aqparatty túrki tańbalaryna aýystyryp, babańnyń tańbasymen oqı berýińe bolady. Bul kóbi oılaǵandaı qıyn nárse emes.
- Barlyǵy túrkilik dúnıetanymǵa saı ILIM-nen órbıdi deısiz ǵoı?
- Iá, «ilim» degen sózdiń túbiri «ilý» ǵoı. Barlyǵy túrkiniń «ilim» degen sózinen shyǵady. Ilim degenimiz – aqparatty, bilimdi ilý, boıǵa jınaý. Júsip Balasaǵún óziniń eńbeginde: «Áýeli oqyp, ony oıyńa óre bil, ózi-aq keler sodan soń jazý óneri» dep tolǵaıdy. Mysaly, Ál-Farabı babamyz ómir boıy oqyǵan adam. Ǵulama Abaı kemeldik jasqa kelgen kezde de oqýyn toqtatpaǵan. Búginderi de de bar. Sóz yńǵaıynda aıtaıyn, Ilıa Jaqanov degen aǵamyz egde tartqan shaǵynda oqýyn aıaqtady. Sondaı-aq professorlar, akademıkter de oqıdy, izdenedi. Biraq ol jas kezde oqý sińirgendeı bolmaıdy. Qazaq muny «Jas kezińde oqysań, tasqa basqandaı, úlkeıgende oqysań, muzǵa basqandaı» deıdi. Jas shaqta adamdy ózinshe tujyrym jasaýǵa, ózindik oı, paıym aıtýǵa, jan-jaqty oılaý mashyǵyna daǵdylandyrǵan durys. Sosyn ýnıversıtette jaǵdaı jasalýy kerek. Qazir mekteptegi jalaqy artqan soń oqytýshylar mektepke aýyp ketip jatyr. Mektepte orta bilim alyp kelgen bala ýnıversıtette joǵarǵy bilimge, ǵylymǵa daǵdylanýy qajet. Kez kelgen eńbek naryǵynda adamdar jaqsy jalaqy tóleıtin jerge aýysyp ketetini aıan.
- Táýelsizdik alǵannan keıingi jyldary ulttyq ıdeıa taqyryby qatty kóterildi. Osy taqyryptyń tóńiregindegi maqalalar basylymnyń betin bermedi. Alaıda, núktege dóp túspeı, tóńirektep júrmiz. Egemen memlekettiń ulttyq ıdeıasyna qatysty pikirińizdi bilgim keledi.
- Ulttyq ıdeıa degen uǵymdy teriske shyǵara almaımyz. Bizdiń aqyn-jazýshylarymyz bul baǵytta únemi sóz talastyryp keledi. Keshe ǵana seksenniń seńgirine shyqqan, búgini Amerıkada turatyn jazýshymyz Muhtar Maǵaýındi kóptegen zııaly qaýym ókilderi quttyqtap, eńbekterin oı eleginen ótkizip jatyr. Munyń syryn aıtaıyn. Nege Maǵaýın shetelde turady? Otanymyz úshin ulttyq ıdeıanyń naqty baǵdaryn usynǵan, anyqtama bergen tulǵalarymyz qoǵamnan shettetilgen, shettetilip te jatyr. Mysaly, Maǵjannyń qýdalaýǵa túsýi, burnaǵy túrkologııa salasynda zertteýler júrgizgen Beısenbaı Kenjebaev syndy ǵalymdardyń qýdalaýǵa ushyraýy sekildi dúnıeniń búgin de jalǵasyn kórip jatyrmyz. Ony kim istep otyr, árıne, qazaqtyń tilin, ulttyq ıdeıasyn túsinbeıtin, patrıottyqty basqasha qabyldaıtyn ókilder istep otyr. Ulttyq ıdeıa jaıly aıtqanda aldymen bir nárseni túsinip alýymyz kerek. Ulttyq ıdeıa berik ornaýy úshin ulttyń ana tili kúndelikti qoldanysqa enýi qajet. Tilmen birge tól tańbamyz da qatar júrýi kerek. Iaǵnı, tańbanyń beınelenýi, tańbalanýy, qazir jazylýy dep aıtamyz. Qaıtalap aıtam, jazý jaǵynan kelgen kezde ata-babalarymyzdyń tól jazýy – túrki jazýyn qaıtara qoldanýymyz qajet. Kúni keshe Astanadaǵy Eýrazııa ulttyq ýnıversıtetine Mońǵolııa jerindegi Orhun-Enıseı ózeniniń boıynan tabylǵan «Kúltegin» eskertkishiniń kóshirmesin ákelip qoıdyq. Biraq ony eshkim oqýǵa, uǵynýǵa umtylmaıdy. Óz urpaqtaryn bylaı qoıǵanda, ǵalymdardyń ózi túsinbeıdi. Túrkologpyn, tarıhshymyn dep júrgen talaı ǵalymnyń ózi sonyń bir árpin, bir jolyn oqýǵa shamasy jetpeı keledi. Babasynan qalǵan tamǵany túsine almaǵan adam qalaı elge ıdeıa, ıdeologııa jaıly aqyl aıta alady?
- Qazir «Órkenıetter qaqtyǵysy» saltanat qurǵan kezeń. Barlyq memleketter óz órkenıetin álemge tanytýǵa, sony trend etýge umtylyp jatyr. Bul oraıda, rýna jazýy álemdik deńgeıde moıyndalýymyzǵa naqty qadam bola ala ma?
- Kezinde túrkilerdiń qalyptastyrǵan «Turan» órkenıeti, saqtardyń ózindik órkenıeti, tól jazýlary álemde qubylys bolǵan. Qazir biz sol órkenıetti jalǵastyrýshy ultpyz dep keýde soǵamyz. Ras, alaıda bizde til saqtalǵan, ózgeriske túskenimen tildik birlikter saqtalǵan. Biraq tańbalanýy joq. Osy tóńirekte ǵalymdar jıi oılansa eken deımin. Bul jaǵynan kelgen kezde ǵalymdardyń ózin aǵartý kerek shyǵar. Tarıhı saýattylyqtaryn, tańbataný saýattylyqtaryn ashý qajet. Óz tańbalarymen jazyp, aǵylshyn tilin qatar qoldanǵan memleketterdiń kóshten qalǵan eshbirin kórmedim. Órkenıetti tek ózgege umtylý arqyly emes, ózińdegini óshirmeý arqyly tanyta alamyz.
- Bir áńgimeńizde: «Tól áripterimizde meńgergen adamnyń sanasy túbegeıli ózgeriske ushyraıdy» dep aıtasyz. Shetin ketpesin, syryn ashaıyqshy?
Ata-babalarymyzdyń ertedegi sóılegen sózi, is-áreketteri, kórgen dúnıesi, jazǵan-syzǵan tańbasy, barlyǵy da sanada qattalyp, mı qyrtysynyń ishinde materıaldanyp saqtalǵan. Bul qanǵa sińip, bizge jetken bolýy múmkin. Bul - qandaǵy aqparat. Qandaǵy aqparattar boıymyzda tunshyǵyp jatyr. Iaǵnı, biz jıi aıtyp júrgen genetıkalyq kod, qanymyzdaǵy tunshyǵyp jatqan, býlyǵyp jatqan qupııa aqparattar. Bul aqpar – árbir qazaqtyń boıynda bar. Sondyqtan, tamǵa ilimin meńgergen adam tek oılanyp qoımaı, gıpoteza jasap, aqparatty paryqtap, parqyn, narqyn bilip úlken kúshke ıe bolady. Erkin oılaý men erkin sóıleýge, qorytyndy shyǵarýǵa beıim keledi. Oljas Súleımenovtyń «Qysh kitaby» týyndysynyń alǵysózinde: «Qubylystyń tańbasyn bil, qudiretti bolasyń» degen tirkes bar. Rasymen, tańbalardy on jyldan astam zerttep kele jatyrmyn. Sol ýaqyt aralyǵynda barlyq túrki tańbalarynyń qorshaǵan ortada, tabıǵatta, aspandaǵy juldyzdarda, aıda, kúnde jazylyp turǵanyn baıqadym. Máselen, jýan «N» degen tańbany alaıyq. Ol apan degende keletin «N» tańbasy, baǵyty da shyn maǵynasynda apannyń sýreti sııaqty. Sodan soń jińishke « IN» degen tańba bar. Ol ańdardyń uńǵyp qazǵan inine uqsaıdy. «D» degen tańba adyr tóbelerdi belgileıdi. Bular qubylystyń tańbalarymen bir bolǵasyn, geometrııalyq-sımmetrııalyq jazýǵa jatady. Jazýdyń ózi «sý-jer» dep atalady. Demek, jerli taný. Menińshe, tańbanyń syryn uǵynǵan adam keıde bir ómirdiń syrlaryn da uǵa bastaıdy, óz ultyna, ata-babasyna jaqyndaı túsedi.
- Suhbat bergenińiz úshin kóp-kóp raqmet!
"Adyrna" ulttyq portaly
