نۇرلان اسقارۇلى ناۋرىزاليەۆ – جاس عالىم، قازاق جۋرناليستيكاسىنىڭ تاريحىن جانە تۇركى تاڭبالارىن زەرتتەۋشى. 1986 جىلى 3 ناۋرىزدا قىزىلوردا وبلىسى، جالاعاش اۋدانىنىڭ مادەنيەت اۋلىندا دۇنيەگە كەلگەن. ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى، جۋرناليستيكا فاكۋلتەتىنە تۇلەگى. «Qazaqstan» تەلەارناسىنىڭ جاڭالىقتار بولىمىندە، جانە بىرقاتار اقپاراتتىق سايتتار مەن باسىلىمداردا رەداكتورلىق، جۋرناليستىك قىزمەتتەر اتقارعان. بۇگىنگى كۇنى جۋرناليستيكا فاكۋلتەتىندە وقىتۋشىلىق قىزمەت اتقارادى.
جاس عالىممەن ۇلتتىق يدەيا، ادامزات وركەنيەتى جانە قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق ۇيىسۋى، ۇلتتانۋ پروتسەسى جايىندا پىكىرلەستىك.
- ارمىسىز، نۇرلان اعا، ناركەسكەن پىكىردىڭ شىڭى مەن سىنى ايقىندالاتىن «جانساراي» مەكەنىمىزدىڭ تورىنە قوش كەلدىڭىز! قازاقتا «تۇلپار ءتۇبىن تابادى» دەگەن ايشىقتى تىركەس بار. وسى ورايدا، تۋعان جەرىڭىز جايىندا سۇرعىم كەلىپ وتىر.
- كوپ راقمەت! سالتىنا بەرىك، عۇرپىنا ادال قىزىلوردا وبلىسىنا قاراستى مادەنيەت اۋىلىندا تۋىپ ءوستىم. قازىر دە بالالىق شاقتار، الاڭسىز كەزدەر ۇنەمى كوز الدىمدا كولبەڭدەيدى دە تۇرادى. ءبىز ويناي ءجۇرىپ، ويلاي ءجۇرىپ ەر جەتكەن ۇرپاقپىز. كىشكەنەدەن اۋىلدىڭ كونەكوز قاريالارىنان، اقساقالداردان قيسسا-داستان، اڭىز-اڭگىمەلەردى ەستىپ ءوستىم. ءوزىمنىڭ شالقار دەگەن كوكەم بولدى، توي-تومالاق، ءتۇرلى جيىنداردا مەنى تورگە وتىرعىزىپ قوياتىن. «سوزگە بەيىمىڭ بار: كىسى بولاتىن كىسىنىڭ كىسىمەنەن ءىسى بار، كىسى بولمايتىن كىسىنىڭ كىسىلەردە نەسى بار، اڭگىمە تىڭدا!» دەپ ءجيى ايتاتىن. سول كەزدە مەنىڭ بولاشاعىمنان ءۇمىت كۇتسە كەرەك. ال اكەم قاتتى اڭگىمەشىل ادام بولدى دەمەيمىن، بىراق كىتاپتى كوپ وقيتىن. سول بىزگە ونەگە بولىپ دارىدى. كىشكەنەدەن كىتاپ وقۋعا اڭسارىم اۋدى. الايدا ساتىلاي وقۋدىڭ رەتى بولماي، اۋىلداعى ىلەس قابىلوۆ اتىنداعى ورتا مەكتەپتى اياقتاعاننان كەيىن بىردەن ەڭبەككە ارالاسىپ كەتتىك.
- قازاقى تاربيەنىڭ قاينارىنا قانىپ وسسەڭىز، تەگىڭىزدى جەتىك بىلەرسىز؟
- ارينە، ءبىزدىڭ ولكەنىڭ قازاقتارى: «جۋسان ازباي جەر ازبايدى، شومەكەي ازباي ەل ازبايدى» دەيدى. ءوز اۋلەتىمىزدە، جالپى ەل ىشىندە اسا زور قۇرمەتكە يە مولداحمەت تابىلۇلى دەگەن جىرشىنىڭ جازعان «شەجىرە-ولەڭى» بار، سونىڭ ىشىندە:
«...شەجىرە جۇرت بىلەتىن ۇلكەن وسەك،
قوياتىن ءار ادامىن ورنىنا تەك.
تاراعان كىشى جۇزدەن بەرمەن قاراي،
جەتىرۋ، بايۇلى ءھام قاراكەسەك.ەسكەرىپ ارداقتاساق اتا سالتىن،
باستاساق ۇلكەنىنەن بۇزباي قالپىن،
بايسارى، ءالىم، شومەن بوپ تارايدى،
بالاسى قاراكەسەكتىڭ، ءناسىلى – الشىن...» دەپ ءوربي بەرەدى.جىردا ايتىنعان بايسارىدان «كەتە» دەگەن نەبىر جىرشىلار شىققان رۋ تارايدى، الىمنەن – التى اتا ءالىم تارقاتىلادى. ولاردىڭ دا باتىرلىقپەن، جىرشىلىقپەن اتاعى ەلگە جايىلعان. قازاقتىڭ حاس باتىرى جانقوجا سول رۋدان شىقتى. بەرگىلەرىنەن تاراتىپ ايتساق، مۇقىم قازاققا ءمالىم بەكۇزاق تاڭىربەرگەنوۆ دەگەن ايتىسكەر اقىندى ەرەكشە اتاپ ايتۋعا بولادى.
«اق تۋىن ادالدىقتىڭ كىرلەتكەن جوق،
ەسىمنەن تۋعان جەرىم ءبىر كەتكەن جوق.
ارالدىڭ تابانىنان سۋ كەتكەنمەن
حالىقتىڭ كوڭىلىنەن جىر كەتكەن جوق»، - دەيدى ءبىر ايتىسىندا مارقۇم بەكۇزاق تاڭىربەرگەنوۆ.
ءىنىسى ايبەك تاڭىربەرگەنوۆ تە جىراۋ. قازىر ارالداعى جىر مەكتەبىندە شاكىرت تاربيەلەپ جاتىر. شومەكەي – قىزىلوردا وبلىسىندا قاناتىن كەڭگە جايعان رۋ. ارالدان بەرى قاراي قازالى، قارماقشى، جالاعاش اۋداندارىن مەكەن ەتەدى. ۇرانى – «ءدويت!». مەن ءوز رۋىمدى ماقتايىن دەگەن ويىم جوق. پاتشا ۇكىمەتىنىڭ كەزىنە دەيىنگى قازاق رۋلارىنىڭ بارلىعى داۋلەتتى بولعان. پاتشا ۇكىمەتى مەن كەڭەس كەزەڭىندە جۇرگىزىلگەن سويقان ساياساتتىڭ كەسىرىنەن اۋەلى مالدان، كەيىن جاننان ايرىلىپ قالدىق. كوپتەگەن رۋلار، ەلدەر، اۋىل-ايماقتار حالقى اشتىقتان قىرىلىپ كەتتى.
- اڭگىمەڭىزدەن باتىر بولعان، بي بولعان قازاقتىڭ ۇراعى ەكەنىڭىزدى اڭداپ وتىرمىن...
- ءبىزدىڭ كەلمەنبەت دەگەن باتىر بابامىز بولعان. «شەجىرە-جىردا» باتىر جايىندا ەرەكشە ايتىلادى.
«...بولعان سوق اتامىزدىڭ ءجۇزى سۇستى،
اركىمدەر ايباتىنان ىشتەي پىستى.
كەلمەنبەت دەپ اتاۋعا يمەنگەن سوڭ،
سارقاسقا اتتىڭ اتاۋى تىلگە ءتۇستى...ءبىر اتى ءتاڭىرىنىڭ حالىق دەگەن،
حالىق ايتسا قالت ايتپايدى، سوعان سەنەم.
سوندىقتان كەلمەنبەتتىڭ اتى اتالماي،
سارقاسقا رۋى بولىپ سودان كەلگەن...»اڭىزدى جازۋشىلار اڭگىمەگە، اقىندار ولەڭگە، شايىرلار جىرعا اينالدىرادى. اۋىلدا بۇل سەكىلدى شەجىرە-جىرلاردى كوپ تىڭداپ وستىك. جىرداعى كەلمەنبەت بابامىزدان وتەباي دەگەن كىسى تۋعان. وتەبايدان – ادامباي، ادامبايدان – بايجان، بايجاننان – قۇتتىقادام، كەيىن جۇنەك، تاسقارا، سارسەنباي، سارسەنبايدان مەنىڭ اكەم اسقار تەك تارتاردى. جوعارى قاراي تارقاتقان كەزدە توعىز اتا. قازاقى بايىپتاۋمەن: بالا، اكە، ،اتا، بابا، ارعى اتا، ءتۇپ اتا، تەك اتا، قايمانا.
ال كەرىسىنشە: اكە، بالا، نەمەرە، شوبەرە، شوپشەك، نەمەنە، تۋاجات، جۇرەجات، جۇراعات، قايمانا.
ناعاشىلارىمنىڭ رۋى – الاشا. ولار دا ءان، جىر، باتىرلىق-باتىلدىقتان كەندە بولماعان. مىنە، وسى بابالارىمنىڭ قانىنداعى اقپارات ماعان جەتكەن. اسكەردەن كەلگەننەن كەيىن ەڭبەككە قايتا ارالاستىم، ءتۇبى ءبىلىم مەن عىلىمعا بەت بۇراتىنىمدى ىشتەي سەزەتىنمىن. سول سەنىممەن، 2010 جىلى ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى، جۋرناليستيكا فاكۋلتەتىنە وقۋعا ءتۇستىم. اۋىلدا ءوز ءوڭىرىمىزدىڭ تۇلعالارىن ۇلگى ەتىپ جۇرسەك، ۋنيۆەرسيتەتتە قازاققا ورتاق عۇلامالاردىڭ، ويشىلداردىڭ ەڭبەكتەرىن، ونەگەگە تولى ءومىر جولىن زەردەلەدىك. قازاقتىڭ تاريحىن وقىدىق، قىزىعا-قىزىعا تۇرىك حالىقتارىنىڭ تاريحىن وقىدىق. قازىر ەجەلگى بابالارىمىزدىڭ وركەنيەتىن شاما-شارقىمىز جەتكەنشە جاس بۋىنعا، وزىمىزدەن كەيىنگى تالىمگەرلەرگە ۇيرەتۋ ۇستىندەمىز.
- تاعلىم الۋ بار دا، ءتالىم بەرۋ بار. ەكەۋىنىڭ باسىن بىرىكتىرۋ وڭايعا سوقپاسى انىق. ۇيرەنۋ مەن ۇيرەتۋدەن ۇيلەسىمىن قايدان تاپتىڭىز؟
- سانالى تۇردە دايىندالىپ، ىشتەي قالىپتاسىپ جۋرناليستيكا سالاسىنا كەلگەننەن كەيىن جۋرناليستيكا تاريحىن، قازىرگى باسىلىمداردىڭ تاريحىن وقىدىق. الاش باسىلىمدارىنىڭ تاريحىن زەردەلەدىك. ماسەلەن، الاش باسپاسوزىندەگى ۇلتتىق يدەيا – بىزگە ۇلكەن تۇعىر بولار، بولاشاققا باعىت سىلتەر قۇندى ەڭبەكتەردەن ارقىلى ساناعا بەكيدى. ارىستارىمىز جاڭا زامانعا بەيىمدەلگەن ءبىلىم دەڭگەيىن كوتەرۋگە ۇلكەن ۇلەس قوستى. الايدا ول كەزەڭدەگى قاراشىنى ءبىلىمسىز دەپ تانۋ – قاتە تۇسىنىك. بابالارىمىزدىڭ ومىردەن تۇيگەن-كورگەندەرى، تابيعاتتىڭ سىرىن ۇعۋى، قازىرگى ۋنيۆەرسيتەت بىتىرگەن اكادەميك، عىلىم دوكتورلارىنىڭ ءبىلىم دەڭگەيىنەن ءبىر مىسقال كەم ەمەس. مىسالى، مۇستافا شوقايدىڭ «تۇركىستان» يدەياسىن الىڭىز. مۇستافا «ياش تۇركىستان» دەگەن جۋرنال شىعاردى، ەۋروپادا قايراتكەر رەتىندە تانىلدى. ماعجان جۇماباەۆ تا ءوز جىرىندا:
«...ەرتەدە تۇركىستاندى تۇران دەسكەن،
تۇراندا ەر تۇرىگىم تۋىپ، وسكەن.
تۇراننىڭ تاريحى بار تولقىمالى،
باسىنان كوپ تاماشا كۇندەر كەشكەن...» دەپ جىرلايدى.بۇل نەنى بىلدىرەدى؟.. ەرتەدە اسا كولەمدى «تۇران» وركەنيەتى بولعان. وڭتۇستىكتەگى سىر بويىندا، تۇركىستان ايماعىندا ۇلكەن قالالار بولعان. سول جەرلەردە ءبىزدىڭ ەجەلگى وركەنيەتىمىز قالىپتاستى. تۇركى جازۋىن سىردىڭ بويىنداعى ەجەلگى بابالارىمىزدىڭ تانىمىنا ورنىعىپ، ورتا عاسىرعا دەيىن جەتپەگەن دەپ ايتۋ قيسىنسىز. بۇل پىكىرىمە قازبا جۇمىستارى – باستى ايعاق. وسىنداي دۇنيەلەردى زەرتتەي كەلە، مەن تۇرىك حالىقتارىنىڭ ەجەلگى جازۋىن زەرتتەۋدى قولعا الدىم. الەمدىك عالىمدار بۇل باعداردى رۋنالوگيا، رۋنيكا دەپ جىكتەپ ءجۇر. بىزدە تۇركولوگيا دەپ ايتىلا باستادى. مەن دە وسى تاقىرىپتىڭ تۋراسىندا ۇلكەن ەڭبەك جازسام دەپ ارماندادىم، كامىل ءتۇيسىندىم. مەنىڭ ىشكى ۇيلەسىمىمنىڭ بار سىرى وسىندا.
- تۇركى مۇراسىن زەرتتەۋدە قانداي ەرەكشەلىكتەر تاۋىپ، كەلەڭسىزدىكتەرگە ۇشىرادىڭىز؟
- تۇرىك حالىقتارىنىڭ تاريحى كەزىندە ءار ءتۇرلى پاتشالىقتاردىڭ، كەيبىر ۇلتتار ساياساتىنىڭ تۇرعىسىنان تۇگەلگە دەرلىك جويىلعان. الايدا «كۇلتەگىن»، «بىلگە»، «تونىكوك» ەسكەرتكىشتەرىندەگى جازۋلار تاۋسىلمايتىن تاقىرىپ. باسىندا اتاۋلى سالانى زەرتتەگەندە تىم ارىگە قۇلاش سەرمەدىم. پيكتوگرامما، يديوگراممانى قاراستىرا باستادىم. انىىقتاپ ايتساق، كادىمگى تاستارداعى سۋرەتتەر. الاتاۋدى ارالاپ، قاراتاۋدى سايالاپ، تاۋدىڭ بوكتەرىندە تىنىستادىم. ادىرلار، بۇيراتتارداعى تاستاردى تەرىپ، كەۋدەسىنە قاشالعان جازۋلاردى وقىدىم. بىردە، قاراتاۋدى زەرتتەۋ بارىسىندا الىپ تاستان تۇيەنىڭ شىدەرلەنگەن سۋرەتىن كەزىكتىم. تاستا شىدەردىڭ، ياعني الدىڭعى ەكى اياعىنداعى تۇساۋدىڭ ءجىبى انىق كورىنىپ تۇر. بوتاسى قاسىندا بوس ءجۇر. بۇنىڭ شەشىمى نە؟ شەشىم: تاستاعى سۋرەت – ادامداردىڭ اڭداردى قولعا ۇيرەتە باستاعان كەزەڭىنەن حابار بەرەدى. مۇنىڭ حرونولوگيالىق شەڭبەرى ءبىزدىڭ جىلساناۋىمىز بويىنشا 2000 جىلداردان ارىگە اسىپ كەتۋى مۇمكىن. تاستاردا ۇلكەن اقپارات بار، ول قازاققا عانا قاتىستى ەمەس، ادامزاتتىق تاريحقا ورتاق مۇرا. قازىر كوبى تاستاعى جازۋلارعا قاتىستى ءۇستىرت ويلايدى. قاراتاۋدا، تارباعاتايدا، التاي تاۋىندا ۇلكەن قويتاستار وتە كوپ. بىراق ولار ءتيىستى دەڭگەيدە قورعالماي جاتىر. كوبىسى وندىرىسكە قولدانىلىپ، ۋاتىلىپ جاتىر. ەگەر ولار جويىلماي تۇرسا، كەيىن جاس ۇرپاق تالقىلاپ، يگىلىككە اينالدىراتىنىنا سەنەمىن. مۇرالاردى ادەبيەتشىلەر ادەبيەتتىڭ تاريحى رەتىندە، سۋرەتشىلەر فوتو تاريح نىسانى رەتىندە قاراستىرادى. ءبىز ءۇشىن تاستاعى تاڭبالار – اقپاراتتىڭ تاريحى.
- دالالىق وركەنيەت بىزگە قۇپياسىن تولىق اشپادى دەيسىز عوي؟
- ءيا، قازاق جۋرناليستيكاسى تاريحىنىڭ ءوزى ادامزاتتىڭ جەر بەتىندە سويلەپ، قاۋىمداردىڭ العاشقى تاڭبانى تاسقا قاشاپ جازا باستاعان كەزەڭىنەن باستاۋ الادى. ءبىزدىڭ ءباسپاسوزدىڭ تاريحى، تاڭبالى اقپارات تاراتۋدىڭ تاريحى، عىلىمي تىلدە ايتساق، پيكتوگراممانىڭ تاريحى كەيبىر بولجامدار بويىنشا ءجۇز مىڭداعان جىلدارعا كەتىپ قالۋى مۇمكىن. دەمەك، ساباقتاستىقتىڭ سىرى تىم ارىدە، دارحان دالانىڭ قۇپياسىندا. بيىل ءال-فارابي بابامىزدىڭ 1150 جىلدىعىن تويلاعالى وتىرمىز. ءفارابيدىڭ «تاربيەسىز بەرىلگەن ءبىلىم – ادامزاتتىڭ قاس جاۋى» دەگەن ناقىل ءسوزىن كوپ ايتامىز. دەگەنمەن، وسى رەتتە عالىمنىڭ تاعى ءبىر پىكىرىن العا تارتقىم كەلەدى. ول «تاربيە دەگەنىمىز – ادامنىڭ بويىنا بىلىمگە نەگىزدەلگەن ىزگىلىك قۇندىلىقتار، ەتيكالىق قۇندىلىقتار. سول ىزگىلىك قۇندىلىقتار ارقىلى ونەر قۋاتىن دارىتۋ» دەيدى. دەمەك، تۇركىلەردىڭ ورتاسى – اسا ىزگى ورتا بولعان. ءال-فارابي كەيىن وسى ىزگى ورتادا ۇرپاقتارىنىڭ دا تۇلعا رەتىندە قالىپتاسقانىن ارمانداعان. دەنى ساۋ، ۇزاق جاسايتىن ۇلتىنىڭ بولعانىن قالاعان. ءتىپتى، يبن سينانىڭ ءال-فارابي ەڭبەكتەرىن وقۋ ارقىلى مەديتسينانىڭ اتاسىنا اينالعانىن ەشكىم اشىپ ايتپايدى. اڭىزعا سەنسەك، بىردە، ءال-فارابي وتىرار جانىنداعى شاعىن قالادا كەلە جاتىپ جول شەتىندە ءىشىن باسا اۋىرسىنىپ جاتقان ادامدى كورەدى. وعان بىردەن وتا جاساپ، سوقىرشەگىن العان. مۇندا نەگىز بار. تۇركىلەر ەرتەدە مىڭ، ون مىڭ تۇمەن قول باستاپ ەۋروپاعا شاپقان. قاندى قىرعىندا قانشا جاۋىنگەر جارالانعان. جارالى جاۋىنگەردى ەمدەيتىن وتاشىلار، سىنىقشىلار تۇمەنباسىلاردىڭ جانىنا قاتار ەرىپ جۇرگەن. دەمەك، فارابي تۇركىلىك وركەنيەتتىڭ اياسىندا ءوسىپ-وركەندەگەن تۇلعا.
- ءيا، «مۋزىكانىڭ ۇلكەن كىتابى» ەڭبەگىنەن دە دالا سازىنىڭ، عاسىرلار سازىمەن سىرلاسقان اسپاپ ءۇنىنىڭ پاراساتى بايقالىپ تۇرادى.
- بىزگە جەتكەن دەرەكتەر ءفارابيدىڭ مۋزىكا تىلىمەن ادامداردى جىلاتىپ، كۇلدىرىپ، ۇيىقتاتىپ كەتكەندىگىن ايتادى. بىزدىڭشە، مۋزىكا تەراپياسى. ساز، ءان-كۇي، ءتىپتى، دومبىرا قۇرلىسىنىڭ ءوزى دۇنيەدەگى بارلىق عىلىمدارمەن استاسىپ جاتىر. مىسالى، نوتالاردى قوسىپ تارتۋ – ەسەپ، دىبىستىڭ اۋقىمى – فيزيكا، ساز ارقىلى وي ايتۋ، اقپارات بەرۋ – جۋرناليستيكا، كەيبىر رەتتە فيلوسوفيا. ەندىگى كەزەكتە، ءفارابيدىڭ ەڭبەكتەرى وسى باعىتتا زەرتتەلۋى قاجەت. كۇيمەن، سازبەن وي ايتۋ، اقپارات بەرۋ – جوشى حان داۋىرىنە دەيىن، شامامەن، ونىنشى، ون ەكىنشى عاسىرلاردا قالىپتاسىپ قويعان. قازىر دە كەيبىر جايتتاردى مۋزىكامەن ۇسىنامىز. ياعني، مۋزىكا – ۇعىم، دەرەك بەرۋگە قاۋقارلى. مۇنىمەن قوسا، مەن ءفارابيدىڭ تۇلعالىق ەرەكشەلىكتەرى، دارىنى جايلى ءسوز قوزعاعاندا ابايدىڭ فارابي مەكتەبىنىڭ وكىلى ەكەنىن باعامدايمىن. قازىر ابايدىڭ فارابيمەن رۋحاني ۇندەستىگى زەرتتەلۋى قاجەت. نەگە دەسەڭىز، عۇلاما عالىم ولەڭىنىڭ باسىندا: «قاشىقتاسىڭ تۋعان جەر، قالىڭ ەلىم!» دەپ جىرلايدى. اباي: «قالىڭ ەلىم، قازاعىم، قايران جۇرتىم» دەپ كۇڭىرەنەدى. سونداي-اق، ءال-فارابي ولەڭىندە: «زيالى از، ءبىرتۇتام تىرشىلىكتە – اكىمدىككە كوبىسى جۇگىرەدى...» ءتۇيىندى وي ابايشا: «باس-باسىڭا بي بولعان وڭكەي قيقىم، مىنەكەي، بۇزعان جوق پا ەلدىڭ سيقىن!..» دەپ ءوربيدى. بۇل – وي جالعاستىعى، عاسىرلار جىپتىگىندەگى فارابي مەن اباي رۋحانياتىنىڭ ءوزارا بايلانىسى. بۇدان شىعار قورىتىندا، دالا قۇپياسىنىڭ سىرى – ءوزارا ساباقتاستىقتا جاتىر. كەلەر ۇرپاق، ءبىزدىڭ بۋىن ءوز الدىنا ءفارابيدى، ءوز الدىنا ابايدى كوتەرمەلەمەي، قازاق دالاسىنىڭ عۇلامالارى اراسىندا جاتقان ساباقتاستىقتىڭ تامىرىن باسا ءبىلۋى قاجەت.
- تۇركى تاڭبالارىن زامان تالابىنا ساي ءبىلىم بەرۋ ادىستەرىمەن ناسيحاتتاپ جۇرگەنىڭىزدى جاقسى بىلەمىن. پاتشا كوڭىلدى وقىرماننىڭ يگىلىگى ءۇشىن ءبىر تالقىلاپ وتەيىكشى؟!.
- جاقسى، قازىر تاڭبالاردى وقۋدىڭ بىرنەشە ءادىسناماسى بار. وتاندىق عالىمداردان التاي امانجولوۆ، سارسەن امانجولوۆ، مىرزاتاي جولداسبەكوۆ، امانقوس مەكتەپ-تەگى ساۋاتتى زەرتتەۋلەر جۇرگىزدى. قازىر وسى سالادا كوڭىلگە قونىمدى تۇجىرىمدار ايتىپ جۇرگەن ءادىل بازىلحان دەگەن تۇركىتانۋشى عالىمدى ەرەكشە اتايمىن.
اباي:
«بولماساڭ دا ۇقساپ باق،
ءبىر عالىمدى كورسەڭىز،
ونداي بولماق قايدا دەپ،
ايتپا عىلىم سۇيسەڭىز» دەيدى.مەن دە وسى اتالعان عالىمداردىڭ ەڭبەكتەرىن وقي وتىرىپ ءوزىمنىڭ تۇجىرىمىمدى، ءادىسنامامدى ۇسىندىم. ياعني، وقىتۋ مەتوديكاسى. ءادىسناما بويىنشا رۋنيكالىق تاڭبالاردى وقىپ، جازۋدى ستۋدەنتتەر جىلدام يگەرىپ كەتەدى. بۇرىنعى كىتاپتاردا دا رۋنيكانى مەڭگەرۋدىڭ جولدارى ناقتى كورسەتىلگەن. قازىرگى جاستار ولاردىڭ بارلىعىن پاراقتاپ شىعادى دەپ ايتۋ قيىن. جاستارعا ءىلىم ۇيرەتۋدە جاڭا تەحنولوگيامەن بايلانىسقان، قابىسقان تىڭ تاسىلدەر قاجەت. مەن ەلەكتروندى باعدارلامالار مەن جازۋ مادەنيەتى زاڭدىلىقتارىن توپتاستىرىپ وتىرىپ مەڭگەرۋدى قۇپ كورەمىن. تاڭبالارمەن «اتا»، «انا»، «تۋعان جەر» دەگەن سوزدەردى جازدىرۋدان باستاپ، جەتى اتاسىن، ءتۇرلى ماتىندەردى جازۋعا ساتىلاپ كوشەمىن. ءبىزدىڭ ءالى دە جازۋ ساناتىنداعى سانا مەجەمىز – قۇلدىق دەڭگەيدە. بۇرىندارى توتەمەن جازدىق، كيريل ارىپتەرىن قولدانىپ كەلەمىز، ەندى قايتارا لاتىن ءالىپبيىن تاڭبالاعالى جاتىرمىز. كوبىسى رۋنيكانى تەحنيكالىق جاڭعىرتۋعا كەلمەيدى دەپ ەسەپتەيدى. الايدا سمارتفوندا رۋنيكا قارىپتەرىمەن ءماتىن تەرىپ، حابارلاما جولداي الاتىن «بىتىك»، «ءبىتىچ»، «كوك جازۋ» سودان سوڭ ءانۋار اقداۋلەت دەگەن ماماننىڭ ءوزى جاساپ شىعارعان قوسىمشاسى، ءتورت بىردەي باعدارلاما جۇمىس ىستەپ تۇر. تورتكۇل دۇنيەنىڭ كەز كەلگەن تىلىندەگى اقپاراتتى تۇركى تاڭبالارىنا اۋىستىرىپ، باباڭنىڭ تاڭباسىمەن وقي بەرۋىڭە بولادى. بۇل كوبى ويلاعانداي قيىن نارسە ەمەس.
- بارلىعى تۇركىلىك دۇنيەتانىمعا ساي ءىلىم-نەن ءوربيدى دەيسىز عوي؟
- ءيا، «ءىلىم» دەگەن ءسوزدىڭ ءتۇبىرى «ءىلۋ» عوي. بارلىعى تۇركىنىڭ «ءىلىم» دەگەن سوزىنەن شىعادى. ءىلىم دەگەنىمىز – اقپاراتتى، ءبىلىمدى ءىلۋ، بويعا جيناۋ. ءجۇسىپ بالاساعۇن ءوزىنىڭ ەڭبەگىندە: «اۋەلى وقىپ، ونى ويىڭا ورە ءبىل، ءوزى-اق كەلەر سودان سوڭ جازۋ ونەرى» دەپ تولعايدى. مىسالى، ال-فارابي بابامىز ءومىر بويى وقىعان ادام. عۇلاما اباي كەمەلدىك جاسقا كەلگەن كەزدە دە وقۋىن توقتاتپاعان. بۇگىندەرى دە دە بار. ءسوز ىڭعايىندا ايتايىن، يليا جاقانوۆ دەگەن اعامىز ەگدە تارتقان شاعىندا وقۋىن اياقتادى. سونداي-اق پروفەسسورلار، اكادەميكتەر دە وقيدى، ىزدەنەدى. بىراق ول جاس كەزدە وقۋ سىڭىرگەندەي بولمايدى. قازاق مۇنى «جاس كەزىڭدە وقىساڭ، تاسقا باسقانداي، ۇلكەيگەندە وقىساڭ، مۇزعا باسقانداي» دەيدى. جاس شاقتا ادامدى وزىنشە تۇجىرىم جاساۋعا، وزىندىك وي، پايىم ايتۋعا، جان-جاقتى ويلاۋ ماشىعىنا داعدىلاندىرعان دۇرىس. سوسىن ۋنيۆەرسيتەتتە جاعداي جاسالۋى كەرەك. قازىر مەكتەپتەگى جالاقى ارتقان سوڭ وقىتۋشىلار مەكتەپكە اۋىپ كەتىپ جاتىر. مەكتەپتە ورتا ءبىلىم الىپ كەلگەن بالا ۋنيۆەرسيتەتتە جوعارعى بىلىمگە، عىلىمعا داعدىلانۋى قاجەت. كەز كەلگەن ەڭبەك نارىعىندا ادامدار جاقسى جالاقى تولەيتىن جەرگە اۋىسىپ كەتەتىنى ايان.
- تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىنگى جىلدارى ۇلتتىق يدەيا تاقىرىبى قاتتى كوتەرىلدى. وسى تاقىرىپتىڭ توڭىرەگىندەگى ماقالالار باسىلىمنىڭ بەتىن بەرمەدى. الايدا، نۇكتەگە ءدوپ تۇسپەي، توڭىرەكتەپ ءجۇرمىز. ەگەمەن مەملەكەتتىڭ ۇلتتىق يدەياسىنا قاتىستى پىكىرىڭىزدى بىلگىم كەلەدى.
- ۇلتتىق يدەيا دەگەن ۇعىمدى تەرىسكە شىعارا المايمىز. ءبىزدىڭ اقىن-جازۋشىلارىمىز بۇل باعىتتا ۇنەمى ءسوز تالاستىرىپ كەلەدى. كەشە عانا سەكسەننىڭ سەڭگىرىنە شىققان، بۇگىنى امەريكادا تۇراتىن جازۋشىمىز مۇحتار ماعاۋيندى كوپتەگەن زيالى قاۋىم وكىلدەرى قۇتتىقتاپ، ەڭبەكتەرىن وي ەلەگىنەن وتكىزىپ جاتىر. مۇنىڭ سىرىن ايتايىن. نەگە ماعاۋين شەتەلدە تۇرادى؟ وتانىمىز ءۇشىن ۇلتتىق يدەيانىڭ ناقتى باعدارىن ۇسىنعان، انىقتاما بەرگەن تۇلعالارىمىز قوعامنان شەتتەتىلگەن، شەتتەتىلىپ تە جاتىر. مىسالى، ماعجاننىڭ قۋدالاۋعا ءتۇسۋى، بۇرناعى تۇركولوگيا سالاسىندا زەرتتەۋلەر جۇرگىزگەن بەيسەنباي كەنجەباەۆ سىندى عالىمداردىڭ قۋدالاۋعا ۇشىراۋى سەكىلدى دۇنيەنىڭ بۇگىن دە جالعاسىن كورىپ جاتىرمىز. ونى كىم ىستەپ وتىر، ارينە، قازاقتىڭ ءتىلىن، ۇلتتىق يدەياسىن تۇسىنبەيتىن، پاتريوتتىقتى باسقاشا قابىلدايتىن وكىلدەر ىستەپ وتىر. ۇلتتىق يدەيا جايلى ايتقاندا الدىمەن ءبىر نارسەنى ءتۇسىنىپ الۋىمىز كەرەك. ۇلتتىق يدەيا بەرىك ورناۋى ءۇشىن ۇلتتىڭ انا ءتىلى كۇندەلىكتى قولدانىسقا ەنۋى قاجەت. تىلمەن بىرگە تول تاڭبامىز دا قاتار ءجۇرۋى كەرەك. ياعني، تاڭبانىڭ بەينەلەنۋى، تاڭبالانۋى، قازىر جازىلۋى دەپ ايتامىز. قايتالاپ ايتام، جازۋ جاعىنان كەلگەن كەزدە اتا-بابالارىمىزدىڭ ءتول جازۋى – تۇركى جازۋىن قايتارا قولدانۋىمىز قاجەت. كۇنى كەشە استاناداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنە موڭعوليا جەرىندەگى ورحۇن-ەنيسەي وزەنىنىڭ بويىنان تابىلعان «كۇلتەگىن» ەسكەرتكىشىنىڭ كوشىرمەسىن اكەلىپ قويدىق. بىراق ونى ەشكىم وقۋعا، ۇعىنۋعا ۇمتىلمايدى. ءوز ۇرپاقتارىن بىلاي قويعاندا، عالىمداردىڭ ءوزى تۇسىنبەيدى. تۇركولوگپىن، تاريحشىمىن دەپ جۇرگەن تالاي عالىمنىڭ ءوزى سونىڭ ءبىر ءارپىن، ءبىر جولىن وقۋعا شاماسى جەتپەي كەلەدى. باباسىنان قالعان تامعانى تۇسىنە الماعان ادام قالاي ەلگە يدەيا، يدەولوگيا جايلى اقىل ايتا الادى؟
- قازىر «وركەنيەتتەر قاقتىعىسى» سالتانات قۇرعان كەزەڭ. بارلىق مەملەكەتتەر ءوز وركەنيەتىن الەمگە تانىتۋعا، سونى ترەند ەتۋگە ۇمتىلىپ جاتىر. بۇل ورايدا، رۋنا جازۋى الەمدىك دەڭگەيدە مويىندالۋىمىزعا ناقتى قادام بولا الا ما؟
- كەزىندە تۇركىلەردىڭ قالىپتاستىرعان «تۇران» وركەنيەتى، ساقتاردىڭ وزىندىك وركەنيەتى، ءتول جازۋلارى الەمدە قۇبىلىس بولعان. قازىر ءبىز سول وركەنيەتتى جالعاستىرۋشى ۇلتپىز دەپ كەۋدە سوعامىز. راس، الايدا بىزدە ءتىل ساقتالعان، وزگەرىسكە تۇسكەنىمەن تىلدىك بىرلىكتەر ساقتالعان. بىراق تاڭبالانۋى جوق. وسى توڭىرەكتە عالىمدار ءجيى ويلانسا ەكەن دەيمىن. بۇل جاعىنان كەلگەن كەزدە عالىمداردىڭ ءوزىن اعارتۋ كەرەك شىعار. تاريحي ساۋاتتىلىقتارىن، تاڭباتانۋ ساۋاتتىلىقتارىن اشۋ قاجەت. ءوز تاڭبالارىمەن جازىپ، اعىلشىن ءتىلىن قاتار قولدانعان مەملەكەتتەردىڭ كوشتەن قالعان ەشبىرىن كورمەدىم. وركەنيەتتى تەك وزگەگە ۇمتىلۋ ارقىلى ەمەس، وزىڭدەگىنى وشىرمەۋ ارقىلى تانىتا الامىز.
- ءبىر اڭگىمەڭىزدە: «ءتول ارىپتەرىمىزدە مەڭگەرگەن ادامنىڭ ساناسى تۇبەگەيلى وزگەرىسكە ۇشىرايدى» دەپ ايتاسىز. شەتىن كەتپەسىن، سىرىن اشايىقشى؟
اتا-بابالارىمىزدىڭ ەرتەدەگى سويلەگەن ءسوزى، ءىس-ارەكەتتەرى، كورگەن دۇنيەسى، جازعان-سىزعان تاڭباسى، بارلىعى دا سانادا قاتتالىپ، مي قىرتىسىنىڭ ىشىندە ماتەريالدانىپ ساقتالعان. بۇل قانعا ءسىڭىپ، بىزگە جەتكەن بولۋى مۇمكىن. بۇل - قانداعى اقپارات. قانداعى اقپاراتتار بويىمىزدا تۇنشىعىپ جاتىر. ياعني، ءبىز ءجيى ايتىپ جۇرگەن گەنەتيكالىق كود، قانىمىزداعى تۇنشىعىپ جاتقان، بۋلىعىپ جاتقان قۇپيا اقپاراتتار. بۇل اقپار – ءاربىر قازاقتىڭ بويىندا بار. سوندىقتان، تامعا ءىلىمىن مەڭگەرگەن ادام تەك ويلانىپ قويماي، گيپوتەزا جاساپ، اقپاراتتى پارىقتاپ، پارقىن، نارقىن ءبىلىپ ۇلكەن كۇشكە يە بولادى. ەركىن ويلاۋ مەن ەركىن سويلەۋگە، قورىتىندى شىعارۋعا بەيىم كەلەدى. ولجاس سۇلەيمەنوۆتىڭ «قىش كىتابى» تۋىندىسىنىڭ العىسوزىندە: «قۇبىلىستىڭ تاڭباسىن ءبىل، قۇدىرەتتى بولاسىڭ» دەگەن تىركەس بار. راسىمەن، تاڭبالاردى ون جىلدان استام زەرتتەپ كەلە جاتىرمىن. سول ۋاقىت ارالىعىندا بارلىق تۇركى تاڭبالارىنىڭ قورشاعان ورتادا، تابيعاتتا، اسپانداعى جۇلدىزداردا، ايدا، كۇندە جازىلىپ تۇرعانىن بايقادىم. ماسەلەن، جۋان «ن» دەگەن تاڭبانى الايىق. ول اپان دەگەندە كەلەتىن «ن» تاڭباسى، باعىتى دا شىن ماعىناسىندا اپاننىڭ سۋرەتى سياقتى. سودان سوڭ جىڭىشكە « ءىن» دەگەن تاڭبا بار. ول اڭداردىڭ ۇڭعىپ قازعان ىنىنە ۇقسايدى. «د» دەگەن تاڭبا ادىر توبەلەردى بەلگىلەيدى. بۇلار قۇبىلىستىڭ تاڭبالارىمەن ءبىر بولعاسىن، گەومەتريالىق-سيممەتريالىق جازۋعا جاتادى. جازۋدىڭ ءوزى «سۋ-جەر» دەپ اتالادى. دەمەك، جەرلى تانۋ. مەنىڭشە، تاڭبانىڭ سىرىن ۇعىنعان ادام كەيدە ءبىر ءومىردىڭ سىرلارىن دا ۇعا باستايدى، ءوز ۇلتىنا، اتا-باباسىنا جاقىنداي تۇسەدى.
- سۇحبات بەرگەنىڭىز ءۇشىن كوپ-كوپ راقمەت!
"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى
