«Qyzym – kelınnen, ūlym elımnen ǧibrat alyp ösedı» dep ūrpaǧynan jaqsylyq kütetın halyqpyz. «Qyz bala – jatjūrttyq» degendı de atam qazaq bekerge aitpaǧan. Jas qyz erteŋ-aq boijetıp, baliǧatqa tolyp, bır üidıŋ tabaldyryǧyn kelın bolyp attary sözsız. «Kelınnıŋ aiaǧynan…» dep barǧan jerı jas kelınge syn közben qaraidy. Otbasyndaǧy äje, analarynan tälımdı tärbie alǧan qyz bala barǧan jerıne «sudai sıŋıp, tastai batyp», auyl-aimaqqa qadırlı bolyp ketedı. Bır äulettıŋ tütının tütetıp, şaŋyraǧyn biıktete tüsu – ülken jauapkerşılık. Mūny kelın bolatyn bolaşaq qyzdarymyz tereŋ sezınulerı qajet. Jas kelınnıŋ köterer jügı qaşanda auyr. Qaiyn ata, qaiyn ene, qaiyn sıŋlı, qaiyn ınılermen tıl tabysu da şeberlıktı qajet etedı. Oŋ jaqtaǧy qyz balany «erteŋgı küngı – kelın, erın syilar – adal jar, ana, aqyl aitar – jeŋge, tatu bolar abysyn» dep ūlttyq tärbienı ön boiyna daryta bılu de oŋai ıs emes. Būl – ūrpaqtan-ūrpaqqa jalǧasyp kele jatqan keşegı Domalaq ana, Zere men Ūljan analarymyzdyŋ salyp ketken sara joly.
Jaŋa şaŋyraqtyŋ tabaldyryǧyn attaǧan kelınderın ata-babalarymyz qūrmet tūtqan. Olardy öz ūrpaǧyn örbıtıp-örkendetıp, keŋeituşı yrysy, qūt-berekesı sanaǧan. Eger jas kelın öz basynyŋ tazalyǧy men jarasymdylyǧyn bylai qoiǧannyŋ özınde ūstaǧan üiı, qazan-aiaǧyna deiın mūntazdai kırşıksız bolyp, özı on sausaǧynan önerı tamǧan ısmer, barmaǧynan bal tamǧan aspaz bolsa, nūr üstıne nūr. Ondai kelını bar üi köpke – ülgı, auylǧa syily bolady. Ülkender qūrmet tūtyp, jastarǧa ülgı etedı.
Kelın – bır şaŋyraqtyŋ şyraǧy. Aǧaiyn-tumanyŋ ortasynda berekesın asyryp, jamanyn jasyryp, jaqsylyǧyn elge paş etetın de – bır özı. Bız qanşa jerden kelın dep aitqanymyzben, ol da – bır äulettıŋ älpeştep ösırgen aiauly qyzy. Ösken-öngen jerı qandai bolsa, alǧan tärbiesı, körgen önegesı de sondai bolmaq. Kelınnıŋ jaŋa jerge keluı, sol ortaǧa üirenısuı, köp jaǧdaida, sol üidıŋ müşelerıne de bailanysty. Kelgennen-aq qūşaq jaia qarsy alyp, oŋ qabaq tanytyp, bılmestıgıne keşırımmen qaraityn bolsa, ol kelınnıŋ äuletke sıŋıp ketuıne negız bolady. Özınıŋ ömırlık täjıribesı, köregendılıgımen jas kelınge ülgı bolar enenıŋ de üireter tälım-tärbiesı mol bolmaq. Ene men kelın arasy bır-bırıne degen qūrmetpen örıluı kerek.Kelındı qyzyndai körıp, enesın anasyndai köretın ūlaǧatty qarym-qatynasymyz ǧasyrlar boiy jalǧasyp, kielı bosaǧanyŋ berık bolyp, şaŋyraqtyŋ şaiqalmauyna negız bolyp kele jatyr. Būl dästür atam qazaqtyŋ dünietanymyna, salt-sanasyna sai qalyptasqan boluy kerek. Dästürlı tärbie mektebı osylaişa jalǧasa bermek. Būl – ǧasyrlar boiyna qalyptasyp kele jatqan jazylmaǧan zaŋdylyq, ömır zaŋdylyǧy, tırşılık sabaqtastyǧy. Bügıngı ata-analar tärbie mäselesıne kelgende «taŋerteŋnen keşke deiın jūmystamyz, qolymyz timeidı» degen uäj aitady. Olardy da tüsınuge bolatyn şyǧar. Alaida tärbiege salǧyrt qarap, qara bastyŋ qamymen kete beru – bızdıŋ halyqqa jaraspaityn dünie. «El bolam deseŋ, besıgıŋdı tüze» dep Mūhtar Äuezov aitqandai, tärbienıŋ bärı balanyŋ besık kezınen bastalady. Eseiıp, erjetıp ketkende bergen tärbie qūmǧa sıŋgen sudai bolyp, ızı de qalmaidy. Balamyz oidaǧydai azamat bolyp şyqpai jatsa, kımnen köremız? Qūr bekerge san soǧyp qalamyz ǧoi. Ol kezde nebır jaǧdaidy syltau etıp, bala mäselesıne köŋıl bölmegen jürdım-bardym äreketterımızge ökınışpen qararymyz anyq. Mıne, osyndai bolmas üşın, ūrpaqtyŋ tärbiesıne köŋıl audaru kerek. Tärbie degenımız – minut, saǧatpen ölşenbeitın atanyŋ aialy alaqany, ananyŋ meiırımı arqyly jürekke qūiylatyn nūr. Eger ata-ananyŋ oqyp-toqyǧany köp, tälım-tärbiesı kelısken bolsa, ol öz ūrpaǧyn ärqaşanda dūrys tärbielei alary dausyz. «Pai, pai, şırkın, qazaqtyŋ kelınderı-ai» dep özgeler süisınıp, taŋdana taŋdai qaǧatyndai kelınder köbeie berse, nūr üstıne nūr bolar edı. Men mūny aityp otyrǧanym, bızdıŋ auylda künı keşe ǧana kelın bolyp tüsıp, bügınde ardaqty ana, aiauly jar bolyp otyrǧan näzık jandy qyz-kelınşekterımız az emes. Osyǧan bailanysty bır oqiǧany baiandai keteiın. Auylymyzdyŋ şet jaǧyndaǧy biık şatyrly üide mūǧalımder otbasy tatu-tättı tūrdy. Közderınıŋ qaraşyǧyndai bolǧan jalǧyz ūldary Aman degende ışken astaryn jerge qoiatyn. Sol jalǧyz ūl oqydy, äskerge bardy, qyzmetke tūrdy… Ne kerek äiteuır üilenuge asyqpady. Söitıp jürgende bır-aq künde auyldy dür sılkındırıp, körşı audannan kelın alyp keldı. Quanyşqa jinalǧan jūrttyŋ auzynda tek jaŋa tüsken kelın ǧana boldy. Tamsanǧany – tamsanyp, köre almaǧany – qyzǧanyp, süisıngenı: «Qymbat dep kım qoidy eken atyn, şırkın!..» – deumen boldy. Taldyrmaş, aqqūba, şaşy belıne oralǧan bota köz aruǧa bärı de qyzyǧa qarady. Auyl-aimaq qatelespedı, atyna zaty sai, ülken-kışıge ülgı bolar jas kelın bärıne de jaqty. Taŋerteŋ erte tūru, maldy örıske aidau, samaurynǧa şai qoiu, ata-anaǧa ızet körsetudı külımdei jürıp atqardy. Kelınnıŋ änşılık önerınıŋ körermenderı, eŋ aldymen, körşı-qolaŋnyŋ qaradomalaqtary boldy. Üidıŋ ülkenderın jūmysqa şyǧaryp salǧannan keiın auladaǧy jūmystardy tyŋdyra jürıp, neşe türlı änderdı syzylta oryndaityn. Qoly bos kezınde üidıŋ törınde qaŋtaruly tūrǧan qara dombyraǧa da jan bıtıretın. Qazaǧym «kelınnıŋ aiaǧynan…» dep beker aitpaǧan ǧoi, köpke ülgı otbasynyŋ tasy örge domalady. Üi otaǧasy qarapaiym mūǧalımnen mektep direktory qyzmetıne köterıldı. Şaŋyraqta ıŋgälaǧan säbi ünderı bırınen keiın bırı estıldı… Arystai üş ūl dünie esıgın aşty. Serıkjan, Berıkjan, Erıkjan dep attaryn ata-äjesı qoidy. Yntymaǧy jarasqan, öner ūialaǧan otbasynda tärbie körgen ūldar da jaqsy erjettı. Üşeuı qatar otyra qalyp, dombyramen kümbırletıp küi şertıp, asqaqtata än salǧanda süisınbeitın jan qalmaityn. Qymbat kelınnıŋ meiırımge toly jüregı tuǧan sıŋlısı men küieu balasy jol apatynan bır-aq künde köz jūmyp, arttarynda şyrqyrap üş jetımı qalǧanda taǧy da şoqtyǧy biıkten körındı. Ata-enesı, jan joldasymen aqyldasa otyryp osy közderı jäuteŋdep, būǧanasy qatpaǧan üş jetımektı tärbiesıne aldy. Jyldar syrǧyp öte berdı… «Qanattyǧa qaqtyrmai, tūmsyqtyǧa şoqtyrmai» alty balany da erjetkızdı. Būǧan, ärine, üidegı qaiyn ata, qaiyn enenıŋ ömırlık täjıribesı, ülgı-önegesı, jarynyŋ qaiyrymdylyǧy da köp septıgın tigızdı. Qazır ūlyn – ūiaǧa, qyzyn qiiaǧa qondyryp, özı de qūdaǧi, ene atanyp otyrǧan Qymbat ananyŋ bügıngı jas kelınderge aitar taǧylymy, üireter önegesı barşylyq. Qazaǧymnyŋ tärbiesı, eŋ aldymen, oşaq basynan bastalatyny barşaǧa aian. «Ūiada ne körse, ūşqanda sony ıledı» degen naqyl sözdı är ata-ana jadyŋda ūstasa, bolaşaǧymyz dūrys bola ma» degen oi ǧoi menıkı. Qymbat ananyŋ önegelı ömırı, jürıs-tūrysy, özın-özı ūstauy, ainalasyna aşyq qabaqpen qarap, jadyrap jüruı de bır ǧanibet, barşa arularymyzǧa ülgı bolarlyqtai. Qazaqtyŋ aru qyzdaryn özderınıŋ atyna sai boluyn ärdaiym qalap kelemın. Bızdıŋ arularymyz, bolaşaq kelınderımız jas kezderınen bastap boilaryn taza ūstasa, jamandyq ataulydan, jat qylyqtardan jyraq jürse, ūlttyŋ körkeigenı emes pe? Menı oilandyratyny – däl bügıngı taŋda «bıreudıŋ ala jıbın attamaityn, qoi auzynan şöp almaityn», ülken men kışıge, ata men anaǧa qūrmetpen qaraityn ūl-qyzdarymyzdyŋ azaiǧandyǧy. Soŋǧy kezderde ata-anasynyŋ betıne alara qarap, tıl tigızetın jasöspırımderımız de köptep kezdesude… Menıŋ oiymşa, osynyŋ bärı – öz tılımızdı ūmytyp, Batystyŋ mädenietıne elıktep, sonyŋ neşe türlı äuezderın tyŋdap, odan qalsa, künde teledidardan körsetılıp jatqan türlı sūmdyq körınısterden paida bolǧan qasıret. Jastar elıktegış keledı ǧoi. Özgenıŋ qaŋsyǧy taŋsyq bolyp körınıp, özındegı bardy baǧalai almai, baiybyna bara almai jatatyny bar. Mūndai bolmas üşın bız balaǧa besıkten bastap ūlttyq tärbienı, ädet-ǧūrypty boilaryna sıŋıre beruımız kerek. Dıŋı berık, dılı men tılı myqty ūrpaq jahandanudyŋ otyna şarpylmai, ūltyna, elıne degen adaldyǧyn, syilastyǧyn joǧaltpasy anyq. Ejelden kele jatqan saltymyz bar, sony ūmytuǧa ainaldyq pa? Qyz balalarymyz ūrpaq jalǧastyratyn bolǧandyqtan, olardyŋ tärbiesıne jete köŋıl bölgenı mız abzal. Halqymyz, eŋ aldymen, qyz balalarǧa erekşe qarap, olardy alaqandaryna salyp mäpelegen. Erteŋgı ūrpaqtyŋ anasy, tärbieşısı, aqylşysy dep bılgen. Sondyqtan da «qyzǧa qyryq üiden tiiu» degen halyq danalyǧyna qairan qalasyŋ. Sol qyryq üidıŋ eŋ ırısı de, ırgelısı de – ana men mektep. Öitkenı ana – tärbienıŋ tūtqasy, mektep – tärbienıŋ nūsqasy. Bıraq, ökınışke qarai, qazır örımdei jap-jas qyzdarymyzdyŋ terıs baǧytqa būrylyp,şalys basyp jürgenın baiqap, jüregımız syzdaityn kezderımız köp bolady. Köşede ülken-kışı demei, er kısınıŋ betıne sūqtana qaraityn, qarsy kelgendı qaǧyp, kese-köldeneŋ ötkendı şalyp, neşe türlı jaman sözderge auyzdary tolyp, şekkenderı – şylym, jürgen jerlerı daŋǧaza aiǧai bolǧan qyzdarymyzdyŋ keibırı 13-16 jas aralyǧynda jürıp-aq jüktı bolyp, tastandy balalardyŋ sanyn köbeitude. Qanymyzǧa jat mūndai äreketterdı közımızben körıp, qūlaǧymyzben estıgende ana bıtken kırerge jer tappaimyz. Janymyz aşyǧandyqtan, körer közge baiqalyp tūrǧan kemşılıktı aita bastasaŋ, özderın beinebır kınälap tūrǧandai, dūşpanyndai qarai bastaidy. Ülkennen ǧibrat alu, sözge toqtau da adam balasyna kerek qasiet emes pe?! Ana bolǧannan keiın, özıŋ de bala ösırıp, tärbielep otyrǧan soŋ, barlyq jastardy öz balaŋdai sanap, boilarynan jat qylyqtar körseŋ, qynjyla bastaisyŋ. «Şırkın, osy bır bala täp-täuır azamat bolyp ösuşı edı, ätteŋ, myna bır qylyǧyn tüzep jıberse» deisıŋ ıştei. Ūrpaq tärbiesınde ketıp jatqan solqyldaq tūstarymyzdy nyǧaita tüsuımız qajet-aq. Būl qazırgı zamanymyzdyŋ şyndyǧyna ainaldy. Osy şyndyq bır öleŋ joldarynda: Qaiǧyrar da – ata-ana, qinalar da, Qaida kettı aqyl-oi qūiǧan arna? Lypasyzdy köresıŋ kinolarda Bılesız be, qyzyŋyz qaida boldy? Balasy bar balalar paida boldy! – dep bızge, iaǧni analardyŋ betıne qara küiedei basylyp aitylǧan joq pa? Sol üşın endı ǧana eseiıp, on ekıde bır gülı aşylmaǧan aru qyzdarymyz analarynyŋ atyna kır keltırmei, ar-ūiattan attamasa eken dep oilaisyŋ. Bız – tektı halyqpyz. Sony eş uaqytta esten şyǧarmai, ata-babamyzdyŋ amanatyna qaşanda adal boluymyz kerek. Är adamnyŋ būl ömırdegı ösıp-önuı ainalasynan alǧan tärbiesıne bailanysty bolyp keledı. Abai atamyzdyŋ «kımde-kım jaman bolsa, zamandasynyŋ bärı kınälı» deuınde ülken män jatyr-au, sırä! Tärbienıŋ dänegı, negızı balalyq şaqtan bastalady ǧoi. Balalyq kezdıŋ bal uyz kezeŋderı adamdy nebır qiialǧa, asqaq armandarǧa jeteleitını belgılı. Arularymyz ben qyz-kelınşekterımızdıŋ, öskeleŋ ūrpaǧymyzdyŋ jaqsy bolyp ösulerı üşın qoldan kelgen kömektı aiamai, bılgenımızdı aityp, aqyldaryna aqyl qosyp otyrǧannyŋ eş aiyby joq dep oilaimyn. Ata-babamyzdyŋ bızge amanattap ketkenı – Jer-ana – Otanymyz, tuǧan tılımız, salt-sanamyz, dınımız ben dılımız. Osylardy közdıŋ qaraşyǧyndai saqtap, tärbienıŋ qūralyna ainaldyra bılsek, el amanatyn aqtaǧanymyz, ar-namysymyzdy saqtaǧanymyz dep bılemın.
Gülsım Qystaubaeva,
Pavlodar,
«Ana tılı».
