«Qyzym – kelinnen, ulym elimnen ǵıbrat alyp ósedi» dep urpaǵynan jaqsylyq kútetin halyqpyz. «Qyz bala – jatjurttyq» degendi de atam qazaq bekerge aıtpaǵan. Jas qyz erteń-aq boıjetip, balıǵatqa tolyp, bir úıdiń tabaldyryǵyn kelin bolyp attary sózsiz. «Kelinniń aıaǵynan…» dep barǵan jeri jas kelinge syn kózben qaraıdy. Otbasyndaǵy áje, analarynan tálimdi tárbıe alǵan qyz bala barǵan jerine «sýdaı sińip, tastaı batyp», aýyl-aımaqqa qadirli bolyp ketedi. Bir áýlettiń tútinin tútetip, shańyraǵyn bıiktete túsý – úlken jaýapkershilik. Muny kelin bolatyn bolashaq qyzdarymyz tereń sezinýleri qajet. Jas kelinniń kóterer júgi qashanda aýyr. Qaıyn ata, qaıyn ene, qaıyn sińli, qaıyn inilermen til tabysý da sheberlikti qajet etedi. Oń jaqtaǵy qyz balany «erteńgi kúngi – kelin, erin syılar – adal jar, ana, aqyl aıtar – jeńge, tatý bolar abysyn» dep ulttyq tárbıeni ón boıyna daryta bilý de ońaı is emes. Bul – urpaqtan-urpaqqa jalǵasyp kele jatqan keshegi Domalaq ana, Zere men Uljan analarymyzdyń salyp ketken sara joly.
Jańa shańyraqtyń tabaldyryǵyn attaǵan kelinderin ata-babalarymyz qurmet tutqan. Olardy óz urpaǵyn órbitip-órkendetip, keńeıtýshi yrysy, qut-berekesi sanaǵan. Eger jas kelin óz basynyń tazalyǵy men jarasymdylyǵyn bylaı qoıǵannyń ózinde ustaǵan úıi, qazan-aıaǵyna deıin muntazdaı kirshiksiz bolyp, ózi on saýsaǵynan óneri tamǵan ismer, barmaǵynan bal tamǵan aspaz bolsa, nur ústine nur. Ondaı kelini bar úı kópke – úlgi, aýylǵa syıly bolady. Úlkender qurmet tutyp, jastarǵa úlgi etedi.
Kelin – bir shańyraqtyń shyraǵy. Aǵaıyn-týmanyń ortasynda berekesin asyryp, jamanyn jasyryp, jaqsylyǵyn elge pash etetin de – bir ózi. Biz qansha jerden kelin dep aıtqanymyzben, ol da – bir áýlettiń álpeshtep ósirgen aıaýly qyzy. Ósken-óngen jeri qandaı bolsa, alǵan tárbıesi, kórgen ónegesi de sondaı bolmaq. Kelinniń jańa jerge kelýi, sol ortaǵa úırenisýi, kóp jaǵdaıda, sol úıdiń múshelerine de baılanysty. Kelgennen-aq qushaq jaıa qarsy alyp, oń qabaq tanytyp, bilmestigine keshirimmen qaraıtyn bolsa, ol kelinniń áýletke sińip ketýine negiz bolady. Óziniń ómirlik tájirıbesi, kóregendiligimen jas kelinge úlgi bolar eneniń de úıreter tálim-tárbıesi mol bolmaq. Ene men kelin arasy bir-birine degen qurmetpen órilýi kerek.
Kelindi qyzyndaı kórip, enesin anasyndaı kóretin ulaǵatty qarym-qatynasymyz ǵasyrlar boıy jalǵasyp, kıeli bosaǵanyń berik bolyp, shańyraqtyń shaıqalmaýyna negiz bolyp kele jatyr. Bul dástúr atam qazaqtyń dúnıetanymyna, salt-sanasyna saı qalyptasqan bolýy kerek. Dástúrli tárbıe mektebi osylaısha jalǵasa bermek. Bul – ǵasyrlar boıyna qalyptasyp kele jatqan jazylmaǵan zańdylyq, ómir zańdylyǵy, tirshilik sabaqtastyǵy.
Búgingi ata-analar tárbıe máselesine kelgende «tańerteńnen keshke deıin jumystamyz, qolymyz tımeıdi» degen ýáj aıtady. Olardy da túsinýge bolatyn shyǵar. Alaıda tárbıege salǵyrt qarap, qara bastyń qamymen kete berý – bizdiń halyqqa jaraspaıtyn dúnıe. «El bolam deseń, besigińdi túze» dep Muhtar Áýezov aıtqandaı, tárbıeniń bári balanyń besik kezinen bastalady. Eseıip, erjetip ketkende bergen tárbıe qumǵa sińgen sýdaı bolyp, izi de qalmaıdy. Balamyz oıdaǵydaı azamat bolyp shyqpaı jatsa, kimnen kóremiz? Qur bekerge san soǵyp qalamyz ǵoı. Ol kezde nebir jaǵdaıdy syltaý etip, bala máselesine kóńil bólmegen júrdim-bardym áreketterimizge ókinishpen qararymyz anyq. Mine, osyndaı bolmas úshin, urpaqtyń tárbıesine kóńil aýdarý kerek. Tárbıe degenimiz – mınýt, saǵatpen ólshenbeıtin atanyń aıaly alaqany, ananyń meıirimi arqyly júrekke quıylatyn nur. Eger ata-ananyń oqyp-toqyǵany kóp, tálim-tárbıesi kelisken bolsa, ol óz urpaǵyn árqashanda durys tárbıeleı alary daýsyz. «Paı, paı, shirkin, qazaqtyń kelinderi-aı» dep ózgeler súısinip, tańdana tańdaı qaǵatyndaı kelinder kóbeıe berse, nur ústine nur bolar edi. Men muny aıtyp otyrǵanym, bizdiń aýylda kúni keshe ǵana kelin bolyp túsip, búginde ardaqty ana, aıaýly jar bolyp otyrǵan názik jandy qyz-kelinshekterimiz az emes. Osyǵan baılanysty bir oqıǵany baıandaı keteıin. Aýylymyzdyń shet jaǵyndaǵy bıik shatyrly úıde muǵalimder otbasy tatý-tátti turdy. Kózderiniń qarashyǵyndaı bolǵan jalǵyz uldary Aman degende ishken astaryn jerge qoıatyn. Sol jalǵyz ul oqydy, áskerge bardy, qyzmetke turdy… Ne kerek áıteýir úılenýge asyqpady.
Sóıtip júrgende bir-aq kúnde aýyldy dúr silkindirip, kórshi aýdannan kelin alyp keldi. Qýanyshqa jınalǵan jurttyń aýzynda tek jańa túsken kelin ǵana boldy. Tamsanǵany – tamsanyp, kóre almaǵany – qyzǵanyp, súısingeni: «Qymbat dep kim qoıdy eken atyn, shirkin!..» – deýmen boldy. Taldyrmash, aqquba, shashy beline oralǵan bota kóz arýǵa bári de qyzyǵa qarady. Aýyl-aımaq qatelespedi, atyna zaty saı, úlken-kishige úlgi bolar jas kelin bárine de jaqty. Tańerteń erte turý, maldy óriske aıdaý, samaýrynǵa shaı qoıý, ata-anaǵa izet kórsetýdi kúlimdeı júrip atqardy. Kelinniń ánshilik óneriniń kórermenderi, eń aldymen, kórshi-qolańnyń qaradomalaqtary boldy. Úıdiń úlkenderin jumysqa shyǵaryp salǵannan keıin aýladaǵy jumystardy tyńdyra júrip, neshe túrli ánderdi syzylta oryndaıtyn. Qoly bos kezinde úıdiń tórinde qańtarýly turǵan qara dombyraǵa da jan bitiretin.
Qazaǵym «kelinniń aıaǵynan…» dep beker aıtpaǵan ǵoı, kópke úlgi otbasynyń tasy órge domalady. Úı otaǵasy qarapaıym muǵalimnen mektep dırektory qyzmetine kóterildi.
Shańyraqta ińgálaǵan sábı únderi birinen keıin biri estildi… Arystaı úsh ul dúnıe esigin ashty. Serikjan, Berikjan, Erikjan dep attaryn ata-ájesi qoıdy. Yntymaǵy jarasqan, óner uıalaǵan otbasynda tárbıe kórgen uldar da jaqsy erjetti. Úsheýi qatar otyra qalyp, dombyramen kúmbirletip kúı shertip, asqaqtata án salǵanda súısinbeıtin jan qalmaıtyn.
Qymbat kelinniń meıirimge toly júregi týǵan sińlisi men kúıeý balasy jol apatynan bir-aq kúnde kóz jumyp, arttarynda shyrqyrap úsh jetimi qalǵanda taǵy da shoqtyǵy bıikten kórindi. Ata-enesi, jan joldasymen aqyldasa otyryp osy kózderi jáýteńdep, buǵanasy qatpaǵan úsh jetimekti tárbıesine aldy. Jyldar syrǵyp óte berdi… «Qanattyǵa qaqtyrmaı, tumsyqtyǵa shoqtyrmaı» alty balany da erjetkizdi. Buǵan, árıne, úıdegi qaıyn ata, qaıyn eneniń ómirlik tájirıbesi, úlgi-ónegesi, jarynyń qaıyrymdylyǵy da kóp septigin tıgizdi. Qazir ulyn – uıaǵa, qyzyn qııaǵa qondyryp, ózi de qudaǵı, ene atanyp otyrǵan Qymbat ananyń búgingi jas kelinderge aıtar taǵylymy, úıreter ónegesi barshylyq. Qazaǵymnyń tárbıesi, eń aldymen, oshaq basynan bastalatyny barshaǵa aıan. «Uıada ne kórse, ushqanda sony iledi» degen naqyl sózdi ár ata-ana jadyńda ustasa, bolashaǵymyz durys bola ma» degen oı ǵoı meniki. Qymbat ananyń ónegeli ómiri, júris-turysy, ózin-ózi ustaýy, aınalasyna ashyq qabaqpen qarap, jadyrap júrýi de bir ǵanıbet, barsha arýlarymyzǵa úlgi bolarlyqtaı. Qazaqtyń arý qyzdaryn ózderiniń atyna saı bolýyn árdaıym qalap kelemin. Bizdiń arýlarymyz, bolashaq kelinderimiz jas kezderinen bastap boılaryn taza ustasa, jamandyq ataýlydan, jat qylyqtardan jyraq júrse, ulttyń kórkeıgeni emes pe? Meni oılandyratyny – dál búgingi tańda «bireýdiń ala jibin attamaıtyn, qoı aýzynan shóp almaıtyn», úlken men kishige, ata men anaǵa qurmetpen qaraıtyn ul-qyzdarymyzdyń azaıǵandyǵy.
Sońǵy kezderde ata-anasynyń betine alara qarap, til tıgizetin jasóspirimderimiz de kóptep kezdesýde… Meniń oıymsha, osynyń bári – óz tilimizdi umytyp, Batystyń mádenıetine eliktep, sonyń neshe túrli áýezderin tyńdap, odan qalsa, kúnde teledıdardan kórsetilip jatqan túrli sumdyq kórinisterden paıda bolǵan qasiret. Jastar eliktegish keledi ǵoı. Ózgeniń qańsyǵy tańsyq bolyp kórinip, ózindegi bardy baǵalaı almaı, baıybyna bara almaı jatatyny bar. Mundaı bolmas úshin biz balaǵa besikten bastap ulttyq tárbıeni, ádet-ǵurypty boılaryna sińire berýimiz kerek. Dińi berik, dili men tili myqty urpaq jahandanýdyń otyna sharpylmaı, ultyna, eline degen adaldyǵyn, syılastyǵyn joǵaltpasy anyq. Ejelden kele jatqan saltymyz bar, sony umytýǵa aınaldyq pa? Qyz balalarymyz urpaq jalǵastyratyn bolǵandyqtan, olardyń tárbıesine jete kóńil bólgeni miz abzal. Halqymyz, eń aldymen, qyz balalarǵa erekshe qarap, olardy alaqandaryna salyp mápelegen. Erteńgi urpaqtyń anasy, tárbıeshisi, aqylshysy dep bilgen. Sondyqtan da «qyzǵa qyryq úıden tııý» degen halyq danalyǵyna qaıran qalasyń. Sol qyryq úıdiń eń irisi de, irgelisi de – ana men mektep. Óıtkeni ana – tárbıeniń tutqasy, mektep – tárbıeniń nusqasy. Biraq, ókinishke qaraı, qazir órimdeı jap-jas qyzdarymyzdyń teris baǵytqa burylyp,shalys basyp júrgenin baıqap, júregimiz syzdaıtyn kezderimiz kóp bolady. Kóshede úlken-kishi demeı, er kisiniń betine suqtana qaraıtyn, qarsy kelgendi qaǵyp, kese-kóldeneń ótkendi shalyp, neshe túrli jaman sózderge aýyzdary tolyp, shekkenderi – shylym, júrgen jerleri dańǵaza aıǵaı bolǵan qyzdarymyzdyń keıbiri 13-16 jas aralyǵynda júrip-aq júkti bolyp, tastandy balalardyń sanyn kóbeıtýde. Qanymyzǵa jat mundaı áreketterdi kózimizben kórip, qulaǵymyzben estigende ana bitken kirerge jer tappaımyz. Janymyz ashyǵandyqtan, kórer kózge baıqalyp turǵan kemshilikti aıta bastasań, ózderin beınebir kinálap turǵandaı, dushpanyndaı qaraı bastaıdy. Úlkennen ǵıbrat alý, sózge toqtaý da adam balasyna kerek qasıet emes pe?! Ana bolǵannan keıin, óziń de bala ósirip, tárbıelep otyrǵan soń, barlyq jastardy óz balańdaı sanap, boılarynan jat qylyqtar kórseń, qynjyla bastaısyń. «Shirkin, osy bir bala táp-táýir azamat bolyp ósýshi edi, átteń, myna bir qylyǵyn túzep jiberse» deısiń ishteı. Urpaq tárbıesinde ketip jatqan solqyldaq tustarymyzdy nyǵaıta túsýimiz qajet-aq. Bul qazirgi zamanymyzdyń shyndyǵyna aınaldy.
Osy shyndyq bir óleń joldarynda:
Qaıǵyrar da – ata-ana, qınalar da,
Qaıda ketti aqyl-oı quıǵan arna?
Lypasyzdy kóresiń kınolarda
Bilesiz be, qyzyńyz qaıda boldy?
Balasy bar balalar paıda boldy! – dep bizge, ıaǵnı analardyń betine qara kúıedeı basylyp aıtylǵan joq pa? Sol úshin endi ǵana eseıip, on ekide bir gúli ashylmaǵan arý qyzdarymyz analarynyń atyna kir keltirmeı, ar-uıattan attamasa eken dep oılaısyń. Biz – tekti halyqpyz. Sony esh ýaqytta esten shyǵarmaı, ata-babamyzdyń amanatyna qashanda adal bolýymyz kerek. Ár adamnyń bul ómirdegi ósip-ónýi aınalasynan alǵan tárbıesine baılanysty bolyp keledi. Abaı atamyzdyń «kimde-kim jaman bolsa, zamandasynyń bári kináli» deýinde úlken mán jatyr-aý, sirá! Tárbıeniń dánegi, negizi balalyq shaqtan bastalady ǵoı. Balalyq kezdiń bal ýyz kezeńderi adamdy nebir qııalǵa, asqaq armandarǵa jeteleıtini belgili.
Arýlarymyz ben qyz-kelinshekterimizdiń, óskeleń urpaǵymyzdyń jaqsy bolyp ósýleri úshin qoldan kelgen kómekti aıamaı, bilgenimizdi aıtyp, aqyldaryna aqyl qosyp otyrǵannyń esh aıyby joq dep oılaımyn. Ata-babamyzdyń bizge amanattap ketkeni – Jer-ana – Otanymyz, týǵan tilimiz, salt-sanamyz, dinimiz ben dilimiz. Osylardy kózdiń qarashyǵyndaı saqtap, tárbıeniń quralyna aınaldyra bilsek, el amanatyn aqtaǵanymyz, ar-namysymyzdy saqtaǵanymyz dep bilemin.
Gúlsim Qystaýbaeva,
Pavlodar,
«Ana tili».
