بۇگىنگى ادەبيەتتىڭ اقساپ تۇرعان تۇسى - ساتيرا. كەشەگى وسپانحاندار سالعان سوقپاققا تۇياق ىلىكتىرگەن جاستاردى ىلەۋدە ءبىر كورەسىز. ەل ءىشى-ونەر كەنىشى. جاقىندا اۋىلدان ءبىر تاماشا ساتيريك جاستى تاپتىق. جازعاندارى وزگەشە. رايىمبەك اۋدانى، حان ءتاڭىرى گازەتىنىڭ ءتىلشىسى بولىپ ىستەيدى ەكەن. ەسىم-سويى سەرىكجان مۋراسيلوۆ. تىرناقالدى تۋىندىلارىن وقىرماننىڭ پاتشا كوڭىلىنە ۇسىنامىز.
"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى
بۇگىنگى ساتيرا
باسى جوق باستىق
«باسى جوق باستىق. كادىمگىدەي ما؟» دەپ سۇرايدى الجىعان قۇربىم. «كادىمگىدەي» دەدىم. مويىننان جوعارى نە كوتەرىپ جۇرگەنىن بىلمەگەن ادام باسى جوق ەمەي نەمەنە؟ سالقار دا سالقار جولى بار، كورگەنى كوپ، تۇيگەنى تۇگەل ەكىاياقتىنىڭ پاراساتتىلىعىنان پەندەلىگى قالاي بيىك بولار دەپ باسىمدى شايقاي بەردىم. باسىمدى شايقاپ تۇرىپ باسىمدى باسسالدىم. ۋحح، مەنىكى ورنىندا تۇر. بۇعان دا كۇماندانعانداي بولىپ، ساۋساعىمدى جىمقىرا ءتۇيىپ، شەكەمدى، شۇيدەمدى توق-توق ەتكىزىپ توقپاقتاي جونەلدىم. جوق، اشەيىن ءپىسىپ تۇرعان قاربىزداي ەكەن.
قاعازى كوپ كەڭسە جۇمىسىن دوڭگەلەتىپ الىپ كەتۋ كىم كورىنگەننىڭ قولىنان كەلمەس. وعان راسىمەن دە باس كەرەك. كەرەك بولعاندا دا مەنىكىندەي مالادەس باس. بىراق باسشىلىققا قايدان ەكەنىن باسى جوق وڭكەيلەر وڭكەڭدەپ كەلىپ الادى ەي. تىرەۋلەرى ارماتۋرا ارالاس بەتوننان. جەل دە، داۋىل دا جىعا المايدى. جەر سىلكىنسە دە، ەل سىلكىنسە دە مىڭق دەمەيدى. ءبارى سەمىرگىش، ەگەۋقۇيرىقتاي كەمىرگىش. بالە بولعاندا سول، باسى جوقتاردىڭ كەسىرىنەن باسىڭ اۋعان جاققا، بوسىپ تا، باسىپ تا كەتەسىڭ.
وسىنداي وي ورمانىمنىڭ اڭدارى اقىرىپ،قۇستارى شۋلاپ، سۋىرى سۇڭقىلداپ «حالىقتى الداپ اسىرايمىن» مەكەمەسىنە كەلدىم. ەسىكتى اشىپ قالعانىم سول، قاراۋىلى دۋبينكامەن دۇڭكىلدەتىپ قۋىپ شىقتى. سويتسەم، ءتۇرىم تەمىردەي قاپ-قارا، يىعىمدى تىرشىلىك تۇسىرگەن، بەلىمدى بيشىكپەن پەن باسشىلىق بۇككەن، ءمۇساپىر ەكەنمىن. ايناعا قاراماعانىما التى جاسىمنان كەيىن، ەلۋ جىل ەڭىرەي، قىرىق جىل قىڭسىلاي وتە شىعىپتى. ساقالىم سابسيعان، كوزىم اقيعان. ابدەن تەپەرىش توسەگى ارقامدى جاۋىر، قاباعىمدى اۋىر، اشۋىمدى داۋىل ەتكەن ەكەن. شاق ەتكەنگە شاپ ەتكەن شال بوپتىم دا قالىپپىن.
– ەسكى زاماننىڭ ەسۋاس شالى، ەڭ بولماسا لىپاڭدى دۇرىستاپ كەلسەڭ عوي. انداعى تۇرىڭمەن تۇرمەگە دە كىرگىزبەيدى ەي، – دەيدى قاراۋىل قارقىلداپ.
– نەسى جامان؟ باسىمدا بورىگىم، قولىما تاياق –سەرىگىم، يىعىمدا شاپانىم، وردەنىم جوق، اتاعىم، اياعىمدا ءماسىم بار، داۆاي ەسىك اشىڭدار. ايتپاقشى، بۇتىمدا اتقا دا، تاققا دا ىڭعايلى شالبارىم بار، ىشىندە جاماۋسىز جاڭا دامبالىم بار. نەسى ۇيات؟ – دەدىم قامشىمدى سىعىمداي، سىلكىلەپ.
– ەڭ بولماسا، گالوستىك تاعىپ كەلمەيسىڭ بە قىرتىمباي نەمە، سەنى باستىعىم كورسە، قانى قارا سۋداي قايناپ جىلى كرەسلودان قارعىپ كەتەر. اناۋ جولى سەندەيلەر كەرزى ەتىكپەن باستىقتىڭ قان-قىزىل الاشاسىن ابۇيىرلەپ تاستاپتى. سودان بەرى ستروگو تىيىم سالدى،– دەيدى قاراۋىل قاتقىر.
شاتاق شىعارۋ شالعا جاراسادى. قازىر دەيمىن قامشىمدى شوشايتىپ. شاپانىمدى تاستاپ، جاعامدى اعىتىپ، جەڭىمدى ءتۇرىپ، گولوشىمدى شەشىپ، ساقالىمدى تۇشتاڭداتىپ، باستىق بولمەسىنە باسىپ كىردىم. ويەپىرماي-اۋ، حان سارايىنداي دەگەن كابينەتتە اۋى اعىتىلعان، قارنى قانارداي بەتى تۇكتى ءبىر مىقتى سىلەيىپ قاپتى. قورىلى قابىرعا قۇلاتارداي، قولتىق ءيىسى جىلاتارداي. تەنتىرەگەن كوزىم تەرەزە ىزدەپ، تازا اۋا تاپپاي تىپىرشىدىم. مىنا سورلىنىڭ تازالىعى مەنىڭ اياق ارتار بەستىمنەن ارى عوي دەيمىن تاناۋىمدى تىرجيتىپ. جاڭەگى جارناما عىپ ايتقان قان-قىزىل الاشانىڭ ءۇستى بايگە جۇيرىكتەرىنىڭ تۇياعى جۇلمالاعان جەردەي جىرىم-جىرىم. ەدەنگە لاقتىرىلىپ تاستاعان كىر-كىر ۇيىقتار يىستەنىپ جاتىر. جايلاۋداي جاعاسىنا، باسشى دەگەن باعاسىنا بويلاماعان سيقىنا ساقينام سىقىرلاپ، جۇرەگىم تىپىرلاپ كەتتى.
«باسەكە»–دەيمىن، نەمەرەمدەي نەمەگە سىپايىلىقپەن سىمپىلداپ. ول بولسا ءجوندى جاۋابى جوق، اقتاڭىلتاقتانعان بەتىن ۇسكىلەپ، ماڭگىرگەن باسىن، مايلانعان شاشىن قاقساتا قاسىدى. قاسىپ ەدى قايزىعاعى قارداي ۇشىپ، كىرپىك-شاشىما قۇيىپ كەتتى. باسىمدى سىلكىپ قالدىم. ىستەپ تۇرعان ميىم، ازعانتاي عانا سىيىم باسى جوقا باسشىنىڭ الدىندا ەكى ەتاج، ءۇش ەتاج ەكەنىن ءتۇسىندىم. ءتۇسىندىم دا، تۇرىنە قاراپ ءتۇڭىلدىم. ءتۇڭىلدىم دە، بەرەكەسىز بەتىنە ءۇڭىلدىم.
–اياعىڭىزدى شەشتىڭىز بە؟ – دەيدى، شاڭىتقان كوزىن شاتىناتىپ.
– شەشتىم، اكە شەشتىم. اۋزىڭ مەن اۋىڭ اشىلىپ قاپتى. قايسىسىنا قارايىن، – دەدىم لاقىلداي لوقسىپ.
–تۇندە ءىشتىڭىز با؟ باسىڭىز اۋىرسا جۋىپ بەرەيىن،– دەدى تارتپاسىن تىقىرلاتىپ.
– جوق اكە، مەن سەنىڭ قانىڭدى قاسىقپەن ىشۋگە كەلدىم. قانىڭدى ءىشىپ وتىرىپ ماڭىز ميىڭا نان ماتىرىپ جەيمىن، ساناڭنان سالات جاسايمىن.
سوندا قالاي دەگەندەي باسى جوق باسشى باسىن بىرتىق-بىرتىق ساۋساقتارىمەن قورعاشتاپ، وزىنە سىلتەنگەن قامشىدان جاسىردى. كوتەرەم جىلقىداي ۇيەلەپ جاتقان جەرىنەن سيىرشالاپ تۇرىپ ەدى شالبارى شەشىلىپ قالدى. جالما جان قولىمەن ەركەكتىك ابىرويىن بۇركەمەلەگەنى سول، قاسقىر ءتىس قامشىممەن باسىنان سالىپ قالدىم. باسىنان قاڭىلتىردىڭ قاڭعىرلاعان داۋسى شىقتى. كەرىلگەن كەۋدەسىنەن پەرىپ قالسام بوس بوشكەدەي بوزداپ كەتتى. سىرتى «توق» بولعانمەن ءىشى «اش» ەكەن. بەتونداي بەلىنەنەن اتاپ ءوتىپ، وكپە تۇسىنان قامشى ۇشىمەن ءتۇرتىپ، وكپەلەگەن ەلدىڭ وكىنىش ارالاس، قايعى جاعالاس اڭگىمەسىن اندەتىپ ايتىپ بەردىم. وعان بەتىنىڭ ءجۇنى دە جىبىر ەتپەگەن سوڭ جوقتاۋ عىپ جەتكىزدىم. وعان دا تۇكتەرى تىكىرەيمەدى. سوسىن سىڭسۋ عىپ سوزبەن، قالىڭ ەتىن، قالىڭ بەتىن سابالادىم-اي. ماي باسقان جۇرەگىن تىكەنەك-تىكەنەك سوزبەن ارالادىم-اي. بىلق ەتپەيدى. ەكى بەتى بۇلك ەتپەيدى. كوڭىلسىز كوزىنە قاراسام جۇرتتا قالعان ءۇيدىڭ ۇڭىرەيگەن تەرەزەسىندەي قورقىنىشتى. قورقىنىشتى بولعان دا حالىقتىڭ جاعدايىنان دا ايانىشتى ەكەن. بارلىق قايعىنى ءبىر ءوزى كوتەرىپ كوتەرەم بولعانداي مەڭىرەيگەن مەنشىكتى مىنەزىمەن كوزىمە كىنالاي قارادى. تاق ءبىر مۇنى مەن مۇنشاما قايعىعا قاماپ قويعانداي الدىندا شاشىلىپ جاتقان قاعازعا قارادى. سويتسە-ەم، باسى جوق باستىققا قوناق بوپ كەتكەن مەن عانا ەمەس ەكەنمىن. مەندەي ەپتى، تەكتى شالداردىڭ بىرنەشەۋى باسى جوق نەمەنى مەنەن بۇرىن-اق قاعا-سوعا كەتىپتى. ءار قايسىسى سوزبەن تۇيرەتىپ، قامشىنى باسىنا بيلەتىپ، ابدەن الەك ەتىپ، السىرەتىپ تاستاپتى. سوندىقتان كەتىك-كەتىك كەرتىلگەن – كوڭىلى، كوركى كەتكەن كوشەدەي – ءومىرى بۇلتتى كۇننىڭ بۇلىڭعىر تاڭىنداي، اربا جولدىڭ شاڭىنداي شۇباتىلىپ شاشىلىپ قاپتى. اياپ كەتەتىن جۇرەگىم مالعا دا جاناشىر عوي دەپ، الگىنىڭ اشىلىپ قالعان اۋى مەن اۋزىن قامشىمنىڭ سىرنە ۇشىمەن ءتۇرتىپ، تۇرە جاۋىپ بەردىم. ەڭ بولماسا دا، ەم بولماسا دا باسى جوق باستىققا باسىمنىڭ ىستەيتىن شەتىن عانا قامشىمەن شەرتىپ كورسەتتىم. شايتاندى دا، سايقالدى دا، بايتالدى دا قامشى عانا تاربيەلەيتىنىن باسى جوق باستىق سەزدى ما ەكەن؟ سەزگەن شىعار، سەزىم باستا ەمەس قوي.
كوز جاسقا تۇنشىعىپ قالام
بويىم دا، ويىم دا سونشا ۇزىن ەمەس، ءتۇرىم دە ونشا قىزىق ەمەس. ايتەۋىر جان باعىپ، كاستوم كيگەندەرگە تاڭ قالىپ، سۋرەتكە ءتۇسىرىپ اقشا تاۋىپ جۇرگەن ەدىم. جولدا جورتىپ كەلە جاتقام. ارتىما قاراسام قارا-كوك كاستوم كيگەن بىرەۋلەر احىلەپ-ۇحىلەپ جۇگىرىپ كەلە جاتىر. بايقۇستاردىڭ بەتىندە بەت، ەتىندە ەت قالماپتى. ورازا ۇستاعان مەنەن ارى.
– اعاي، اعاي دەيدى، شەتىندەگى شاندىرى.
– نە بولدى، كىم بولاسىڭدار؟ – دەدىم كوردەن تۇرىپ كەلگەندەي وزدەرىنە، ولەۋسىرەگەن كوزدەرىنە قاراپ.
مەن اكىمنىڭ تۇكىرىگىن-قاقىرىعىن جيناۋشى بولىپ قىزمەت ىستەيمىن، اتىم – الباستى – دەدى، ون ەكىنشى قابىرعاسىنىڭ استىنان دەم الىپ.
– ال مەن، اكىمنىڭ قايزىعاعىن قاعۋشى – ماقۇلمىن – دەدى، سوپاق باسىن سيپالاپ.
يا، نە كومەك كەرەك ەدى – دەدىم، باتەنكەم سياقتى مىج-تىج بەتتەرىنە تەسىلىپ.
– سۋرەتكە ءتۇسىرۋ كەرەك،– دەيدى، ءوز دەمدەرىنە وزدەرى تۇنشىعىپ
– قانشا تولەيسىڭدەر؟
–العىستان باسقا ايتارىمىز جوق –دەدى، مىج-مىج بەتتەرىن بەدىرەيتىپ.
شىنىمدى ايتسام اياپ كەتتىم. كوپ كەرىلمەي كەلىستىم. ەكەۋىنىڭ كوزى كوشەنىڭ شامدارىنداي قايتا جارقىراپ جانا كەتتى. بىرەۋى قايزىعاعىمدى قاعىپ، ەكىنشىسى تۇكىرىگىمدى باعىپ تۇر. جانىم اشىپ كەتىپ، تاسىپ جەتكەن تۇكىرىگىمدى تىلمەن توقتاتىپ جۇتا سالدىم.
سويتىپ، اكىمشىلىككە اندەتىپ كىرىپ كەلدىم. كەلسەم اكىم ابىرجىپ وتىر. امانداسسام اياعىنىڭ ساۋساعىن قوزعاۋعا ەرىنىپ، ەركەلەپ، بىلجىراي قالدى. ماقۇل مەن الباستى جۇگىرىپ بارىپ وڭ قولىن كوتەرىپ، قولىما قولىن قىستىرا سالدى. «اسسالاۋماعالەيكۇم» دەمەسە دە «ۋالەيكۋمسالام» دەي سالدىم، اتام، اپام ءۇشىن.
سودان كەيىن بىرەۋى اكىمنىڭ اپانداي اۋزىن اياعىمەن تىرەپ تۇرىپ اشتى. ەكىنشىسى تەمىرەتكىدەي سىرەسكەن تىلىنەن تارتقىلىپ، توت باسقان تىسىنە قايراپ-قايراپ، ارى-بەرى قوزعاپ ارەڭ دەگەندە سويلەتتى-اۋ ايتەۋىر.
– سەن مەنىڭ كىم ەكەنىمدى، كۇلسەم كۇن، كۇلمەسەم ءتۇن ەكەنىمدى بىلەسىڭ با؟ – دەيدى، استىڭعى ەرنىن اۋىرسىنىپ.
– بىلەمىن. بىراق ءومىرىڭىزدىڭ بارلىق سەرياسىن كورمەپپىن. بوەۆيك پا، مەلودراما ما دەدىم – جارتى مەتر تىلىممەن جارتى گەكتار بەتىمدى جالاپ.
سودان ءۇنسىز ۇڭىرەيگەن مۇناي تۇستەس كوزىن بەتەنكەمە ءبىر، بەتىمە ەكى قاداپ ءوتتى دە، موينىمدا سالاقتاپ تۇرعان فوتواپپاراتقا سالدى. وسىنى بايقاعان ماقۇل مەن الباستى اكىمنىڭ جاعىن جابىلىپ ءجۇرىپ قوزعاپ تاعى ءبىر ءسوزدى سۋىرىپ الدى.
– سەن مەنى ەشكىمنىڭ قولىنان كەلمەگەن سۋرەتكە تۇسىرەسىڭ. اقىسىنا العىس ارقالاپ قايتاسىڭ، – دەدى. مەيلى، دەپ كەلىستىم دە الباستى مەن ماقۇلعا قايتا قارادىم. ەكەۋى اكىمدى ەسىنەپ تۇرعاندا سۋرەتكە ءتۇسىرۋ كەرەك دەگەن ءوتىنىش ايتتى. سونىمەن ۇيقىسى تىنىش ونىڭ ەسىنەۋىن مىسىقتاي ءمىز باقپاي اۋلادىم. سابازىڭ تۇك تە ەسىنەمەدى. بىراق تويىمسىز كوزى تۇراق تاپپاي بىرەسە ماعان، بىرەسە فوتاپپاراتقا تۇسە بەردى. ساعات تۇنگى ەكى بولدى. اكىمدە ءالى ۇيقى جوق. ماقۇل مەن الباستى بولسا باستىقتارىنىڭ بورىقتاي سانىندا بالاداي بالبىراپ ۇيقىنى ۇرىپ جاتىر. ءبىر كەزدە شىداماي كەتتىم دە اكىمگە ەل-جۇرتتىڭ جاعدايى جايلى اڭگىمە ايتتىم. اكىمدەردىڭ ادەتى عوي، باسىندا جاقتىرمادى. سوندا دا اۋىلدىڭ احۋالىن ايتۋدان جالىقپادىم. تانكالار عانا ءتۇزۋ جۇرەتىن كوشەلەر تۋرالى ءسوز ەتىپ ەدىم سول جاق قاسى جوعارى كوتەرىلدى دە قايتادان ورنىنا ءتۇستى. سوسىن ۇيىنەن شىقسا بازارعا، بازاردان قايتسا ۇيىنە جەتۋ ءۇشىن قيامەت قايىم كەشەتىن مۇگەدەكتەردىڭ جانايقايىن جىرلادىم. سويتسەم توبەسىندەگى ءبىر ۋىس شاشى اعارىپ كەتتى، ءولا! بىراق ەسىنەمەدى. قايتسەم دە ەسىڭنەن تانىتا ەسىنەتەم دەپ قويام ىشىمنەن.توقتاپ تۇر، بالا نە، اكىم نە ەكەۋى بوبەكتەي اڭقاۋ ەمەس پە. داۆاي، ەرتەگى ايتىپ كورەيىن دەپ جوقتى بارداي، باردى بازارداي جايدىم.
–باياعىنىڭ باي زامانىندا ءسىز باسقارعان اۋىلدىڭ جانىندا ۇلكەن كول بولعان. ول كول حالىقتىڭ كوز جاسىنان پايدا بولعان. تەگى، تارتىلماي تۇرىپ، اۋىل تۇرعىندارى سول كولگە بار قايعىسىن جۋىپ، قاعاجۋ كورگەن كوڭىلىن شايادى ەكەن. بىردە تاسىپ، بىردە جۋاسيتىن كول كۇندەردىڭ كۇنى ەڭىرەي جىلاپ، بار اۋىلدى توپان سۋ الىپ كەتىپتى.ۋلاپ-شۋلاعان حالىق نە ىستەرىن بىلمەي ەڭسەسى بيىك، تەرەزەسى تەمىر، قۇرىلىسى قۇرىش اكىمشىلىككە قاراي بەتتەي جۇزەدى. بارسا اكىم سۋعا باتىپ-شىعىپ، كوز جاستان پايدا بولعان كولدىڭ اششى ءدامىن جۇتىپ، ەسى اۋىپ، تۇزدى قياردىڭ سۋىن ىشكەندەي قاتالاپ جاتىر ەكەن. حالىققا قاراسا سۋعا باتپايدى دەيدى. ءبارى قۇستىڭ قاۋىرسىنى سياقتى سۋدىڭ بەتىندە قايىقتاي قالقىپ تۇر. «سىزدەر، سىزدەر» دەپ سۋ جۇتىپ، قينالىپ جاتقاندا تاس كەنەشە جابىسقان استىنداعى كرەسلوسى قۇيرىعىنان سوپاڭ ەتىپ سىرعىپ، اعىسقا ىلەسىپ بەرەدى. اينالاسىنا قاراسا قارماناتىن تال جوق. ءسويتىپ، سۇمە-سۇمەسى شىعىپ اياق-قولى ەربەڭدەپ تۇرعاندا جانىنا جاندايشابى، قۇدايدىڭ قۇتتى كۇنى قاسىنان تابىلاتىن ورىنباسارى كورشى بولمەدەن شالپ-شالپ ەتكىزىپ شالقاسىنان ءجۇزىپ شىعا كەلەدى. –اعاتاي، اكەمنەن كەيىنگى قادىرلىم، باستىعىم، مەن بۇل حالىقتىڭ كوز جاسىنا ءجۇزىپ ۇيرەنىپ قالعان بەكىرە بالىقتاي بلاتنوي شومىلام. توڭ موينىما وتىراساڭىز دا، بەتونداي بەلىمە مىنسەڭىز دە مىڭق ەتپەيمىن، –دەيدى، بۇلتىلداپ.
ايتەۋىر ءايتىپ-ءبۇيتىپ اكىم ارەڭ دەگەندە قانارداي قارنىن، سوسىن اياعىن اسىرىپ، ورىنباسارىن جايداق ءمىنىپ الدى. ول بولسا تۇنشىعا وسقىرىنىپ، جۇزە جونەلدى. سۋدا سۇڭگىپ، سالتو جاساپ جۇرگەن حالىققا قاراسا ەش ۋايىم جوق ەكەن. اكىم اڭ-تاڭ. شەتكەرەكتە ساقالىن سۋدان سىعىپ، كوڭىلدى كۇيدە ءۇيىنىڭ شاتىرىندا وتىرعان شالعا جولىعادى. جولىقسا شال تىرق-تىرق كۇلەدى دەيدى. اكىم اشۋعا باسىپ، – ونىڭىز نە؟ داپ-دارداي باسىڭىزبەن! اينالاڭىزعا قاراپ قويىڭىز... سۋدا وتىرعانىڭىزدى بىلەسىز با؟ – دەسە، شال شالقاسىنان جاتىپ الىپ كۇلىپتى. اكىمنىڭ تالاعى تارس جارىلا جازداپ، تەرىس اينالىپ كەتە بەرەيىن دەسە شال توقتا دەپ ماي قۇيرىعىنا ءبىر تەۋىپتى. – ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ قادىرمەندى اكىمى سەن با ەدىڭ؟ جىلاي-جىلاي كوزىمىز اقتى، سودان تانىماي تۇرعانىم...دەپ، – كۇلمەگەندە جىلايمىز با؟ جاسىمىزدى توگىپ-توگىپ تاۋىستىق قوي. تاۋسىلماعان كۇلكىمىزبەن كۇنىمىزدى ۇزارتىپ، كوزىمىزدى قىزارتىپ وتىرمىز دا. كەلىڭىز حورمەن كۇلەيىك،– دەدى ساقالىن سەلك-سەلك ەتكىزىپ دەپ، ەرتەگىمدى اياقتاي بەرىپ بەتىنە قاراسام، اۋزى اشىلىپ ۇيقتاپ كەتىپتى. ىشىنەن جەگەن-پەگەنى كورىنىپ، جارتىسى ەرنىنەن توگىلىپ جاتىر ەكەن. اقىرىن، وياتىپ المايىن دەپ فوتوعا ءتۇسىرىپ الدىم. سۇمدىق-اي، سۇمدىق! نە پالەنى جەمەگەن دەسەڭىزشى، ءبارىن جەپتى. زەينەتكەردىڭ كوڭىلىن جىلىتۋعا بولىنگەن كومىردى باستاپ، ءسابيدىڭ جورگەك پۇلىنا شەيىن شەمىشكەدەي شاعىپتى. اۋىلدىڭ جارتى حالقىنىڭ ارىز-شاعىمى اسقازانىندا قورىتىلماي قالسا كەرەك، ۇرتىنىڭ ءبىر شەتى ىبىرسىپ جاتىر. جولعا بولىنگەن قارجىنى اسفالتكە ارالاستىرىپ اساپتى. كەكىرىگى سمولا ساسيدى. اۋىز سۋعا بولىنگەن اقشانى كامپوت جاساپ ءىشىپ، اراقپەن ارالاستىرىپ، كونياكپەن جاعالاستىرىپ، سوناۋ ءتۇپ اسقازانىنا ەكى-ءۇش قويدىڭ، ءتورت-بەس قۇلىننىڭ، سەگىز بىردەي شوشقانىڭ قۋىرداعىنا قاتتاپ تاستاپتى. ءسال موينىمدى سوزا ءتۇسىپ قاراسام ەكى-ءۇش نيۆا، ءتورت كاماز، ءبىر تراكتور، ءبىر دجيپ كولىگى اش ىشىگىنە تىرەلىپ تۇرىپ قاپتى. سوعان بولا مەزيم ءىشىپ مازاسى كەتىپ ءجۇر ەكەن.
اۋزىنان توگىلگەن، اۋىل شارۋاشىلىعىنا بولىنگەن ون-ونبەس سۋبتسيادانى قالتاما باسىپ السام الباستى باستى دەيسىز با... پروستو شومىلا المايمىن. كوز جاستان پايدا بولعان كولدە تۇنشىعىپ قالام.
قالاعا بارسام قارنىم اشادى
قالاعا بارسام قارنىم اشادى. ءشول بولسا القىمنان الادى. ۇيات بەتتەن جۇلىپ، شىمشيدى. سوسىن تارەلكەدەي تابەتىمدى تابان استىندا كىرلەتىپ الام. اعايىن-تۋىستارىم جوق ەمەس بار. دوس دەگەنىڭ جىرتىلىپ-ايىرىلادى. ول اينالايىندار جايلى اۋىز تولتىرىپ ايتقانمەن داستارحاندارىنان اۋىز تولتىرىپ تاماق ىشە المايسىڭ. قالاي دەيسىزدەر ما؟ بىلاي.
ارتىنىپ-تارتىنىپ، الماتىعا كەلگەندە الدىمەن اۆتوبۋستان وڭ اياعىممەن تۇسەم دەپ سول اياعىممەن جەر باسسىپپىن. ارتىمنان ىرسىلداپ كەلىپ قالعان تراكتوردىڭ دوڭگەلەگىندەي ءبۇجىر-ءبۇجىر ءداۋ قارا ايەل باسىپ كەتىپ جازىم بولام با دەپ ساسقانىمنىڭ كەرى عوي. ىرىمشىلدىعىم ۇستاپ، اۆتوبۋسقا قايتا ءمىنىپ، ارتىمنان ەشتەڭە قۋىپ كەلە جاتپاعانىنا كوز جەتكىزىپ وڭ اياعىممەن اسفالتقا قويدىم. ەڭ باستىسى مىناۋ تاسقالادا اش قالماۋ كەرەك ماعان. سوندىقتان قامسىز بولماي سامسا جەپ، ساعىز شايناپ، ەكى تارىلكەدەن تاماق ءىشىپ، ارتىنان الماتىنىڭ «ماشالكا نانىن» كەپتەپ الدىم. تويعانىمدى تەكسەرۋ ءۇشىن كۇركىرەتە كەكىرىپ ەدىم، كوشەدەگى كىسىلەر سەلك ەتىپ، تەرەكتەگى قۇستار جەلپ ەتتى.
جولاي كەلە جاتىپ، شەمىشكە شاقتىم. ايتەۋىر قارنىم تويدى. ءسويتىپ، تۋىسىمنىڭ ۇيىنە كوڭىلدى كىرىپ باردىم. اماندىق-ساۋلىقتان كەيىن ءشاي قويدى. سول ارادا جەڭگەمىز دۇكەنگە جەلكىلدەي جۇگىرىپ كەتتى. اۋرە بولماڭدارشى دەسەم دە اۋرە بولدى. ساتىپ اكەپ دۇكەننىڭ تۇشپاراسىن قايناتتى. بۇرقىلداپ ول بالە پىسكەنشە ەكى-ءۇش قيار مەن قىزاناقتى كەسەك تۋراپ، مويەنەزدى ءولتىرىپ سالىپ، تۇز سەۋىپ داستارحانعا قويدى. ماگازيننىڭ نانىن لەزۆەنىڭ قالىڭدىعىنداي كەسىپ، الدىمدى ا دۋشي قالاپ تاستادى. اڭگىمە ايتىپ، اۋىل-ايماقتىڭ جايىن جىرلاپ، اكەلگەن بازارلىعىمدى – قۇرتىمدى، قىمىزىمدى، ماڭىزىمدى كومبەگە كوڭنىڭ استىنا كومىپ پىسىرگەن تابا نانىمدى شىعارىپ قۋانتىپ تاستادىم. تۋىستارىم مەن اكەلگەن اۋىل ءدامىن كورگەندە قوناعىن ۇمىتتى. ءسويتىپ، ناندى تىزەگە ۇرىپ ەكىگە ءبولىپ، ماڭىزعا ماتىرىپ جەپ، ارتىنان قۇرت سورىپ جەتىسىپ قالدى. سوسىن ۇيلەرىنە كەلگەن قوناعى، ياعني مەن ەستەرىنە تۇسە كەتتىم. مەنىمەن بىرگە كاسترولدە بۇرقىلداپ قايناپ، فارشى اقتارىلىپ جاتقان 35 تال تۇشپارا ەستەرىنە الدى. تاق ءبىر ەت اسىپ، جاتقانداي وتىز بەس تال تۇشپاراعا ءبارىمىز شۋلاسىپ، شۇرقىراسىپ جاتىپ ازەر دەگەندە داستارحانعا وتىردىق. داستارحاننىڭ تارلىعىن-اي، كەرەگەدەي كوڭىلدىڭ كەڭدىگىن ۇرمايدى دا ەكەن. ءبىرىمىزدىڭ تىزەمىز بىرىمىزگە تاقالىپ، قولىمىز-قولىمىزعا ايقاسىپ، داستارحاننىڭ بەتىندە قالا كوشەلەرىندەي كەپتەلىس باستالدى.
جەڭگەمىز جەلكىلدەپ، سوياۋداي ساۋاساقتارىنا جابىستىرعان تىرناقتارىمەن جاڭا عانا بۇيرالانعان شومەلەدەي شاشىن ارى-بەرى ءتۇرتىپ تۇزەپ قويدى دا، تاماقتان قۇيدى. الدىما اس كەلدى.تارەلكەمدى الىپ، ەشكىمگە بىلدىرمەي قاراپ قويدىم. ءۇش تال تۇشپارا، ەكى تال ءىرى كەسىلگەن پيازبەن جارتى تارەلكە تاۋىقتىڭ بۋلونىندا شومىلىپ ءجۇر. «ءىش-جە» دەپ جاندارى قالماي قايتا-قايتا قيناعان سوڭ ءبىر تالىن ءىلىپ الىپ اۋزىما ۇردىم. «ناننان الساڭشى، ۇيالما!»، «ەششە نەمنوشكو» دەگەن سوڭ الدىمداعى كەسىلگەن ەكى ءتىلىمىن جەدىم. ماشالكاداي جۇمساق ەكەن. كادىمگى ءتىسى جوق اپامنىڭ يەكپەن يلەي سالاتىن اسى ەكەن. تىسىمە تيمەي جاتىپ، ەرىپ، ەزىلىپ كەتتى. ازدان سوڭ شاي كەلدى. وعان كوزدىڭ جاسىنداي عانا تەتروپاكەتتىڭ كوكپەنبەك ءسۇتىن قاتتى. «قۇمشەكەر سالساڭشى، قاينىم...» دەيدى، جەڭگەم. ءتورت بۇرىش شاقپاق قانتتىڭ بىرەۋىن كەسەگە كەسەكتەي سۇڭگىتىپ جىبەردىم. قۇيعان شايى جىلىمىق بىردەڭە. كوڭىلىنە كەلمەسىن دەپ: «جەڭگە، شايىڭىزدىڭ بۇرقىلداپ قايناپ جاتقان جەرىنەن قۇيساڭىز» دەپ قويدىم. اكەل دەپ كەسەمدى الىپ، تەفالدىڭ تۇبىنەن قاعىمەن قوسىپ قوتارا سالدى. كەسەمنىڭ ىشىندە كەسەك-كەسەك قاقتار سەڭدەي سوعىلىسىپ ءجۇر. ونى ۇققان جەڭگەم قايسى. اشەيىن مەنى اڭگىمەنىڭ استىنا الىپ، ونى-پۇنىنى سۇراپ، ءوزى جاساعان سالاتتى ءوزى تاۋسا جەپ قويدى. اعام دا ءبىر ىشەك بولىپ قالعان با اۋزىنا اس اپارمادى. جوق الدە ماعان جەتسىن دەپ، تارتىنىپ وتىر ما، ونىسى بۇلتتاي بۇلىڭعىر.
10 مينۋت ءوتتى دەگەندە تارالكەمدەگى ەكىنشى تۇشپارانى شانىشقىمەن شۇقىپ الىپ، جەيتىن جەرىمە تاستاي سالدىم. شاينامادىم بىراق. ىشىندە فارشى جوق، اقتارىلىپ كەتىپ ابىرويى شاشىلىپ قاپتى.تۇشپارانىڭ نانىن ۇزاققا ساقتاۋ ءۇشىن دارەتحانانىڭ قاعازىن قوسادى دەگەندى ەمەس-ەمىس ەستىگەنىم بار. سوعان قاراعاندا مەن جەپ وتىرعان تۇشپاراعا تۋالەتتىڭ قاعازى دا، سالفەتكا دا قوسىلماعان سياقتى.ءۇشىنشىسىن جەۋگە ۇياتىم ۇيالىپ قالدى.
بىر كەزدە ءىشىم قۇرىلداپ، دىرىلداي باستادى. ىشەكتەرىمدى بىرەۋ قولمەن بۇراپ جاتقانداي ءبۇرىستىم دە قالدىم. قايتا-قايتا قارنىمدى تولتىرىپ جەل كەلەدى، جەلمەن بىرگە ماڭدايىما تەر كەلەدى. سىرتقا بىلدىرتپەي شىعارىپ جىبەرەيىن دەسەم اياداي ءۇي ايايتىن ەمەس.
جىنىم كەلدى. دارەتحانا قۇرىلىسىنان باستاپ، قالا قۇرىلىس باسقارماسىنا دەيىن جاپىرا بوقتادىم. ارا-اراسىندا توقتادىم. ەنتىگىپ، كوڭىلىمنىڭ كۇيىن كەلتىرىپ، ءىشىمدى ۇقالاپ، ءوز-ءوزىمدى جۇقالاپ، داستارحاندا وتىرا بەردىم شىداپ، قايتەم. الگى، قۇرعىر تار دارەتحاناعا كىرىپ، اينالا الماي ۇيەلەپ قۇلاپ، ورنىمنان قايتا تۇرا الماي ءىشىم كەۋىپ، ىشكەنىم سىرتقا تەۋىپ، بىلعاپ الىپ ابىرويدان ايىرىلىپ قالام با دەپ قينالىپ وتىرعانىم-وتىرعان. ونىڭ ۇستىنە اسحاناعا جابىسىپ تۇرعان تۋالەتتىڭ قابىرعاسى قانىڭدى قايناتاتىنداي جۇپ-جۇقا بىردەڭە. شاي ءىشىپ، تۇشپارا جەپ وتىعان كىسىلەرگە ىشىڭدەگى رەۆوليۋتسيانىڭ قۇرىلداعان، دىرىلداعان، ىڭىلداعان ءۇنىن قالاي عانا ەستىرتىپ وتىرا بەرمەكسىڭ؟ بىرەۋدىڭ ىشىندە ءوتىپ جاتقان مايدانعا ەكىنشىنىڭ ارالاسۋعا، ءحالىن سۇراۋعا، قاعازىن اپارىپ بەرۋگە قانداي قاقىسى بار؟ ەشقاندايدا. اتام قازاق «ءتىسى اۋىرعان مەن ءىشى اۋرعاننىڭ كوڭىلىن سۇراما» دەمەي ما. سوندىقتان ءتىسىمدى-تىسىمە نىعىزداي قىسىپ، قارا تەرگە ءتۇسىپ اۋىلداعى جۇگىرىپ بارا سالاتىن يەسىز قيراپ قالعان كەڭسەلەردى، ەسى شىعىپ ەسكىرگەن مونشالاردى، قۇلاپ كىرپىشى تونالىپ توبەسى تۇسۋگە اينالعان بالاباقشالاردى ەرىكسىز ەسكە الا بەردىم. ولاردىڭ دا قادىرىن تۇسىنەتىن كۇن بولادى ەكەن-اۋ دەيمىن ىشىمنەن، كەرەمەتتەي ءىشىم اۋىرعاندا.
