( قوردايداعى قاقتىعىس)
قازاق قاشاننان ەل باسىنا كۇن تۋعاندا جۇمىلا جۇدىرىقتاي ءبىر تۋدىڭ استىنا بىرىگە بىلگەن ۇلى حالىق. ەجەلدەن قازاق قوناعىن تورگە شىعارسا دا توبەسىنە شىعارماعان. جەر بەتىندە رۋحى ءور،ءتانى بەكەم قايسار ءبىر ۇلت بولسا ول قازاق دەپ ءبىلسىن. يا، قازاقستان كوپۇلتتى مەملەكەت. بىراق وسى ۇلى دالادا ەجەلدەن بەرى ءومىر ءسۇرىپ كەلە جاتقان اتا -بابالارىمىز، تۋعان جەردىڭ ءاربىر وي-شۇقىرى ءۇشىن قانىن توگىپ، جانىن قيعان. وسىنشام كەڭ بايتاق جەردى جاۋلارىنان قورعاپ، ءدىن امان-ساقتاپ الىپ قالىپ بۇگىنگى ۇرپاققا تابىس ەتكەن سول باتىر دا ءباhادۇر بابالارىمىزدىڭ الدىندا تاعزىم ەتۋىمىز كەرەك. قازاقستانعا الدىمەن رەسەيدەن سوناۋ 1914 جىلدارى جەر قونىستانۋشىلار كەلىپ كىردى. سودان كەيىن، 1945 جىلدارا مالىمەت بويىنشا 2ملن 464 مىڭ ادام دەپورتاتسيالانۋ ارقىلى كەلىپ كىرگەن. ۇلى وتان سوعىسى اياقتالعان كەزدەرى كوشىپ كەلۋشىلەر تاسقىنى ەسەلەي تۇسكەن. مىسالى، كەيبىر دەرەكتەر بويىنشا 1897 جىلى قازاقتىڭ سانى 85% بولسا،1962 جىلدارى بۇل سان 29% پايىزعا ازايعان ەكەن.
سوناۋ سوعىس باستالعان جىلدارى رەسەيدىڭ ەدىل جاعالاۋىنان 360 مىڭ نەمىستەر كوشىلىرىپ الىپ كەلىپ، سول اتا-بابامىزدىڭ جەرىنە نەمىستەر اۆتونومياسىن قۇرماقشى بولعاندا نامىسشىل قازاق ەلى اتقا قونىپ، ەلدىڭ تۇتاستىعىن ساقتاپ الىپ قالعان ەكەن. مىنە، بۇل كەشەگى كۇنگى تاريح. قازاق ەشبىر ۇلتقا زورلىق-زومبىلىق جاساماعان بەيبىت جاتقان حالىق. قاز داۋىستى قازىبەك ءبيدىڭ قالماق قوڭتايشىسىنا ايتقانى : «ءبىز قازاق دەگەن وزىڭىزدەي مال باققان ەلمىز،ەشكىمگە سوقتىقپاي جاي جاتقان ەلمىز. ەلىمىزدەن قۇت- بەرەكە قاشپاسىن دەپ، جەرىمىزدىڭ شەتىنەن جاۋ باسپاسىن دەپ، نايزامىزعا ۇكى تاققان ەلمىز. ەشبىر دۇشپان باسىنباعان ەلىمىز، باسىمىزدان ءسوز اسىرماعان ەلمىز. دوسىمىزدى ساقتاي بىلگەن ەلمىز، ءدام-تۇزىمىزدى اقتاي بىلگەن ەلمىز. اسقاقتاعان حان بولسا، حان ورداسىنا تاپتاي بىلگەن ەلمىز. اتادان ۇل تۋسا، قۇل بولىپ تۋمايدى، انادان قىز تۋسا كۇڭ بولامىن دەپ تۋمايدى. ۇل مەن قىزدى قاماتىپ وتىرا المايتىن ەلمىز. سەن قالماق بولساڭ، ءبىز قازاق قارپىسقالى كەلگەنبىز، سەن تەمىر بولساڭ، مەن كومىر-ەرىتكەلى كەلگەنبىز. قازاق ، قالماق بالاسى تابىسقالى كەلگەنبىز. ماعان تانىس ساعان جات جەردە تانىسقالى كەلگەنبىز. تابىسۋعا كونبەسەڭ، شابىسقالى كەلگەنبىز. سەن قابىلان دا مەن ارىستان، الىسقالى كەلگەنبىز. جاڭا ۇيرەتكەن جاس تۇلپارمىن-جارىسقالى كەلگەبىز، تۇتقىر سارى جەلىممىن-جابىسقالى كەلگەنبىز. بىتىسەر بولساڭىڭز جوندەپ ءبىتىمىڭىزدى ايتىڭىز، نە ۇرىستان جەرىڭىزدى ايتىڭىز-دەگەن ەكەن. ايبىندى قازاق ەلى كوزىنىڭ جاسىمەن بويىنان اققان قانىمەن تاريح بەتتەرىنە جازدى.
قازاقستاندا بۇگىن تۇرىپ جاتقان 100 دەن اسا ۇلت پەن ۇلىستىڭ قازاق حالقىنا ءسىرا وكپەسى جوق شىعار. ءبىر ۇلتتى كەمسىتىپ، ءبىر ۇلتتى كەمىتكەنىنىن ەسىتىگەن ەمەسپىز. كوشىپ كەلگەن-اۋىپ كەلگەن قانشاما ەتنوس وكىلدەرىن باۋىرىنا باسىپ، سوڭعى ءدامىن الدىنا جايعاندىعىن جاقسى بىلەمىز. وزدەرى اش قالسا دا قوناعىنىنىڭ توق جاتقانىنى تىلەيتىن قايران قازاق وسىنداي. قازاقتىڭ وسىنشاما مەيىرىمدىلىگىن، مارتتىگىن، ۇلكەن ادامگەرشىلىگىن، كەيبىر ۇلت وكىلدەرى اسقاندىقتان، تويىنعاندىقتان ءوز پايدالارىنا قولدانىپ زۇلىمدىق ارەكەت جاسايتىندار جوق ەمەس. مىنە بۇگىندە، سول قازاقتىڭ كەڭپەيىلدىلىگى، اسقان قوناقجايلىلىعى وزىنە كەسىرىن تيگىزىپ جاتقان سەكىلدى. قاشاننان قوناعىن قۇدايداي سىيلايتىن قازاق جۇرتى ەشقاشاندا وزگە ۇلتتىڭ جاعاسىنان الىپ سوقتىققان ەل ەمەس. الايدا كەيىنگى جىلدارداعى ەل ىشىندەگى ۇلتارالىق جاعدايلار كوڭىلگە كۇپتى وي اكەلەدى. مۇنداي جاعدايلارعا ەل بولىپ توقتاتىپ، ىنتىماق، بىرىلىككە شاقىرۋدىڭ ماڭىزى زور.
ەل ىشىندە ۇلت ارالىق دۇربەلەڭدەر تۋا قالسا، قاشاندا بۇعىپ قالماي شاۋىپ جەتىپ باراتىن ول جەلتوقسان وقيعاسىنا قاتىسشۋى قايراتكەرلەر ەكەنىنىن ەستەن شىعارمايمىز. سىندارلى ساتتە، سەن تيمەسەڭ مەن تيمە دەپ جاتىپ الۋدى ۇلكەن قاتەلىك دەپ بىلەتىن پاتريوتتىق قوزعالىس «جەلتوقسان اقيقاتى» رەسپۋبليكالىق بىرلەستىگى قوعامىنىڭ قايراتتى، قايسار باتىرلارى قازاق ەلىنە ەشكىمنىڭ باسىنىپ، توستەۋىنە جول بەرمەيتىن ۇلتتىڭ جاناشىرلارى.
ويتكەنى ولار، 1986 جىلى كوممۋنيستىك رەجيمگە قارسى تۇرىپ، الاڭداعى قانتوگىستە ەرلىك كورسەتىپ، قاندى وقيعانى باسىنان كەشىرگەن قازاق جىگىتتەرى. ماعجان جۇمابايۇلى ايتقانداي، ارىستانداي ايباتتى، جولبارىستاي قايراتتى، قازاقتىڭ باتىرلارى. جاقىندا قوردايدا بولعان قاقتىعىستى ەستىگەن بويدا ەلىمىزدەگى پاتريوتتىق قوزعالىس «جەلتوقسان اقيقاتى» رەسپۋبليكالىق بىرەلستىگى قوعامىنىڭ توراعاسى بولات قۇرىمباەۆ پەن مۇشەلەرى ەرمەك ايتۋاروۆ، ەربول قىدىباەۆ ، مۇرات مالاەۆتار ۇلتجاندى ازاماتتار جامبىل وبلىسى قوردايداعى دۋنگەندەرمەن قازاق باۋىرلامىزدىڭ اراسىنداعى قاقتىعىس بولعان ەلدى-مەكەنگە بارىپ قايتتى. ماسانشى، سورتوبە، اۋقاتتى اۋىلدارىندا ورىن العان جاپپاي قاقتىعىستىڭ زاردابىنان ءوز كوزدەرىمەن كورىپ، جەرگىلىكتى تۇرعىنداردىڭ وقيعاعا قاتىستى وي-پىكىرلەرىن تىڭداپ قايتقان جەلتوقسان قاhارماندارىنىڭ ءوز تۇيگەندەرى بار ەدى. پاتريوتتىق قوزعالىس «جەلتوقسان اقيقاتى»- » رەسپۋبليكالىق بىرەلستىگى قوعامىنىڭ مۇشەلەرى ساپار بارىسىندا قورداي اۋدانى اكىمشىلىگى مەن قاراكەمەر اۋىلىنىڭ تۇرعىندارىمەن كەزدەسىپ ماسەلەنىڭ ءمان-جايىن ءبىلىپ، جەرگىلىكتى ەل-جۇرتتى سابىرعا شاقىردى. اتالعان جاعداي بيلەك جانە قۇقىقتىق ورگاندارى تاراپىنان ۇلتارالىق قاتىناس ماسەلەسىندە جىبەرىلگەن قاتەلىكتەر بار ەكەنىن انىقتادى. مىسالى، ەلىمىزدەگى بارلىق دياسپورالاردىڭ مەملەكەتتىك ءتىل-قازاق ءتىلىن مەگەرمەۋى جانە ولارعا ونداي تالاپتىڭ قويىلماۋى –دياسپورالاردىڭ مەملەكەتتىڭ نەگىزىن قۇرۋشى قازاق ۇلتىنىڭ ۇلتتىق مىنەزى مەن قۇندىلىقتارىن جەتە بىلمەۋىنە، سونىڭ ناتيجەسىندە-ءوزارا سىيلاستىقتىڭ بولماۋىنا ۇشتاساتانىن انىق كورسەتىپ بەردى. بۇل مەملەكەتتەگى، اسىرەسە يدەولوگيالىق سالاداعى جۇمىستاردىڭ ءالسىز، تىپتەن مۇلدەم جوق ەكەندىگىنىڭ بەلگىسى. بولاشاقتا ءمۇنداي وقيعا قايتالانباس ءۇشىن شوعىرلانا ورنالاسقان دياسپورالار اراسىندا قازاق مادەنيەتى مەن ونەرىن، ونىڭ سالت-ءداستۇرىن دارىپتەيتىن ءىس-شارالاردى مەيلىنشە كوبەيتۋ قاجەت سىڭايلى.
قازاقتا "ارالاسپاساڭ جات بولارسىڭ" -دەگەن ءسوز وسىعان كەلىپ سايادى. ەندىگى كەزەكتە بۇل ءىس-شارالارعا ونەر ادامدارى مەن جازۋشىلاردى، انشىلەر مەن اقىنداردى ت.ب قايراتكەرلەردى كوبىرەك ارلاستىرۋ قاجەت سياقتى. سونىمەن بىرگە، قوعامدىق ۇيىمدار دا وسىنداي شيلەنىسكەن جاعدايدى كورە وتىرىپ، بەي-جاي قالماي بەلسەنە ارالسۋلارى ءتيىس. جەلتوقساندىقتار بۇل ماسەلەنى قوعامدىق ۇيىم رەتىندە نازاردا ۇستايمىز دەپ شەشىتى. "بىرلىك قايدا باراسىڭ دەسە-ىنتىماققا بارامىن،"- دەگەن ەكەن. ەل بىرلىگى-ىنتىماقتا. قازاقستان تاۋەلسىز مەملەكەت. ونىڭ تاۋەلسىزىدىگىنە قاۋىپ توندىرەتىن كەز كەلگەن وقيعالار مەن مالىمدەمەلەرگە جول جوق. اركىم ەگەمەندە قازاقستان زاڭىن قۇرمەتتەۋى كەرەك، زاڭدى ورىنداۋى كەرەك. پاتريوتتىق قوزعالىس «جەلتوقسان اقيقاتى» رەسپۋبليكالىق بىرلەستىگى قوعامىنىڭ بۇل ساپاردان كوڭىلگە ءتۇيىپ قايتقانداعى قورتىندى شەشەمى وسى.. "ۇرىس ىرىستى قاشىرار، ىنتىماق حالىقتى اسىرار" –دەگەن دانا حالقىمىز، ەندەشە ىنتىماعىز بەرىك بولسىن اعايىن.
اقىن وردابايۇلى
"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى
