«قىزىم – كەلىننەن، ۇلىم ەلىمنەن عيبرات الىپ وسەدى» دەپ ۇرپاعىنان جاقسىلىق كۇتەتىن حالىقپىز. «قىز بالا – جاتجۇرتتىق» دەگەندى دە اتام قازاق بەكەرگە ايتپاعان. جاس قىز ەرتەڭ-اق بويجەتىپ، باليعاتقا تولىپ، ءبىر ءۇيدىڭ تابالدىرىعىن كەلىن بولىپ اتتارى ءسوزسىز. «كەلىننىڭ اياعىنان…» دەپ بارعان جەرى جاس كەلىنگە سىن كوزبەن قارايدى. وتباسىنداعى اجە، انالارىنان ءتالىمدى تاربيە العان قىز بالا بارعان جەرىنە «سۋداي ءسىڭىپ، تاستاي باتىپ»، اۋىل-ايماققا قادىرلى بولىپ كەتەدى. ءبىر اۋلەتتىڭ ءتۇتىنىن تۇتەتىپ، شاڭىراعىن بيىكتەتە ءتۇسۋ – ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىك. مۇنى كەلىن بولاتىن بولاشاق قىزدارىمىز تەرەڭ سەزىنۋلەرى قاجەت. جاس كەلىننىڭ كوتەرەر جۇگى قاشاندا اۋىر. قايىن اتا، قايىن ەنە، قايىن ءسىڭلى، قايىن ىنىلەرمەن ءتىل تابىسۋ دا شەبەرلىكتى قاجەت ەتەدى. وڭ جاقتاعى قىز بالانى «ەرتەڭگى كۇنگى – كەلىن، ەرىن سىيلار – ادال جار، انا، اقىل ايتار – جەڭگە، تاتۋ بولار ابىسىن» دەپ ۇلتتىق تاربيەنى ءون بويىنا دارىتا ءبىلۋ دە وڭاي ءىس ەمەس. بۇل – ۇرپاقتان-ۇرپاققا جالعاسىپ كەلە جاتقان كەشەگى دومالاق انا، زەرە مەن ۇلجان انالارىمىزدىڭ سالىپ كەتكەن سارا جولى.
جاڭا شاڭىراقتىڭ تابالدىرىعىن اتتاعان كەلىندەرىن اتا-بابالارىمىز قۇرمەت تۇتقان. ولاردى ءوز ۇرپاعىن ءوربىتىپ-وركەندەتىپ، كەڭەيتۋشى ىرىسى، قۇت-بەرەكەسى ساناعان. ەگەر جاس كەلىن ءوز باسىنىڭ تازالىعى مەن جاراسىمدىلىعىن بىلاي قويعاننىڭ وزىندە ۇستاعان ءۇيى، قازان-اياعىنا دەيىن مۇنتازداي كىرشىكسىز بولىپ، ءوزى ون ساۋساعىنان ونەرى تامعان ىسمەر، بارماعىنان بال تامعان اسپاز بولسا، نۇر ۇستىنە نۇر. ونداي كەلىنى بار ءۇي كوپكە – ۇلگى، اۋىلعا سىيلى بولادى. ۇلكەندەر قۇرمەت تۇتىپ، جاستارعا ۇلگى ەتەدى.
كەلىن – ءبىر شاڭىراقتىڭ شىراعى. اعايىن-تۋمانىڭ ورتاسىندا بەرەكەسىن اسىرىپ، جامانىن جاسىرىپ، جاقسىلىعىن ەلگە پاش ەتەتىن دە – ءبىر ءوزى. ءبىز قانشا جەردەن كەلىن دەپ ايتقانىمىزبەن، ول دا – ءبىر اۋلەتتىڭ الپەشتەپ وسىرگەن اياۋلى قىزى. وسكەن-ونگەن جەرى قانداي بولسا، العان تاربيەسى، كورگەن ونەگەسى دە سونداي بولماق. كەلىننىڭ جاڭا جەرگە كەلۋى، سول ورتاعا ۇيرەنىسۋى، كوپ جاعدايدا، سول ءۇيدىڭ مۇشەلەرىنە دە بايلانىستى. كەلگەننەن-اق قۇشاق جايا قارسى الىپ، وڭ قاباق تانىتىپ، بىلمەستىگىنە كەشىرىممەن قارايتىن بولسا، ول كەلىننىڭ اۋلەتكە ءسىڭىپ كەتۋىنە نەگىز بولادى. ءوزىنىڭ ومىرلىك تاجىريبەسى، كورەگەندىلىگىمەن جاس كەلىنگە ۇلگى بولار ەنەنىڭ دە ۇيرەتەر ءتالىم-تاربيەسى مول بولماق. ەنە مەن كەلىن اراسى ءبىر-بىرىنە دەگەن قۇرمەتپەن ءورىلۋى كەرەك.
كەلىندى قىزىنداي كورىپ، ەنەسىن اناسىنداي كورەتىن ۇلاعاتتى قارىم-قاتىناسىمىز عاسىرلار بويى جالعاسىپ، كيەلى بوساعانىڭ بەرىك بولىپ، شاڭىراقتىڭ شايقالماۋىنا نەگىز بولىپ كەلە جاتىر. بۇل ءداستۇر اتام قازاقتىڭ دۇنيەتانىمىنا، سالت-ساناسىنا ساي قالىپتاسقان بولۋى كەرەك. ءداستۇرلى تاربيە مەكتەبى وسىلايشا جالعاسا بەرمەك. بۇل – عاسىرلار بويىنا قالىپتاسىپ كەلە جاتقان جازىلماعان زاڭدىلىق، ءومىر زاڭدىلىعى، تىرشىلىك ساباقتاستىعى.
بۇگىنگى اتا-انالار تاربيە ماسەلەسىنە كەلگەندە «تاڭەرتەڭنەن كەشكە دەيىن جۇمىستامىز، قولىمىز تيمەيدى» دەگەن ءۋاج ايتادى. ولاردى دا تۇسىنۋگە بولاتىن شىعار. الايدا تاربيەگە سالعىرت قاراپ، قارا باستىڭ قامىمەن كەتە بەرۋ – ءبىزدىڭ حالىققا جاراسپايتىن دۇنيە. «ەل بولام دەسەڭ، بەسىگىڭدى تۇزە» دەپ مۇحتار اۋەزوۆ ايتقانداي، تاربيەنىڭ ءبارى بالانىڭ بەسىك كەزىنەن باستالادى. ەسەيىپ، ەرجەتىپ كەتكەندە بەرگەن تاربيە قۇمعا سىڭگەن سۋداي بولىپ، ءىزى دە قالمايدى. بالامىز ويداعىداي ازامات بولىپ شىقپاي جاتسا، كىمنەن كورەمىز؟ قۇر بەكەرگە سان سوعىپ قالامىز عوي. ول كەزدە نەبىر جاعدايدى سىلتاۋ ەتىپ، بالا ماسەلەسىنە كوڭىل بولمەگەن ءجۇردىم-باردىم ارەكەتتەرىمىزگە وكىنىشپەن قارارىمىز انىق. مىنە، وسىنداي بولماس ءۇشىن، ۇرپاقتىڭ تاربيەسىنە كوڭىل اۋدارۋ كەرەك. تاربيە دەگەنىمىز – مينۋت، ساعاتپەن ولشەنبەيتىن اتانىڭ ايالى الاقانى، انانىڭ مەيىرىمى ارقىلى جۇرەككە قۇيىلاتىن نۇر. ەگەر اتا-انانىڭ وقىپ-توقىعانى كوپ، ءتالىم-تاربيەسى كەلىسكەن بولسا، ول ءوز ۇرپاعىن ارقاشاندا دۇرىس تاربيەلەي الارى داۋسىز. «پاي، پاي، شىركىن، قازاقتىڭ كەلىندەرى-اي» دەپ وزگەلەر ءسۇيسىنىپ، تاڭدانا تاڭداي قاعاتىنداي كەلىندەر كوبەيە بەرسە، نۇر ۇستىنە نۇر بولار ەدى. مەن مۇنى ايتىپ وتىرعانىم، ءبىزدىڭ اۋىلدا كۇنى كەشە عانا كەلىن بولىپ ءتۇسىپ، بۇگىندە ارداقتى انا، اياۋلى جار بولىپ وتىرعان نازىك جاندى قىز-كەلىنشەكتەرىمىز از ەمەس. وسىعان بايلانىستى ءبىر وقيعانى بايانداي كەتەيىن. اۋىلىمىزدىڭ شەت جاعىنداعى بيىك شاتىرلى ۇيدە مۇعالىمدەر وتباسى تاتۋ-ءتاتتى تۇردى. كوزدەرىنىڭ قاراشىعىنداي بولعان جالعىز ۇلدارى امان دەگەندە ىشكەن استارىن جەرگە قوياتىن. سول جالعىز ۇل وقىدى، اسكەرگە باردى، قىزمەتكە تۇردى… نە كەرەك ايتەۋىر ۇيلەنۋگە اسىقپادى.
ءسويتىپ جۇرگەندە ءبىر-اق كۇندە اۋىلدى ءدۇر سىلكىندىرىپ، كورشى اۋداننان كەلىن الىپ كەلدى. قۋانىشقا جينالعان جۇرتتىڭ اۋزىندا تەك جاڭا تۇسكەن كەلىن عانا بولدى. تامسانعانى – تامسانىپ، كورە الماعانى – قىزعانىپ، سۇيسىنگەنى: «قىمبات دەپ كىم قويدى ەكەن اتىن، ءشىركىن!..» – دەۋمەن بولدى. تالدىرماش، اققۇبا، شاشى بەلىنە ورالعان بوتا كوز ارۋعا ءبارى دە قىزىعا قارادى. اۋىل-ايماق قاتەلەسپەدى، اتىنا زاتى ساي، ۇلكەن-كىشىگە ۇلگى بولار جاس كەلىن بارىنە دە جاقتى. تاڭەرتەڭ ەرتە تۇرۋ، مالدى ورىسكە ايداۋ، ساماۋرىنعا شاي قويۋ، اتا-اناعا ىزەت كورسەتۋدى كۇلىمدەي ءجۇرىپ اتقاردى. كەلىننىڭ انشىلىك ونەرىنىڭ كورەرمەندەرى، ەڭ الدىمەن، كورشى-قولاڭنىڭ قارادومالاقتارى بولدى. ءۇيدىڭ ۇلكەندەرىن جۇمىسقا شىعارىپ سالعاننان كەيىن اۋلاداعى جۇمىستاردى تىڭدىرا ءجۇرىپ، نەشە ءتۇرلى اندەردى سىزىلتا ورىندايتىن. قولى بوس كەزىندە ءۇيدىڭ تورىندە قاڭتارۋلى تۇرعان قارا دومبىراعا دا جان بىتىرەتىن.
قازاعىم «كەلىننىڭ اياعىنان…» دەپ بەكەر ايتپاعان عوي، كوپكە ۇلگى وتباسىنىڭ تاسى ورگە دومالادى. ءۇي وتاعاسى قاراپايىم مۇعالىمنەن مەكتەپ ديرەكتورى قىزمەتىنە كوتەرىلدى.
شاڭىراقتا ىڭگالاعان ءسابي ۇندەرى بىرىنەن كەيىن ءبىرى ەستىلدى… ارىستاي ءۇش ۇل دۇنيە ەسىگىن اشتى. سەرىكجان، بەرىكجان، ەرىكجان دەپ اتتارىن اتا-اجەسى قويدى. ىنتىماعى جاراسقان، ونەر ۇيالاعان وتباسىندا تاربيە كورگەن ۇلدار دا جاقسى ەرجەتتى. ۇشەۋى قاتار وتىرا قالىپ، دومبىرامەن كۇمبىرلەتىپ كۇي شەرتىپ، اسقاقتاتا ءان سالعاندا سۇيسىنبەيتىن جان قالمايتىن.
قىمبات كەلىننىڭ مەيىرىمگە تولى جۇرەگى تۋعان ءسىڭلىسى مەن كۇيەۋ بالاسى جول اپاتىنان ءبىر-اق كۇندە كوز جۇمىپ، ارتتارىندا شىرقىراپ ءۇش جەتىمى قالعاندا تاعى دا شوقتىعى بيىكتەن كورىندى. اتا-ەنەسى، جان جولداسىمەن اقىلداسا وتىرىپ وسى كوزدەرى جاۋتەڭدەپ، بۇعاناسى قاتپاعان ءۇش جەتىمەكتى تاربيەسىنە الدى. جىلدار سىرعىپ وتە بەردى… «قاناتتىعا قاقتىرماي، تۇمسىقتىعا شوقتىرماي» التى بالانى دا ەرجەتكىزدى. بۇعان، ارينە، ۇيدەگى قايىن اتا، قايىن ەنەنىڭ ومىرلىك تاجىريبەسى، ۇلگى-ونەگەسى، جارىنىڭ قايىرىمدىلىعى دا كوپ سەپتىگىن تيگىزدى. قازىر ۇلىن – ۇياعا، قىزىن قياعا قوندىرىپ، ءوزى دە قۇداعي، ەنە اتانىپ وتىرعان قىمبات انانىڭ بۇگىنگى جاس كەلىندەرگە ايتار تاعىلىمى، ۇيرەتەر ونەگەسى بارشىلىق. قازاعىمنىڭ تاربيەسى، ەڭ الدىمەن، وشاق باسىنان باستالاتىنى بارشاعا ايان. «ۇيادا نە كورسە، ۇشقاندا سونى ىلەدى» دەگەن ناقىل ءسوزدى ءار اتا-انا جادىڭدا ۇستاسا، بولاشاعىمىز دۇرىس بولا ما» دەگەن وي عوي مەنىكى. قىمبات انانىڭ ونەگەلى ءومىرى، ءجۇرىس-تۇرىسى، ءوزىن-ءوزى ۇستاۋى، اينالاسىنا اشىق قاباقپەن قاراپ، جادىراپ ءجۇرۋى دە ءبىر عانيبەت، بارشا ارۋلارىمىزعا ۇلگى بولارلىقتاي. قازاقتىڭ ارۋ قىزدارىن وزدەرىنىڭ اتىنا ساي بولۋىن ءاردايىم قالاپ كەلەمىن. ءبىزدىڭ ارۋلارىمىز، بولاشاق كەلىندەرىمىز جاس كەزدەرىنەن باستاپ بويلارىن تازا ۇستاسا، جاماندىق اتاۋلىدان، جات قىلىقتاردان جىراق جۇرسە، ۇلتتىڭ كوركەيگەنى ەمەس پە؟ مەنى ويلاندىراتىنى – ءدال بۇگىنگى تاڭدا «بىرەۋدىڭ الا ءجىبىن اتتامايتىن، قوي اۋزىنان ءشوپ المايتىن»، ۇلكەن مەن كىشىگە، اتا مەن اناعا قۇرمەتپەن قارايتىن ۇل-قىزدارىمىزدىڭ ازايعاندىعى.
سوڭعى كەزدەردە اتا-اناسىنىڭ بەتىنە الارا قاراپ، ءتىل تيگىزەتىن جاسوسپىرىمدەرىمىز دە كوپتەپ كەزدەسۋدە… مەنىڭ ويىمشا، وسىنىڭ ءبارى – ءوز ءتىلىمىزدى ۇمىتىپ، باتىستىڭ مادەنيەتىنە ەلىكتەپ، سونىڭ نەشە ءتۇرلى اۋەزدەرىن تىڭداپ، ودان قالسا، كۇندە تەلەديداردان كورسەتىلىپ جاتقان ءتۇرلى سۇمدىق كورىنىستەردەن پايدا بولعان قاسىرەت. جاستار ەلىكتەگىش كەلەدى عوي. وزگەنىڭ قاڭسىعى تاڭسىق بولىپ كورىنىپ، وزىندەگى باردى باعالاي الماي، بايىبىنا بارا الماي جاتاتىنى بار. مۇنداي بولماس ءۇشىن ءبىز بالاعا بەسىكتەن باستاپ ۇلتتىق تاربيەنى، ادەت-عۇرىپتى بويلارىنا سىڭىرە بەرۋىمىز كەرەك. ءدىڭى بەرىك، ءدىلى مەن ءتىلى مىقتى ۇرپاق جاھاندانۋدىڭ وتىنا شارپىلماي، ۇلتىنا، ەلىنە دەگەن ادالدىعىن، سىيلاستىعىن جوعالتپاسى انىق. ەجەلدەن كەلە جاتقان سالتىمىز بار، سونى ۇمىتۋعا اينالدىق پا؟ قىز بالالارىمىز ۇرپاق جالعاستىراتىن بولعاندىقتان، ولاردىڭ تاربيەسىنە جەتە كوڭىل بولگەنى ءمىز ابزال. حالقىمىز، ەڭ الدىمەن، قىز بالالارعا ەرەكشە قاراپ، ولاردى الاقاندارىنا سالىپ ماپەلەگەن. ەرتەڭگى ۇرپاقتىڭ اناسى، تاربيەشىسى، اقىلشىسى دەپ بىلگەن. سوندىقتان دا «قىزعا قىرىق ۇيدەن تيۋ» دەگەن حالىق دانالىعىنا قايران قالاسىڭ. سول قىرىق ءۇيدىڭ ەڭ ءىرىسى دە، ىرگەلىسى دە – انا مەن مەكتەپ. ويتكەنى انا – تاربيەنىڭ تۇتقاسى، مەكتەپ – تاربيەنىڭ نۇسقاسى. بىراق، وكىنىشكە قاراي، قازىر ورىمدەي جاپ-جاس قىزدارىمىزدىڭ تەرىس باعىتقا بۇرىلىپ،شالىس باسىپ جۇرگەنىن بايقاپ، جۇرەگىمىز سىزدايتىن كەزدەرىمىز كوپ بولادى. كوشەدە ۇلكەن-كىشى دەمەي، ەر كىسىنىڭ بەتىنە سۇقتانا قارايتىن، قارسى كەلگەندى قاعىپ، كەسە-كولدەنەڭ وتكەندى شالىپ، نەشە ءتۇرلى جامان ءسوزدەرگە اۋىزدارى تولىپ، شەككەندەرى – شىلىم، جۇرگەن جەرلەرى داڭعازا ايعاي بولعان قىزدارىمىزدىڭ كەيبىرى 13-16 جاس ارالىعىندا ءجۇرىپ-اق جۇكتى بولىپ، تاستاندى بالالاردىڭ سانىن كوبەيتۋدە. قانىمىزعا جات مۇنداي ارەكەتتەردى كوزىمىزبەن كورىپ، قۇلاعىمىزبەن ەستىگەندە انا بىتكەن كىرەرگە جەر تاپپايمىز. جانىمىز اشىعاندىقتان، كورەر كوزگە بايقالىپ تۇرعان كەمشىلىكتى ايتا باستاساڭ، وزدەرىن بەينەبىر كىنالاپ تۇرعانداي، دۇشپانىنداي قاراي باستايدى. ۇلكەننەن عيبرات الۋ، سوزگە توقتاۋ دا ادام بالاسىنا كەرەك قاسيەت ەمەس پە؟! انا بولعاننان كەيىن، ءوزىڭ دە بالا ءوسىرىپ، تاربيەلەپ وتىرعان سوڭ، بارلىق جاستاردى ءوز بالاڭداي ساناپ، بويلارىنان جات قىلىقتار كورسەڭ، قىنجىلا باستايسىڭ. «شىركىن، وسى ءبىر بالا ءتاپ-ءتاۋىر ازامات بولىپ ءوسۋشى ەدى، اتتەڭ، مىنا ءبىر قىلىعىن تۇزەپ جىبەرسە» دەيسىڭ ىشتەي. ۇرپاق تاربيەسىندە كەتىپ جاتقان سولقىلداق تۇستارىمىزدى نىعايتا ءتۇسۋىمىز قاجەت-اق. بۇل قازىرگى زامانىمىزدىڭ شىندىعىنا اينالدى.
وسى شىندىق ءبىر ولەڭ جولدارىندا:
قايعىرار دا – اتا-انا، قينالار دا،
قايدا كەتتى اقىل-وي قۇيعان ارنا؟
لىپاسىزدى كورەسىڭ كينولاردا
بىلەسىز بە، قىزىڭىز قايدا بولدى؟
بالاسى بار بالالار پايدا بولدى! – دەپ بىزگە، ياعني انالاردىڭ بەتىنە قارا كۇيەدەي باسىلىپ ايتىلعان جوق پا؟ سول ءۇشىن ەندى عانا ەسەيىپ، ون ەكىدە ءبىر گۇلى اشىلماعان ارۋ قىزدارىمىز انالارىنىڭ اتىنا كىر كەلتىرمەي، ار-ۇياتتان اتتاماسا ەكەن دەپ ويلايسىڭ. ءبىز – تەكتى حالىقپىز. سونى ەش ۋاقىتتا ەستەن شىعارماي، اتا-بابامىزدىڭ اماناتىنا قاشاندا ادال بولۋىمىز كەرەك. ءار ادامنىڭ بۇل ومىردەگى ءوسىپ-ءونۋى اينالاسىنان العان تاربيەسىنە بايلانىستى بولىپ كەلەدى. اباي اتامىزدىڭ «كىمدە-كىم جامان بولسا، زامانداسىنىڭ ءبارى كىنالى» دەۋىندە ۇلكەن ءمان جاتىر-اۋ، ءسىرا! تاربيەنىڭ دانەگى، نەگىزى بالالىق شاقتان باستالادى عوي. بالالىق كەزدىڭ بال ۋىز كەزەڭدەرى ادامدى نەبىر قيالعا، اسقاق ارماندارعا جەتەلەيتىنى بەلگىلى.
ارۋلارىمىز بەن قىز-كەلىنشەكتەرىمىزدىڭ، وسكەلەڭ ۇرپاعىمىزدىڭ جاقسى بولىپ وسۋلەرى ءۇشىن قولدان كەلگەن كومەكتى اياماي، بىلگەنىمىزدى ايتىپ، اقىلدارىنا اقىل قوسىپ وتىرعاننىڭ ەش ايىبى جوق دەپ ويلايمىن. اتا-بابامىزدىڭ بىزگە اماناتتاپ كەتكەنى – جەر-انا – وتانىمىز، تۋعان ءتىلىمىز، سالت-سانامىز، ءدىنىمىز بەن ءدىلىمىز. وسىلاردى كوزدىڭ قاراشىعىنداي ساقتاپ، تاربيەنىڭ قۇرالىنا اينالدىرا بىلسەك، ەل اماناتىن اقتاعانىمىز، ار-نامىسىمىزدى ساقتاعانىمىز دەپ بىلەمىن.
گۇلسىم قىستاۋباەۆا،
پاۆلودار،
«انا ءتىلى».
