جانداربەك ز. قازاق شەجىرەلەرىنىڭ پايدا بولۋ جانە قالىپتاسۋ كەزەڭدەرى

قازاق شەجىرەسى قازاق تاريحي جادىنىڭ وزەگى دەسەك ارتىق ايتقاندىق ەمەس. الايدا، سول قازاق شەجىرەسى قازاق تاريح عىلىمىندا ءالى كۇنگە ءوز ورنىن الا الماي كەلەدى. ويتكەنى، شەجىرە ءوز داۋىرىندە قانداي قىزمەت اتقاردى، نەسىمەن قۇندى بولدى، حالىق ساناسىنان ءالى كۇنگە وشپەي كەلە جاتۋىنىڭ سەبەبى نەدە؟-دەگەن سۇراقتارعا قازىرگى تاريح عىلىمىنىڭ جاۋاپ بەرۋگە قاۋقارى جوق. قازاق شەجىرەسى وسى كۇنگە دەيىن قانشا زەرتتەلسە دە ءوزىنىڭ ىشكى ءمانىن اشپاي كەلەدى. ونىڭ سەبەبى، زەرتتەۋشىلەردىڭ شەجىرەنى ءبىر عانا تۇرعىدان – ەتنيكالىق ۇدەرىستەر تۇرعىسىنان قاراستىرۋى، سول بويىنشا بايلام جاساۋى بولىپ تابىلادى. ال، شەجىرە تەك ەتنيكالىق ۇدەرىستەرمەن عانا بايلانىستى ەمەس، قوعامداعى بارلىق ۇدەرىستەرمەن تىعىز بايلانىستا قالىپتاسقاندىعىن، اتاپ ايقاندا: ءدىني، ساياسي ۇدەرىستەر شەجىرەلەردىڭ تۇزىلۋىنە ىقپال ەتكەن فاكتورلار بولعاندىعى ەسكەرىلە بەرمەيدى. ونىڭ ۇستىنە شەجىرەلەردىڭ ءبىرىن-ءبىرى قايتالاماي، ءارتۇرلى بولىپ كەلۋىنىڭ ءوزى زەرتتەۋشىلەردى اداستىرارى نەمەسە زەرتتەۋشىنىڭ شەجىرەنى تاريحي قۇجات ەكەندىگىنە كۇمانمەن قاراۋىنا ىقپال ەتەرى انىق. الايدا، شەجىرەلەردىڭ ءارتۇرلى بولىپ كەلۋى استارىندا قازاق (تۇرىك) حالقىنىڭ باسىنان وتكەرگەن تاريحي كەزەڭدەردىڭ سىرلارى جاتقاندىعىن قازاقى دۇنيەتانىمنان حابارسىز، تانىمى ەۆروتسەنتريستىك كوزقاراستا قالىپتاسىپ، تاريحقا ماتەرياليستىك تۇرعىدان باعا بەرەتىن تاريحشى قازاق شەجىرەسىنىڭ ىشكى ءمانى مەن مازمۇنىن تانىپ-ءبىلۋى قيىن نەمەسە مۇمكىن ەمەس.

قازاق شەجىرەسىنىڭ پايدا بولۋى قازاق حالقىنىڭ قوعامدىق قۇرلىسىمەن، مەملەكەتتىك جۇيەسىمەن تىكەلەي بايلانىستى جانە سول شەجىرە تۇزىلگەن داۋىردەگى قوعامنىڭ قۇرىلىمدىق جۇيەسىنىڭ سىزبا تۇرىندەگى بەينەسى، ءارى نەگىزگى رەتتەۋشى باستى قۇجاتى بولۋىمەن بايلانىستى.

قازىرگى بىزگە دەيىن جەتكەن قازاق شەجىرەلەرىنىڭ قاشان تۇزىلگەندىگى تۋرالى بىزدە ناقتى دەرەك جوق. ءبىر شەجىرە وزبەك حاننان باستالسا، ەكىنشى شەجىرە الاشا حاننان باستاۋ الادى. ءۇشىنشى شەجىرە وزبەك ۇلىسىنىڭ حانى ءابىلحايىر حاننان باستالادى. ال ءتورتىنشى شەجىرە ارىگە كەتىپ، مۇحاممەد پايعامباردىڭ ساحاباسى انناس ساحابادان باستاۋ الادى. الايدا، سول شەجىرەلەردىڭ ىشكى مازمۇنى سىرتتاي قاراعاندا بىردەي بولىپ كورىنەدى. سوندا قايسىسى دۇرىس؟ بۇل شەجىرەلەردى ءبىر-بىرىنەن اجىراتىپ تۇرعان نە نارسە؟ بۇل دا ءالى قازاق شەجىرەلەرىنىڭ اشىلماعان قۇپياسىنىڭ ءبىرى.

قازاق شەجىرەسىندە كۇدىك تۋدىرىپ جۇرگەن تاعى ءبىر ماسەلە – ول اتا قازاقتان قازىرگى ءبىزدىڭ زامانداسىمىزعا دەيىن ارى كەتسە 22 اتا نەمەسە 11-13 اتامەن شەكتەلىپ جاتادى. مۇنى جىلعا شاعار بولساق، 600-360 جىل شاماسىندا. سوندا، وعان دەيىن قازاق قايدا بولدى؟ قايسى حالىقتان ءبولىندى؟ الدە جەر بەتىنە شەجىرەدە كورسەتىلگەن كەزەڭدە ءتۇستى مە؟ نەگە بۇلاي؟ بۇل سۇراقتار جاۋاپ بەرۋدى تالاپ ەتەدى. بۇل سۇراقتارعا جاۋاپ بەرىلمەيتىن بولسا، وندا ءبىز شەجىرەنى ەشقاشان تانىدىق دەپ ايتا المايمىز. سوندىقتان، قازاق شەجىرەسىن تانۋ جولىنداعى ىزدەنىسىمىزدى ءبىز بۇرىنعى زەرتتەۋشىلەر جۇرگەن جولمەن ەمەس، باسقا باعىتتا جۇرگىزگەندى دۇرىس سانايمىز. ول قازاق حالقىنىڭ باسىنان وتكەرگەن ءدىني، رۋحاني ۇدەرىستەر تاريحى مەن ولاردىڭ قازاق شەجىرەسىمەن بايلانىسىن انىقتاۋ باعىتىنداعى ىزدەنىستەرگە دەن قويامىز. ارينە، وسى كۇنگە دەيىن قازاق شەجىرەسىن زەرتتەپ جۇرگەن زەرتتەۋشىلەردىڭ قازىرگى قازاق حالقى قۇرامىنداعى رۋ، تايپالاردى كونە داۋىردەگى رۋ، تايپالارمەن بايلانىستىرىپ، سولاردىڭ تىكەلەي ۇرپاقتارى ەكەندىگىن دالەلدەگىسى كەلەتىن ويلارى دا بار. الايدا، بۇل تۇجىرىممەن تولىق كەلىسە قويۋ قيىن. قازىرگى رۋلار مەن كونە داۋىردەگى رۋلاردىڭ اراسىنداعى گەنەتيكالىق بايلانىستى تولىعىمەن جوققا شىعارۋعا بولماس، دەگەنمەن سولاردىڭ تىكەلەي ۇرپاعى ەدى دەگەندى ايتۋ ارتىق بولارى ءسوزسىز. ويتكەنى، اراب، پارسى جازبالارىندا اتالاتىن تۇركىلەردىڭ كوپتەگەن رۋ، تايپا اتتارى قازىرگى قازاق نەمەسە وزگە تۇركى حالىقتارى اراسىنان كەزدەستىرە المايمىز. مىسالى، X-XI عع. اراب دەرەكتەرىندەگى وعىزدار قۇرامىنداعى 24 رۋ، تايپانىڭ قايسىسى قازاق حالقى قۇرامىندا بار؟ جوق نەمەسە ءىرى رۋلىق، تايپالىق قۇرىلىمدار ىشىندە كىشكەنتاي اتالاردى عانا قۇرايدى. ال كەيبىر رۋ، تايپالاردىڭ اتى سول كەزەڭنەن بەرى ءالى كۇنگە وشپەي ساقتالىپ كەلەدى. بىراق، سول اتاۋدى ساقتاپ كەلە جاتقان رۋلاردى سول كونە داۋىردەگى حالىقتىڭ تىكەلەي ۇرپاقتارى، ءىزباسارلارى دەپ اتاۋ قيىن. ونىڭ ەسەسىنە قازىرگى قازاق حالقىنىڭ نەگىزىن قۇراپ وتىرعان ءىرى تايپالاردىڭ اتاۋلارى نەگىزىنەن شىڭعىس حانمەن بىرگە كەلگەن رۋ، تايپا اتاۋلارى ەكەندىگىن دە ەستەن شىعارماۋىمىز كەرەك. بۇل جەردە تاعى دا «سوندا قالاي، ءبىز مىنا قازىرگى قازاق جەرىنە شىڭعىس حانمەن بىرگە كەلگەنبىز بە؟»، - دەگەن زاڭدى سۇراق تۋادى. ولاي بولسا، وسى كۇنگى «قازاق اۆتوحتوندى حالىق ەمەس[1, س. 58]»، – دەپ جالاۋلاتىپ جۇرگەن كەيبىر تاريحشىلاردىڭ ايتقاندارىنىڭ دۇرىس ەكەندىگىن مويىنداۋدان باسقا شارا قالمايدى. سول سەبەپتى، قازىرگى بىزگە دەيىن جەتكەن قازاق شەجىرەلەرىنىڭ ءتۇزىلۋ زاڭدىلىقتارىن ءتۇسىنىپ المايىنشا، ءداستۇرلى قازاق قوعامىنداعى شەجىرەنىڭ دە، رۋ، تايپالاردىڭ دا حالقىمىز تاريحىنداعى ورنىن انىقتاي المايمىز. بۇل سۇراقتارعا جاۋاپ بەرۋ ءۇشىن حالقىمىز VIII-XII عاسىرلار ارالىعىندا  باسىنان وتكەرگەن تاريحي وقيعالارعا تالداۋ جاساۋدان باستاعانىمىز دۇرىس. سوندا عانا ءبىز قازاق شەجىرەلەرىنىڭ شىڭعىس حاننان كەيىن باستاۋ الۋ سەبەپتەرىن تۇسىنەمىز.

تۇركىلەر يسلام ءدىنىن VIII عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا قابىلدادى. العاش رەت وسى كەزەڭدە تۇركى-يسلام مەملەكەتتەرى تاريح ساحناسىنا شىقتى. ول قارلۇق-قاراحان، وعىز مەملەكەتتەرى ەدى[2]. بۇل مەملەكەتتەردىڭ دۇنيەگە كەلۋىمەن يسلام ءدىنى تۇركى حالىقتارىنىڭ ءداستۇرلى قوعامىنا ءوز ىقپالىن بىرتىندەپ تيگىزە باستادى. 951 جىلى ساتۋق بۇعا حان ابد ال-كاريمنىڭ يسلام ءدىنىنىڭ اراب داستۇرشىلدىگى باعىتىن قابىلداۋى تۇركىلەردى يسلام الەمىنىڭ قۇرامداس بولىگىنە اينالدىردى[3, س. 41]. تۇركىلەر ءوزىنىڭ ءتىلى مەن ءداستۇرلى مادەنيەتىنەن اجىراي باستادى. ءداستۇرلى تۇركى قوعامىنىڭ ىشكى قاتىناستارىن رەتتەيتىن جۇيەنىڭ وزگەرتىلىپ، شاريعات ۇكىمدەرىمەن الماستىرىلۋى تۇركىلىك ادەت-عۇرىپ، سالت-ءداستۇردىڭ قولدانىستان شىعۋىنا اكەلدى. كونەدەن كەلە جاتقان ەكزوگامدىق (سىرتقى) نەكەلىك قاتىناس وزگەرتىلىپ، ونىڭ ورنىن ەندوگامدىق (ىشكى) نەكەلىك قاتىناس باستى. رۋلاس، قانداس ادامدار اراسىنداعى نەكەلىك قاتىناستاردىڭ تۇركى قوعامىنا ەنۋى ءداستۇرلى تۇركى قوعامىنداعى رۋلىق، تايپالىق جۇيەلەردىڭ ىدىراۋىنا اكەلدى[4, 18-19-بب.]. بۇل ءوز كەزەگىندە تۇركى مەملەكەتىنىڭ قۇرىلىمدىق جۇيەسىنىڭ كۇيرەۋىنە، ىدىراۋىنا ىقپالىن تيگىزدى. ويتكەنى، رۋلىق، تايپالىق جۇيەلەر تۇركى مەملەكەتتىگىنىڭ ىرگەتاسى بولاتىن. بىرتىندەپ تۇركىلەردە مەملەكەتتى باسقارۋدىڭ پارسىلىق جۇيەسى قالىپتاسىپ، ءابسوليۋتتى بيلىك جۇيەسى ورنادى[5, س. 369]. بۇل ۇدەرىس كەزىندە ارابتىڭ تاريحشىلارى مەن گەوگرافتارى جازىپ قالدىرعان رۋ، تايپا اتتارىنىڭ حالىق ساناسىنان وشۋىنە اكەلدى. حالىق ءوزىنىڭ تەگىن بىلمەيتىن دارەجەگە جەتتى. يسلام ءدىنىن قابىلداعان تۇركىلەر XI-XII عع. قارساڭىندا ءوزىنىڭ ءداستۇرلى مادەنيەتىنەن، تىلىنەن، مەملەكەتتىك جۇيەسىنەن تولىق نەمەسە جارتىلاي اجىراپ، پارسىلانۋ ۇدەرىسىن باسىنان كەشىرىپ جاتقان بولاتىن. وسى تۇركى حالقىنىڭ تاعدىرى قىل ۇستىندە تۇرعان شاقتا قوجا احمەت ياساۋي سىندى ۇلى تۇلعانىڭ تاريح ساحناسىنا شىعىپ، يسلام ءدىنىنىڭ تۇركىلەر اراسىندا ءومىر ءسۇرۋ فورماسىن جاساۋى، اراب، پارسىنىڭ مادەنيەتىن قابىلداماي-اق مۇسىلمان بولۋ مۇمكىن ەكەندىگىن تۇركى بالاسىنا دالەلدەپ بەردى. ءدىن ءتىلىنىڭ تۇركى تىلىندە سويلەۋى عىلىم، ءبىلىم، مادەنيەت، ادەبيەت ءتىلىنىڭ تۇركىلەنۋىنە اكەلدى. مەملەكەت ءتىلى دە تۇركى تىلىندە سويلەي باستادى. تۇركى قوعامىنان الاستاتىلعان سىرتقى نەكە قايتا قالىپتاستىرىلدى. رۋلىق تايپالىق جۇيەلەر بىرتىندەپ قايتادان قالپىنا كەلتىرىلە باستادى. سول كەزەڭدەگى قاراحاندىق بيلەۋشىلەردىڭ ءوزى قوجا احمەت ياساۋي جولىنىڭ دۇرىستىعىن مويىنداپ، تۇركى مادەنيەتىنە قايتا بۇرىلدى. تۇركىلەردىڭ ءوزىنىڭ ءداستۇلى مادەنيەتىنە ورالۋى يسلام ورتالىقتارىندا ۇلكەن قارسىلىققا تاپ بولدى[3,26-48-بب.]. العاشىندا ءياساۋيدى ءىلىم جولىمەن توقتاتپاق بولعان ارەكەتتەن ناتيجە شىقپاعان سوڭ، حورەزمشاح مۇحاممەد تۇركىلەردى كۇشپەن قايتادان پارسى مادەنيەتىنە مويىنۇسىندىرۋ جولىن ويلاستىردى. ءبىز سەندەردى قاراقىتايلىقتار ەزگىسىنەن قۇتقارامىز دەگەن سىلتاۋمەن، قاراحاندىق مەملەكەتتەر تەرريتورياسىنا اسكەرىن كىرگىزدى. تۇركىلەر ءۇشىن حورەزمشاح ەزگىسى قاراقىتايلىقتاردان اسىپ ءتۇستى. 1210 جىلى وتىراردىڭ بيلەۋشىسى بىلگە حان يبن حاسان يبن ابد ال-حالىق حان حورەزمشاح مۇحاممەدكە قارسى كوتەرىلىسكە شىقتى. كۇرەس وتىرار حانىنىڭ جەڭىلىسىمەن اياقتالدى. بىلگە حان تۇتقىندالىپ، نيساعا جەر اۋدارىلىپ، سول جاقتا ءولتىرىلدى. وتىرارعا بيلەۋشى ەتىپ قايىر حاندى تاعايىندادى[6, 130-135قق.] تۇركىلەر بۇل بۇعاۋدان شىعۋدىڭ جولىن قاراستىرا باستادى. 1216 جىلى قۇلجا ولكەسىندە (قازىرگى الماتى وبلىسىنىڭ تەرريتورياسى) كىشكەنتاي يەلىكتى دۇنيەگە كەلتىردى. بۇل مەملەكەت تۇركى تاريحىنداعى يسلام ءدىنىنىڭ تۇركىلەردە ءومىر ءسۇرۋ فورماسى – ياساۋي جولىن ۇستانعان العاشقى تۇركى-يسلام مەملەكەتى بولىپ قالىپتاستى. بۇل كىشكەنتاي يەلىك بيلەۋشىسى توعرىل حان ايەلى مەن ۇلى سۇعناق تەگىندى، مايقى بي باستاعان بيلەردى شىڭعىس حانعا جىبەرىپ، ءوزىنىڭ وعان مويىنۇسىناتىنىن جەتكىزىپ، ونى حان كوتەردى[2, س.433]. تۇركى مەملەكەتتىگى مەن تۇركى مادەنيەتىنىڭ قايتا جاندانۋىنىڭ باسى وسى كەزدەن باستالدى. شىڭعىس حاننىڭ تۇركىستان جەرىنە كەلۋىنىڭ استارىندا ونىڭ تەك سوعىسقۇمارلىعى ەمەس، سونىمەن بىرگە، تۇركىلەردىڭ حورەزمشاحقا، جالپى پارسى مادەنيەتىنە مويىنۇسىنۋدان باس تارتۋى، رۋحاني تاۋەلسىزدىككە دەگەن ۇمتىلىسى جاتتى. شىڭعىس حان شاپقىنشىلىعىنان كەيىن تۇركى دالاسىندا جوشى ۇلىسى اتتى مەملەكەتتىڭ پايدا بولۋى بۇل تۇركى مەملەكەتتىگىنىڭ شىن مانىندەگى قايتا جاندانۋى بولاتىن. بۇل تاريح وقىرمانعا تۇسىنىكتىرەك بولۋ ءۇشىن جوشى ۇلىسى تاريحىنا كەڭىرەك توقتالىپ، ونداعى ءدىني، ساياسي ۇدەرىستەرگە تالداۋ جاساپ، ولاردىڭ جوشى ۇلىسى قۇرامىنداعى تۇركىلەردەگى ەتنيكالىق ۇدەرىستەرگە قانشالىقتى ىقپالى بولعاندىعىنا توقتالايىق.

شىڭعىس حان ەۆرازيا كەڭىستىگىن جاۋلاپ العاننان كەيىن ءوزى مويىنۇسىندىرعان جەرلەردى بورتەدەن تۋىلعان ءتورت ۇلىنا ءبولىپ بەردى. قازىرگى قازاقستان تەرريتورياسى شىڭعىس حاننىڭ ۇلكەن ۇلى جوشىنىڭ يەلىگىنە ءتيدى[2, س. 59-60]. 1236-1242 جىلدار ارالىعىندا جوشىنىڭ ۇلى باتۋ حاننىڭ باتىسقا جورىعى كەزىندە جوشى ۇلىسىنىڭ  تەرريتورياسى دۋناي وزەنىنە دەيىنگى ارالىققا كەڭەيتىلدى. جوشى ۇلىسىنىڭ بيلەۋشىلەرىنە تىرەك بولعان نەگىزگى حالقى تۇركىلەر بولعانىمەن ولاردىڭ اراسىندا رۋحاني، مادەني تۇتاستىق جوق ەدى. ولاردىڭ ءبىر بولىگى جوشىمەن موڭعول جەرىنەن كەلگەن ءالى يسلام ءدىنىن مويىنداي قويماعان، كونە تاڭىرلىك دىندە بولسا، ەكىنشى بولىگى حريستيان ءدىنىنىڭ نەوستورياندىق باعىتىن ۇستاناتىن، ءۇشىنشى بولىگى بۋددا دىنىنە مويىن ۇسىنسا، ورتالىق ازيا تۇركىلەرى يسلام دىنىندە، ونىڭ ىشىندە ياساۋي جولىنداعىلار دا، كۋبراۆيا تاريقاتىنداعىلار دا، تولىعىمەن پارسى مادەنيەتىن مويىنداعان تۇركىلەر دە بار ەدى. ال، 1236-1242 جىلدار اراسىنداعى باتۋ حاننىڭ باتىس جورىعىنان كەيىن مەملەكەتتىڭ ىشكى رۋحاني احۋالدى مۇلدە كۇردەلەندىرىپ جىبەردى. بۇرىنعى دىندەر قاتارىنا ەندى حريستيان ءدىنىنىڭ پراۆوسلاۆيە جانە كاتوليك تارماقتارى قوسىلدى. باتۋ حان باتىس جورىعىنان كەيىن جوشى ۇلىسىن ايماقتارعا ءبولىپ، ولاردى باسقارۋدى ءوزىنىڭ 14 تۋىسقانىنا باسقارۋعا بەردى[7, سس. 312-313]. ول ايماقتاردى بيلەپ وتىرعان جوشى ۇرپاقتارى بىرتىندەپ وزدەرى بيلىك جۇرگىزىپ وتىرعان حالىقتىڭ ءدىني، مادەني ەرەكشەلىكتەرىنە يكەمدەلە باستادى. مىسالى، باتۋ حاننىڭ ءىنىسى بەركە يسلام ءدىنىن، ونىڭ ىشىندە كۋبراۆيا تاريقاتىن قابىلداسا، باتۋدىڭ ۇلى سارتاق حريستيان ءدىنىن قابىلدادى. بۇل مەملەكەتتىڭ ىشتەي ءدىني-مادەني ەرەكشەلىكتەرىنە قاراي جىكتەلۋ ىقتيمالدىعى بار ەكەنىن كورسەتىپ بەردى.  وسى ءدىني تانىم نەگىزىندە العاشقى قاقتىعىس وسى ەكى تۇلعانىڭ اراسىندا بولدى. وقيعا بىلاي بولعان ەدى. باتۋ حان ءوزى قارتايعان شاعىندا ءوز ورنىنا ۇلى سارتاقتى وتىرعىزۋدى ويلاپ، ونى ۇلى حان موڭكەگە اتتاندىرىپ، ودان جوشى ۇلىسىن بيلەۋ قۇقىن بەرەتىن جارلىق الىپ كەلۋگە جىبەرەدى. موڭكە حان سارتاقتى جىلى قابىلداپ، جوشى ۇلىسىنىڭ تاعى مەن اسكەرىنە، قول استىنداعى ەلدەرىنە بيلىك جۇرگىزەتىن جارلىق شىعارادى. بىراق باتۋ حان سارتاق كەلمەي تۇرىپ، قايتىس بولادى دا، حان تاعىنا بەركە وتىرىپ الادى. ساپاردان ورالعان سارتاق بۇلحاباردى ەسىتكەن سوڭ، بەركەگە بارماي باسقا جاققا بۇرىلىپ كەتەدى. بەركە حان وعان كىسى جىبەرىپ: «مەن سەنىڭ اكەڭنىڭ تاعىنا وتىردىم. سەن بولساڭ جات ادام سەكىلدى قايرىلماي كەتتىڭ»، – دەيدى. سوندا سارتاق: «سەن مۇسىلمانسىڭ، مەن حريستيانمىن. مەن ءۇشىن مۇسىلماننىڭ ءجۇزىن كورۋدىڭ ءوزى باقىتسىزدىق»، – دەپ جاۋاپ بەرەدى. مۇنى ەستىگەن بەركە حان وڭاشا جەرگە بارىپ، «مۇحاممەد (ا.س.) ءدىنىڭ حاق ەكەنى شىن بولسا، وندا مەنىڭ دۇرىستىعىمدى دالەلدە»، -دەپ جاراتۋشىعا جالىنادى. ءۇش كۇننەن سوڭ سول جەرگە سارتاق كەلىپ، اسقازانى اۋىرىپ، قايتىس بولادى. ودان كەيىن بەركە حان وزىنە قارسى كەلگەن سارتاقتىڭ اناسى مەن ونىڭ جاقتاستارىن جازالايدى[8, س. 19]. يسلام ءدىنىن، ونىڭ ىشىندە كۋبراۆيا تاريقاتىن مەملەكەتتىك يدەولوگيا دارەجەسىنە كوتەردى. جوشى ۇلىسىنىڭ ءار ايماعىنا  كۋبراۆيا تاريقاتى وكىلدەرىن جىبەرىپ، بۇل سوپىلىق جولدى جالپى حالىقتىق سەنىمگە اينالدىرۋعا كۇش سالدى. الايدا، تۇركىلەردىڭ كوپشىلىگى كۋبراۆيا تاريقاتىن قولداي قويعان جوق. ويتكەنى، بۇل تاريقات پارسى مادەنيەتىنە نەگىزدەلگەن بولاتىن [4, 58-59-بب.]. 1266 جىلى بەركە حان ولەگەن سوڭ ونىڭ ورنىنا وتىرعان مەنگۋ تەمىر بۇل جولدان بىردەن باس تارتتى. ول موڭعولداردىڭ كونە ءدىنىن قالپىنا كەلتىردى. بىراق، مەنگۋ تەمىر دە، ودان كەيىنگى حاندار دا يسلام دىنىنەن تولىق باس تارتا العان جوق. ويتكەنى، جوشى ۇلىسىنىڭ نەگىزگى وداقتاسى بولعان مىسىر مەملەكەتى مەن جەرگىلىكتى يسلام ءدىنىن قابىلداعان حالىقتىڭ ىقپالى كۇشتى بولاتىن. ونىڭ ۇستىنە حان سارايىنداعى بۇكىل قۇجاتتاردىڭ دەنى مۇسىلمان قىزمەتكەرلەردىڭ قولىمەن دايىندالاتىن. مۇنىڭ ءوزى حانداردىڭ بىرتىندەپ، يسلام ءدىنىن قابىلداۋىنا اكەلدى. مىسالى، توقتى حان اتىنان شىعارىلعان تەڭگەلەردە ونىڭ اتىنا «امير ال-مۋمينين» دەگەن اتاقتىڭ قوسىلعانىن كورەمىز [4, 60-64-بب.].

وزبەك حاننان باستالاتىن شەجىرە

جوشى ۇلىسىندا تۇبەگەيلى وزگەرىس جاساپ، يسلام ءدىنىن، ونىڭ ىشىندە ياساۋي جولىن مەملەكەتتىك يدەولوگيا دارەجەسىنە  كوتەرگەن وزبەك حان بولدى. 1312 جىلى توقتى حان قايتىس بولعاننان كەيىن وزبەك حان جوشى ۇلىسىنىڭ تاعىنا وتىردى. ول ۇزاق جىلدار بويى ياساۋي جولى وكىلدەرىنىڭ قولىندا تاربيەلەنىپ، سولاردىڭ كومەگىمەن جوشى ۇلىسىنىڭ تاعىنا وتىردى. وزبەك حاندى تاققا توتىرعىزۋدا حورەزم ءامىرى تەمىر قۇتلىق پەن ونىڭ تۋىستارى ساراي تەمىر مەن مۇحاممەد قوجا، يسابەك، الاتاي اتتى امىرلەر بەلسەندى ارەكەت جاسادى. ول تاققا وتىرا سالىسىمەن يسلام ءدىنىن مەملەكەتتىك ءدىن دەپ جاريالاعان جوق. مەملەكەتتىك بيلىكتى تولىق قولىنا الىپ، قارسىلاستارىن باس كوتەرمەستەي ەتكەن سوڭ عانا 1320 جىلى يسلام ءدىنىن، ونىڭ ىشىندە قوجا احمەت ياساۋي نەگىزىن سالعان سوپىلىق جولدى  مەملەكەتتىك يدەولوگيا دارەجەسىنە كوتەردى. بۇل وقيعا وتەمىس قاجىنىڭ «شىڭعىس–ناما»، ۇلىقبەكتىڭ «ءتورت ۇلىس تاريحى»، قادىرعالي جالايريدىڭ «جىلنامالار جيناعىندا» باياندالادى. ونىڭ ۇستىنە قازاقتا «يسلام وزبەكتەن قالعان» دەگەن قاريا ءسوز بار. وزبەك حان ياساۋي جولىن مەملەكەتتىك يدەولوگيا دارەجەسىنە كوتەرىپ قويعان جوق. سونىمەن بىرگە، وسى مەملەكەتتىك يدەولوگيا نەگىزىندە مەملەكەتتىڭ قۇرىلىمدىق جۇيەسىن وزگەرتىپ، قايتا قۇردى. بۇرىن قاندىق، تۋىستىق بىرلىككە نەگىزدەلگەن رۋلىق، تايپالىق جۇيەلەر ىدىراتىلىپ، ولاردىڭ ورنىن رۋحاني بىرلىك پريتسيپىنە نەگىزدەلىپ، قايتا توپتاستىرىلعان رۋلىق، تايپالىق جۇيەلەر باستى. قاندىق بىرلىك جەتى اتا دەڭگەيىندە قالدىرىلىپ، ودان جوعارعى اتالاردىڭ بارلىعى رۋحاني بىرلىك نەگىزىندە توپتاستىرىلدى. وسىلاي جوشى ۇلىسى قۇرامىنا كىرەتىن بارلىق رۋ، تايپالار ارالاستىرىلىپ جىبەرىلدى. مىسالى، كەرەي ورتا ءجۇزدىڭ بەلدى تايپاسى، قاراكەرەي نايمان تايپاسى ىشىندەگى بەلدى رۋ، كىشى جۇزدە كەرەيت دەگەن اتاۋمەن جەتىرۋ بىرلەستىگى قۇرامىندا ءجۇر. سول سياقتى كيىكشى ورتا جۇزدە نايمان تايپاسى قۇرامىندا، قوڭىرات تايپاسى قۇرامىندا، كىشى جۇزدە اداي تايپاسىنىڭ قۇرامىندا بار. مۇنداي قازاق رۋلارلارىنىڭ ءۇش ءجۇزدىڭ قۇرامىندا ارالاسا كەلۋى سول وزبەك حان جۇرگىزگەن ءدىني يدەولوگيالىق ساياساتتىڭ ناتيجەسى بولاتىن. سول سەبەپتى، قازاق حالقىندا «ەنشىسى بولىنبەگەن قازاق»، «قاسىڭداعى ايەلىڭدى سۇراسا كەلسەڭ، قارىن بولە شىعاسدى»، دەگەن اتالى سوزدەر بار. بۇل ارالاسۋلار قازاق رۋ، تايپالارىن قامتىپ قويمايدى، وزگە تۇركى حالىقتارى اراسىنان دا كەزدەستىرۋىمىزگە بولادى. تاتار، باشقۇرت، نوعاي، ءتىپتى ورىستار ىشىندە قازاق رۋلارىنىڭ اتتارىن كەزدەستىرەمىز. مىسالى، ورتا ءجۇز قىپشاق تايپاسى قۇرامىندا «توقسوبا» دەگەن اتا بار. وسى توقسوبا اتاۋىن كىشى ءجۇز قۇرامىنان دا كەزدەستىرەمىز. سونىمەن بىرگە، «توقسوبالاردىڭ» ورىستار اراسىنا «توكسوبيچتەر» دەگەن اتاۋمەن سىڭگەنىن كورۋگە بولادى. مۇنداي ارالاسۋلار قازاق اراسىندا كوپتەپ كەزدەسەدى.  بۇل وزبەك حاننىڭ ءدىني-يدەولوگيالىق ساياساتى مەملەكەتتىڭ بۇكىل قۇرىلىمدىق جۇيەسىن قايتا قۇرعانىنىڭ ناقتى دالەلى. التىن وردا مەملەكەتىنىڭ قوعامدىق قۇرلىسىن زەرتتەگەن گ.فەدوروۆ-داۆىدوۆ وزبەك حان تۇسىندا جوشى ۇلىسىن يسلامداندىرۋ مەن رۋلىق، تايپالىق جۇيەلەردى قايتا توپتاستىرۋ ۇدەرىسى قاتار جۇرگەندىگىن ايتادى. ول سول كەزەڭدەگى جوشى ۇلىسىندا بولعان قايتا قۇرۋلاردى بىلايشا تۇجىرىمدايدى: «قىپشاق دالاسىنداعى كوشپەندىلەرگە قاتىستى ەسكەرتكىشتەردى سارالاي وتىرىپ، مىناداي ەكى جاقتى، قاراما-قارسى ەكى اعىمنىڭ قاتار جۇرگەنىن بايقادىق: ءبىر جاعىنان ەسكى رۋلىق، تايپالىق قاتىناستاردىڭ بۇزىلۋى، ولاردىڭ قاسا-قانا جويىلۋى، بۇرىنعى رۋ، تايپا باسشىلارىنىڭ ىقپالىن جويۋ; ەكىنشى جاعىنان، نەگىزىندە موڭعول شاپقىنشىلىعىنا دەيىن عاسىرلار بويىنا قالىپتاسقان، ولاردىڭ ەتنيكالىق بىرلىگىنە نەگىزدەلگەن بۇرىنعى رۋلىق، تايپالىق قۇرىلىمداردان دا مىقتى قۇرىلىمدار پايدا بولدى. وسى قاراما-قارسى ەكى قوزعالىستىڭ سينتەزىن، باسقاشا ايتقاندا، التىن وردا كوشپەندىلەرىنىڭ دامۋ باسپالداعىن ايقىن كورسەتىپ بەردى[9, سس. 62-63]». بۇل جەردە زەرتتەۋشى جوشى ۇلىسىندا بولعان قايتا قۇرۋلاردى ءدوپ باسىپ ايتىپ وتىر. قازىرگى قازاق حالقىن قۇراپ وتىرعان رۋلىق، تايپالىق جۇيەلەر مەن جۇزدىك قۇرىلىمدار وسى وزبەك حاننىڭ ءدىني-يدەولوگيالىق ساياساتى نەگىزىندە مەملەكەتتىك جۇيەنى رەفورمالاۋدىڭ ناتيجەسىندە دۇنيەگە كەلدى. وزبەك حان ءوزىنىڭ ساياسي رەفورماسىن جۇرگىزگەندە بۇرىنعى رۋلىق، تايپالىق جۇيەلەردى ىدىراتىپ، ولاردىڭ ورنىنا جاڭا رۋلىق، تايپالىق جۇيەلەردى قايتا توپتاستىردى. رەفورماعا دەيىن ءار رۋ، تايپانى سول رۋ، تايپانىڭ ءوز ىشىنەن شىققان بەدەلدى تۇلعا باسقاراتىن. ەندى بۇل رەفورمانىڭ ناتيجەسىندە ءاربىر رۋ، تايپانىڭ باسىنا ياساۋي جولى وكىلدەرى ءارى رۋحاني باسشى، ءارى ساياسي باسشى رەتىندە تاعايىندالدى. قازىرگى كۇنى بىزگە جەتكەن شەجىرەلەردەگى ءار رۋ، ءار تايپا باسىندا تۇرعان «قوجا»، «سوپى» اتاۋلاردىڭ پايدا بولۋى وسىعان بايلانىستى. وسى رەفورما ناتيجەسىندە بۇرىنعى رۋ، تايپا باسشىلارى عانا ەمەس، شىڭعىس حان اۋلەتى وكىلدەرى دە ساياسي بيلىك جۇيەسىنەن ىعىستىرىلدى. قارسى شىققاندارى ءولتىرىلدى نەمەسە جەر اۋدارىلدى. تەك وردا ەجەن ۇرپاقتارى مەن شيبان ۇرپاقتارى عانا قالدىرىلىپ، ولار التىن وردا حانىنا تىكەلەي باعىناتىن بولدى[4, 64-76-بب.].

جۇزدىك قۇرىلىمدار وسى كەزەڭدە العاش رەت تاريح ساحناسىنا شىعىپ، رۋلىق، تايپالىق جۇيەلەردى بىرىكتىرگەن مەملەكەتتىك قۇرىلىمدىق جۇيە رەتىندە قالىپتاستى. التىن وردا مەملەكەتىنىڭ قوعامدىق قۇرلىسىن زەرتتەگەن گ.ا. فەدەروۆ-داۆىدوۆ قازاق جۇزدەرىنىڭ قالىپتاسۋى التىن وردا مەملەكەتىنىڭ باسقارۋ جۇيەسىندەگى وزگەرىستەرگە بايلانىستى قالىپتاسقاندىعىن ايتىپ، ويىن بىلايشا تۇجىرىمدايدى: «قازاق جۇزدەرى XII-XIII عاسىرلاردا ءومىر سۇرگەن كوشپەلى حالىقتىڭ تايپالىق-پاتريارحالدىق جۇيەسىنىڭ بولشەگى ەمەس. بۇل بىرلەستىكتەر بۇرىنعى رۋلىق، تايپالىق جۇيەنىڭ سارقىنشاقتارىن ساقتاپ قالعانىمەن، جاڭادان قۇرىلىپ، كوشپەلى ۇلىس رەتىندە بىرىكتىرىلگەن ءبىر نەمەسە بىرنەشە حاننىڭ يەلىگىندەگى بىرلەستىك[9, س.62-63]. دەمەك، جۇزدىك قۇرىلىمداردىڭ العاش قالىپتاسۋى رەتىندە ءبىز وسى كەزەڭدى ايتا الامىز. وزبەك حاننىڭ وسى رەفورماسى بىزگە دەيىن جەتىپ كەلگەن وزبەك حاننان باستاۋ الاتىن شەجىرەدە تولىق كورىنىس تاپتى. شەجىرە تىزبەگىندە اتتارى اتالعان كىسىلەردىڭ اڭىزدىق كەيىپكەر ەمەس، سول كەزەڭدە ءومىر سۇرگەن تاريحي تۇلعالار ەكەندىگىن ەسكەرتۋىمىز كەرەك. ولاردىڭ كوپشىلىگىنىڭ تاريحي تۇلعالار ەكەندىگىنە قولىمىزدا جيناقتالعان دەرەكتەر دالەل بولا الادى. ەندى سولارعا كەزەگىمەن توقتالىپ وتەلىك.

ءبىز بۇل جەردە الدىمەن قازاق حالقىنىڭ ءۇش جۇزگە ءبولىنۋ سەبەبىنە توقتالىپ وتكەنىمىز ابزال. وزبەك حاننان باستالعان شەجىرەدە ءۇش ءجۇزدىڭ مەملەكەتتىڭ قۇرىلىمدىق جۇيەسى رەتىندە شەجىرەگە ەنگەنىن، ءار ءجۇزدىڭ باسىندا سول ءجۇزدىڭ اتاسى رەتىندە تۇرعان «ارىس» نەمەسە «شورا» اتانعان تۇلعالاردى كورەمىز. «شورا» ءسوزى باتىس تۇركىلەرىندە «چور» دەگەن نۇسقادا كەزدەسەدى جانە بەس تايپا بىرلەستىگىنىڭ  باسشىلارى  وسىلاي اتالعانىن كورەمىز. ال، تالاس جازۋىندا كەزدەسەتىن قارا-چور اتتى كىسى حان اۋلەتىنەن شىققان حانزادالاردىڭ رۋحاني تاربيەسىمەن اينالىساتىن تۇركى-مانيحەي ءدىنىنىڭ وكىلى،سونىمەن بىرگە، «چورلار» تۇركى مەملەكەتتىك جۇيەسىندە جوعارعى لاۋازىم يەسى بولعان[10, 33-34-بب.]. ال، «شورا» ءسوزىنىڭ قازاق تىلىندەگى تاعى ماعىناسى «قۇل» دەگەندى بىلدىرەدى. ال، سوپىلىق جولدا «قۇل» بولۋ، «توپىراق بولۋ» سوپىلىق دارەجەگە، جاراتۋشىنى تابۋ جولىنداعى رۋحاني ساتىلارعا جاتادى. دەمەك، جۇزدەر باسىندا تۇرعان «ارىس» نەمەسە «شورالار» رۋحاني سالا وكىلدەرى، باسقاشا ايتقاندا، سول جۇزدىك قۇرىلىمداردىڭ جەتەكشىلەرى دەگەندى بىلدىرەدى. نەلىكتەن ءۇش جۇزگە ءبولىندى، نە سەبەپتى ۇلى ءجۇز، ورتا ءجۇز، كىشى ءجۇز اتاندى؟ بۇل سۇراقتارعا جاۋاپتى سول كەزەڭدەگى جوشى ۇلىسىنداعى ءدىني-يدەولوگيالىق ۇدەرىستەرمەن بىرلىكتە قاراستىرعاندا عانا جاۋاپ بەرە الامىز.

ياساۋي جولى نەگىزىنەن ءۇش تارماقتان تۇرادى. ول ءۇش تارماق تۇركىستان جەرىنە يسلام ءدىنىن اكەلگەن ءۇش تاريحي تۇلعاعا بارىپ تىرەلەدى. ءبىرىنشىسى، يسحاق باب – («ناساب-ناما» دەرەكتەرى بويىنشا) شەجىرە بويىنشا مۇحاممەد يبن ال-حانافيانىڭ بەسىنشى ۇرپاعى، تۇركىستان جەرىنە يسلام اشا كەلگەن تۇلعالاردىڭ ءبىرى. ال، يبن ان-ءناديمنىڭ «ال-فيحريست» اتتى شىعارماسىنداعى دەرەككە قاراعاندا الي يبن ابۋ ءتاليبتىڭ ۇلى حۋسەين اۋلەتىنەن تاراعان، 742 جىلى حوراساندا دارعا تارتىلعان ياحيا يبن زايدتىڭ ۇلى، اكەسى تۇتقىندالعان كەزدە تۇركىلەر اراسىنا كەلىپ پانالاعان. سول سەبەپتى، ارابتار ونى يسحاق ات-تۇرىك دەپ اتايدى[11, 115-ب.]. قوجا احمەت ياساۋي وسى يسحاق بابتىڭ 13-ۇرپاعى. ياساۋي جولىنىڭ ءبىر تارماعىن وسى يسحاق باب اتىمەن بايلانىستى قوجا اۋلەتتەرى قۇرايدى. بۇلارعا كەزىندە يسحاق باب اۋلەتىنەن وزگە الي يبن ابۋ ءتاليبتىڭ باسقا ۇرپاقتارىنىڭ كەلىپ قوسىلعانىن كورۋگە بولادى. سول سەبەپتى، بۇل قوجالار اۋلەتى «ساييد» اۋلەتى دەپ اتالادى[4, 131-ب.]. وزبەك حاننىڭ ساياسي رەفورماسى كەزىندە بۇل اۋلەت ۇلى جۇزگە ء(پىر بولۋ) جانە حان اۋلەتىنە ءپىر بولۋ قىزمەتى ءتيدى. قازاق شەجىرەسىندە «اقارىس» دەپ اتالعان تۇلعا ياساۋي جولىنىڭ شەجىرەلەرىندە وسى يسحاق بابتان باستايتىن قوجالار اۋلەتىنىڭ وكىلى.

ياساۋي جولىنىڭ ەكىنشى تارماعى ءوز شەجىرەلەرىن ابد ار-راحيم بابتان باستايدى. ابد ار-راحيم باب - شەجىرە بويىنشا مۇحاممەد يبن ال-حانافيانىڭ ءتورتىنشى ۇرپاعى. يسحاب بابتىڭ اكەسى ابد ار-راحمان بابتىڭ ءىنىسى. تۇركىستان جەرىنە «يسلام اشا» كەلگەن تۇلعالاردىڭ ءبىرى. قازىرگى قازاقستان تاريحىنداعى 766 جىلى قارلۇق حاندىعىنىڭ نەگىزىن قالاعان تۇلعا. اتاقتى قاراحاندىق بيلەۋشىلەر وسى ابد ار-راحيم بابتان تاراعان اۋلەت بولىپ تابىلادى. وسى اۋلەتتەن شىققان وتىراردىڭ سوڭعى حانى بىلگە حان 1210 جىلى حورەزمشاح مۇحاممەد سۇلتان تاراپىنان ءولتىرىلدى. شىڭعىسحان شاپقىنشىلىعىنان كەيىن بۇل اۋلەت وكىلدەرى رۋحاني سالاعا اۋىسىپ، ياساۋي جولىنىڭ ءبىر تارماعىن قۇراپ، قاراحاندىق قوجالار دەپ اتالدى. ورتا جۇزگە ءپىر بولعان جانارىس - وسى اۋلەت وكىلى[4, 110-ب.].

ياساۋي جولىنىڭ ءۇشىنشى تارماعى ءوز شەجىرەلەرىن ابد ال-جاليل بابتان باستايدى. ابد ال-جاليل باب - حوراسان اتا - شەجىرە بويىنشا ابد ال-جاليل باب تا مۇحاممەد يبن ال-حانافيانىڭ بەسىنشى ۇرپاعى بولىپ تابىلادى. يسحاق بابتىڭ ءىنىسى. بۇل دا اعالارىمەن بىرگە تۇركىستان جەرىنە «يسلام اشا» كەلگەن تۇلعالاردىڭ ءبىرى. «ناساب-ناما» دەرەكتەرىنە قاراعاندا سىرداريانىڭ ورتا جانە تومەنگى اعىسىندا VIII ع. ەكىنشى جارتىسىندا دۇنيەگە كەلگەن وعىز مەملەكەتىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى وسى ابد ال-جاليل باب-حوراسان اتا. قازاق اراسىنداعى قوجالاردىڭ ءبىر اۋلەتى وسى حوراسان قوجالار. كىشى جۇزگە ءپىر بولعان بەكارىس وسى حوراسان قوجالار اۋلەتىنىڭ وكىلى[4, 110-ب.].

وزبەك حاننىڭ ءدىني-ساياسي رەفورماسى كەزىندە ياساۋي جولىنىڭ وسى اتالعان ءۇش تارماعىنىڭ جەتەكشىلەرى ءۇش جۇزگە ءپىر بولدى. ورتاعاسىرلاردا رۋ، تايپا بىرلەستىكتەرى ءجۇز دەپ اتالعان. ال، ولاردان دارەجەسى تومەندەر تايپاعا، ولاردان دارەجەسى تومەندەر رۋعا، ودان تومەندەر اتا مەن اۋىلدارعا ءپىر بولدى. وسىلاي جوشى ۇلىسىنداعى تۇركىلەردىڭ رۋحاني بىرلىگى قالىپتاستىرىلدى. جۇزگە، رۋ، تايپالارعا ءپىر بولعان تۇلعالاردىڭ بارلىعى دەرلىك وزبەك حاننان باستالعان شەجىرەلەردە اتتارى ءجۇر. قازىرگى كۇنى سول تۇلعالاردىڭ تاريحتا بولعاندىعى دالەلدەنىپ وتىر.

الاشتان باستالاتىن شەجىرە

قازاق حالقىنىڭ باسىنان وتكەن وسى وقيعا التىن وردا مەملەكەتىندەگى كۇردەلى وزگەرىستەرگە سەبەپ بولدى. اسان قايعى سوڭىنا ەرگەن حالىق جانىبەك حاننان ءبولىنىپ شىعىپ، ءوز الدىنا ەل بولۋدىڭ قامىن جاسادى. ءالى كۇنگە قازاق تاريحىنان ورىن الا الماي كەلە جاتقان الاش مەملەكەتى وسى كەزەڭدە دۇنيەگە كەلدى. جانىبەك حاننان بولىنگەن حالىقتى تەك اسان قايعى باستاپ اكەتكەن جوق. ونىڭ قاسىندا الاشا اتانعان تۇلعا بولدى. ولار سوڭىنا ەرگەن حالىقتى ۇيىستىرىپ، الاش اتتى مەملەكەتتى دۇنيەگە كەلتىردى. بۇل وقيعا قازاق حالقىنىڭ الاشا حاننان باستالاتىن شەجىرەسىندە تولىق كورىنىس تاپتى. بۇل وقيعا 1350 جىلدار شاماسىندا بولعان ەدى. جانىبەك حان مەن اسان قايعى اراسىنداعى قاراما-قايشىلىق مەملەكەتتى ەكىگە ءبولدى. اسان قايعى جانىبەك حاننان ءوزى كەتكەن جوق، ونىڭ سوڭىنان جۇزدىك قۇرىلىمعا كىرەتىن تۇركى تايپالارى بىرگە كەتتى. بىراق بۇل وقيعا التىن وردا تاريحىنا قاتىستى بىردە-ءبىر جازبا دەرەكتەردە كەزدەسپەيدى. سوعان قاراعاندا، التىن ورداعى  ىشكى قايشىلىقتار سىرت كوزدەردىڭ نازارىنان تىس قالعانعا ۇقسايدى. مۇمكىن ولار سارايداعى بۇل قايشىلىقتىڭ ىشكى سىرىن تۇسىنبەگەن بولۋى دا ىقتيمال. ونىڭ ەسەسىنە بۇل وقيعالار تۇركى حالىقتارى اراسىنا تاراعان اڭىزداردا، شەجىرەلەردە، سول كەزەڭدە ءومىر سۇرگەن جىراۋلار پوەزياسىندا تولىق كورىنىس تاپقان. الاش پەن الاشا حانعا، ايسا ۇلى امەتكە قاتىستى اڭىزدار، ول اڭىزداردا اتتارى اتالاتىن تۇلعالاردىڭ قازاق شەجىرەلەرىندەگى تۇلعالارمەن ءبىر بولىپ كەلۋى وسى كەزەڭدە الاش پەن الاشا حاننىڭ جالپى قازاقتىڭ العاش تاريح ساحناسىنا شىققانىن كورسەتەدى. جانە  ولاردىڭ  بارلىعى بۇل وقيعالاردىڭ التىن وردا كەزەڭىندە بولعاندىعىن مەڭزەيدى. بۇل ەۆرازيا تۇركىلەرى تاريحىنداعى ءدىني-يدەولوگيالىق ۇدەرىستەر ىقپالىمەن بولعان توپتاسۋدىڭ جوشى ۇلىسى قۇرىلعاننان كەيىنگى ەكىنشى كەزەڭى ەدى. ەندىگى كەزەكتە وسى الاش مەملەكەتىنىڭ تاريحىنا قاتىستى دەرەكتەرگە تالداۋ جاساپ، ول مەملەكەتتىڭ قۇرامىندا قايسى رۋ، تايپالار بولدى؟ ولاردىڭ جەتەكشىلەرى كىم ەدى؟- دەگەن سۇراقتارعا جاۋاپ بەرەتىن بولامىز.

الاش مەملەكەتىنىڭ تاريح ساحناسىندا بولعاندىعى، مەملەكەتتە بولۋعا ءتيىس بۇكىل قۇرىلىمدىق جۇيەنىڭ الاش مەملەكەتىندە دە تولىق قالىپتاسقاندىعى قازاق شەجىرەلەرىندە تولىق كورىنىس تاپقان.

قازاق شەجىرەلەرىنىڭ العاشقى نۇسقاسى وزبەك جۇرگىزگەن ساياسي-قۇرىلىمدىق رەفورماعا ساي قالىپتاسقاندىعىن، رۋلىق، تايپالىق جۇيەنىڭ قالىپتاسۋ پرينتسيپتەرىن تالداعاندا تولىق ايتىپ وتكەن بولاتىنبىز. سول جۇيە جانىبەك حاننىڭ جۇرگىزگەن ساياسي-يدەولوگيالىق باعىتى مەن مەملەكەتتى باسقارۋ جۇيەسىندە جۇرگىزگەن رەفورماسى وزبەك حان قۇرعان مەملەكەتتىڭ باسقارۋ جۇيەسىن كۇيرەتتى. وزبەك حان قۇرعان  مەملەكەتتىك جۇيە وسى الاش مەملەكەتىندە قايتادان تولىعىمەن قالپىنا كەلتىرىلدى. شەجىرەدە وسى پروتسەسس تولىعىمەن كورىنىس تاپقان. ەرەكشەلىگى شەجىرە باسىندا وزبەك حان ورنىنا الاشا  حان تۇرعانىن كورەمىز. بۇل قازاق حالقىنىڭ تاريحىنداعى تاعى ءبىر ساتى وسى الاش پەن الاشا حانمەن بايلانىستى ەكەندىگىن كورسەتەدى. بۇعان مىسال رەتىندە ز.سادىبەكوۆتىڭ «قازاق شەجىرەسى» اتتى كىتابىندا كەلتىرىلگەن شەجىرەنى الىپ كورەلىك: «نۋح پايعامباردىڭ ون ءۇشىنشى ۇرپاعى الاش، الاشتان جايىلحان، جايىلحاننان جۇمان، جۇماننان ءابىلحايىر، ءابىلحايىردان اقارىس، جانارىس، بەكارىس[12, 22-ب.].

قازاق تاريحىندا قازاق حالقىن قايتا توپتاسۋعا ءماجبۇر ەتكەن كۇردەلى كەزەڭنىڭ ءبىرى – التىن وردا مەملەكەتى ىدىراعان كەزەڭ بولاتىن. بۇل قازاق شەجىرەسىنىڭ سوڭعى جازىلۋى بولماعانىمەن، قازاق حالقىنىڭ قۇرامىن تولىق انىقتاعان كەزەڭ ەدى.

1419 جىلى ەدىگە ءبيدىڭ توقتامىس حاننىڭ ۇلى قادىربەردىمەن بولعان سوعىستا قازا تابۋىمەن التىن وردا مەملەكەتى بىرنەشە حاندىققا بولشەكتەنىپ كەتتى. ەدىل وزەنىنەن باتىسقا قاراي جانە ەدىل بويىنداعى وتىرىقشى حالىقتار ياساۋي جولىنان، تاريقات جولىنان باس تارتىپ، شاريعات جولىنا بەت بۇردى.  بۇل قوعامدىق قاتىناس پەن مەملەكەتتى باسقارۋ جۇيەسىندە وزگەرىستەرگە اكەلدى. تۇركىلىك جۇيە قولدانىستان شىعا باستادى. رۋلىق، تايپالىق جۇيەلەر بۇرىنعى رولىنەن ايرىلىپ، ىدىراي باستادى. ال، ەدىلدەن شىعىسقا قاراي سوزىلعان قازاق دالاسى مەن شىعىس ءسىبىر ايماعىندا وردا ەجەن مەن شيبان ۇرپاقتارى بيلەگەن بىرنەشە حاندىق پايدا بولدى. سولاردىڭ ىشىندەگى شايبانيلەر اۋلەتىنەن شىققان جۇمادىق حان بيلىگىندەگى حاندىق بولاشاق قازاق مەملەكەتتىگىنىڭ نەگىزى بولدى. وسى جۇمادىق حان مەملەكەتى قۇرامىنداعى رۋ، تايپالار بولاشاق قازاق حالقىنىڭ نەگىزىن قۇرادى. بۇل جەردە ەسكەرتە كەتەتىن ءبىر ءجايت – ەدىلدىڭ شىعىسىنداعى حاندىقتاردا ءدىني-يدەولوگيالىق باعىت ياساۋي جولى بولاتىن جانە ءاربىر حاننىڭ جانىندا ەدىگەنىڭ ۇلدارى مەن نەمەرەلەرى بەكلەربەگى قىزمەتىندە وتىردى. ال، رۋ، تايپالاردىڭ بيلىگى ياساۋي جولى وكىلدەرىنىڭ قولىندا بولدى. بۇل جۇيەمەن ءجۇرۋدى ابسوليۋتتىك بيلىكتى جاقتايتىن حاندار قولداي قويعان جوق. ولار وزدەرىنىڭ بيلەۋىنە ىڭعايلى بولادى دەگەن ءدىني-يدەولوگيالىق باعىتتى ىزدەۋمەن بولدى. سول كەزەڭدە ماۋاراننار جەرىندە بيلەۋشىگە ابسوليۋتتىك بەرەتىن، پارسى مادەنيەتىنە نەگىزدەلگەن، تۇركىلشىك دۇنيەتانىم جۇيەسىن تولىعىمەن وزگەرتىپ، جاڭا دۇنيەتانىم قالىپتاستىراتىن، تۇركىلەردەگى قوعامدىق قاتىناستاردى وزگەرتىپ، مەملەكەتتىڭ باسقارۋ جۇيەسىنىڭ نەگىزىڭ بولعان رۋلىق، تايپالىق جۇيەلەر مەن جۇزدىك قۇرىلىمداردى ىدىراتۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن سوپىلىق جول – ناقشبانديا تاريقاتى قالىپتاسىپ ۇلگەرگەن ەدى. حاندار قالايدا ەسەبىن تاۋىپ، وسى سوپىلىق جولدى ءوز حاندىقتارىندا مەملەكەتتىك يدەولوگيا دارەجەسىنە كوتەرۋگە بار كۇشىن سالدى. بۇل جولدى العاش ورىس حاننىڭ ۇرپاعى باراق حان قابىلداعانعا ۇقسايدى. ول ءوزىنىڭ قاسىندا بەكلەر بەگى بولعان مانسۇر ءبيدى حيۋانى شاپقانى ءۇشىن قيناپ ءولتىرۋى سونىڭ ايعاعى[13, 94-ب.]. ال، جۇمادىق حان بولسا، ءوزىنىڭ بەكلەربەگى بولعان عازى بيمەن بىرىگىپ، اتا جولدى بۇزعانى ءۇشىن، حالىققا كوپ قيانات كورسەتكەنى ءۇشىن رۋ، تايپا باسشالارى عازى ءبيدى ءولتىرىپ، وزدەرى جۇمادىق حاننان قاشىپ كەتەدى[14, س. 141.]. ارينە، بۇل جەردە جۇمادىق حان مەن عازى ءبيدىڭ ياساۋي جولىنان باس تارتقانى تۋرالى ناقتى ايتىلمايدى. بىراق عازى ءبيدىڭ حالىق كەشىرمەيتىن كۇناسى بولماسا، حالىقتىڭ ونى جازالاۋعا باتىلى بارماعان دا، ەدىگەنىڭ وزگە ۇلدارى مۇنداي باسسىزدىققا جول بەرمەگەن دە بولار ەدى. مىسالى، باراق حان مانسۇر ءبيدى حيۋادا ولتىرگەندە ەدىگەنىڭ ۇلدارى كىشى مۇحاممەدتەن اسكەر اكەلىپ، باراق حاندى مايدان دالاسىندا ولتىرگەنى بەلگىلى. عازى بي ولتىرىلگەندە ەدىگەنىڭ بالالارى ەشقانداي ارەكەتكە بارعان جوق. سوعان قاراعاندا، عازى ءبيدىڭ كەشىرىلمەس كۇنا جاساعانى انىق.

جۇمادىق حان بولسا، وزىنەن بولىنە كوشكەن حالىقتى جازالاماق بولىپ، سوڭىنان قۋا بارىپ، ۇرىس سالعاندا مايدان دالاسىندا ءولىپ، حان تاعى بيلەۋشىسىز قالادى. حالىق سول كەزدە بيلەردىڭ باسشىلىعىمەن ون جەتى جاستاعى ءابىلحايىر حاندى تاققا وتىرعىزدى. وسى وقيعا قازاق تاريحىنداعى ەلەۋلى وقيعانىڭ ءبىرى بولدى. ەدىگە ولگەن سوڭ بىرلىگى ىدىراعان حالىق، قايتادان  ەل بولىپ، باس بىرىكتىرىپ، تۋىن كوتەردى. وسى وقيعا قازاق تاريحىنداعى شەشۋشى كەزەڭنىڭ ءبىرى بولدى. وسى ءابىلحايىردى تاققا وتىرعىزعاننان كەيىن مەملەكەتتىك جۇيەنى قايتا قۇرۋ شارالارى جۇرگىزىلدى. رۋلىق، تايپالىق جۇيەلەر رەتتەلىپ، جۇزدىك قۇرىلىمدارعا بىرىكتىرىلدى. وزبەك حان تۇسىنداعى مەملەكەتتىك جۇيە تولىعىمەن قايتا قالپىنا كەلتىرىلدى. بىراق بۇل جولى وزبەك حان كەزىندەگى جوشى ۇلىسىنىڭ بار حالقى بۇل مەملەكەت قۇرامىنا ەنە العان جوق. ويتكەن، جانىبەك حاننان كەيىنگى كەزەڭدە ءدىني-رۋحاني ۇدەرىستەر مەن سونىڭ سالدارىنان بولعان ساياسي وقيعالار تۇركى حالىقتارىنىڭ باتىس بولىگىن شىعىستاعى قانداستارىنان وقشاۋلاپ ۇلگەرگەن ەدى. بۇل كەزەڭ حالقىمىز تاريحىنداعى شەشۋشى كەزەڭنىڭ ءبىر بولعاندىقتان شەجىرە ۋاقىت شىندىعىنا وراي قايتا تۇزىلگەن بولاتىن.

وسى وقيعا «وزبەك شەجىرەسى» اتتى شەجىرەلەرىندە بىلايشا كەسكىندەلەدى: نۇح پايعامباردان الاشقا دەيىن ون اتا، الاشتان جايىلحان، جايىلحاننان قازاق، قازاقتان جۇمان، جۇماننان ءابىلحايىر. ال، ءابىلحايىردان اقارىس، جانارىس، بەكارىس بولىپ، قازاقتىڭ ءۇش ءجۇزى تارايدى[15]. ەندى وسى شەجىرەنى تارقاتىپ، تالدار بولساق، وندا وسى تىزبەكتە اتى اتالعان تۇلعالار ارتىندا ناقتى تاريحتا ءومىر سۇرگەن كىسىلەر تۇرعانىن كورۋگە بولادى. بىراق ازىرگە ءبىز ولاردىڭ انىق قايسىسىنىڭ كىم ەكەنىن اشىپ ايتىپ بەرە المايمىز. الايدا، سول كەزەڭگە قاتىستى تاريحي دەرەكتەردى سارالار بولساق، وندا سول اتى اتالعان كىسىلەر ىشىنەن كىمنىڭ كىم انىقتاۋ مۇمكىندىگى بار. بۇل شەجىرەنىڭ بۇدان الدىڭعى كەزەڭدەردە جازىلعان شەجىرەلەردەن باستى ەرەكشەلىگى – مۇندا التىن وردا مەملەكەتى ىدىراعاننان كەيىنگى ەتنيكالىق ۇدەرىستەردىڭ ناقتى كورسەتىلۋى. مىسالى، الاشتان باستالاتىن شەجىرەدە «الاشتان جايىلحان، سەيىلحان» – دەپ بولىنەدى. جوعارىدا كورسەتكەنىمىزدەي ءابىلحايىردان باستالاتىن شەجىرەدە الاشتان تارايتىن سەيىلحان اتى اتالمايدى. دەمەك، بۇل شەجىرە وسىعان دەيىن بىرگە بولعان تۇركىمەندەردىڭ ءابىلحايىردى حان كوتەرىپ، قايتا توپتاسقاندا تۇركىمەندەردىڭ ءبولىنىپ كەتكەندىگىن كورسەتىپ تۇر. ال، جايىلحاننىڭ بالاسى قازاق، قازاقتان جۇمان. وسى قازاق قۇرامىندا ءالى ەتنيكالىق جىكتەلۋگە تۇسپەگەن قازاق، وزبەك، نوعاي، قاراقالپاق حالىقتارى بار. بۇل جەردەگى قازاق دەمەكتىڭ ءمانىسى جانىبەك حاننىڭ ءدىني-يدەلوگيالىق ساياساتىنا قارسى شىعىپ، ياساۋي جولىن بەرىك ۇستانعان حالىق رەتىندە ءوزىنىڭ ءدىني-رۋحاني، مادەني ەركىندىگىن ساقتاپ قالعان حالىقتى كورسەتۋىندە بولىپ وتىر. شەجىرە تىزبەگىندەگى جۇماننىڭ جۇمادىق حان ەكەندىگى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى.

بۇل شەجىرەدەگى قازىرگى قازاق شەجىرەلەرىنەن ەرەكشەلىگى - بۇگىنگى قازاق حالقى قۇرامىندا كەزدەسپەيتىن رۋ، تايپالاردىڭ جۇزدەر قۇرامىندا بولۋى. قازىرگى ۇلى ءجۇز قۇرامىندا جوق «مىڭ»، «ءجۇز»، «قىرىق» رۋلارى مەن قاراقالپاق حالقى جەكە تايپا رەتىندە وسى ءجۇزدىڭ قۇرامىندا ءجۇر. ال،  «مىڭ»، «ءجۇز»، «قىرىق» رۋلارىنىڭ باشقۇرت حالقىنىڭ قۇرامىندا بار ەكەندىگىن ر.كۋزەەۆ جازعان بولاتىن[16, س. 48-57]. ال، وڭتۇستىكتەگى «مىڭ»، «ءجۇز»، «قىرىق» رۋلارىنىڭ وزبەك حالقىنىڭ قۇرامىنا ءسىڭىپ كەتكەنىن كورەمىز. قوقان حاندىعىنىڭ نەگىزىن قالاعانداردىڭ ءبىرى ناربوتا ءبيدىڭ وسى «مىڭ» رۋىنان ەكەندىگىن تاريحي دەرەكتەر راستايدى[17, س. 113]. ال، قاراقالپاقتاردىڭ تۇرسىن مۇحاممەد حاننىڭ زامانىندا تۇركىستاندا بۇلىك شىعارىپ، قازاق حالقى قۇرامىنان قۋىلعانى، ودان باسقا ەتنيكالىق بىرلىككە اينالعانى تاريحتان بەلگىلى[17, 406-ب. ].مۇنداي ساياسي، ەتنيكالىق ۇدەرىستەر استارىندا ءدىني، رۋحاني ۇدەرىستەر جاتقانىن ءالى كۇنگە تاريحشىلار ەسەپكە الا بەرمەيدى. سول سەبەپتى، ءبىز ەندىگى كەزەكتە ءدىني-رۋحاني ۇدەرىستەردىڭ  وزبەك ۇلىسى تاعدىرىنا قانشالىقتى ىقپال ەتكەنىنە توقتالىپ كورەلىك.

ول مەملەكەت تۋرالى ورتاعاسىرلىق تاريحشى ماحمۋد يبن ۋالي بىلاي دەپ جازدى: «جانىبەك حان ولگەن 758/1356-57 جىلدان 835/1428-29 جىلعا دەيىنگى ارالىقتا دەشتى قىپشاقتاعى پاتشالىق تاعىنا اقىلدى، ءارى تاباندى باسشى تابىلمادى. سونىڭ سەبەبىنەن مەملەكەتتەگى ءدىن مەن مەملەكەت ءىسى قوجىرادى. حالىق باسىن بىرىكتىرىپ تۇرعان ارقاۋ ءۇزىلدى، بىرلىك كەتتى. بۇل ەلدىڭ حالقىنىڭ وسىنشالىق قينالعانىن كورگەن ۇلى جاراتۋشى ەلدىڭ بولاشاعىن جارىق قىلاتىن، ءدىن مەن مەملەكەت ءىسىن قالپىنا كەلتىرەتىن جاڭا جۇلدىزدى كوكجيەككە شىعاردى. ول ءابىلحايىر حان ەدى. دۇنيە قايتا جارىققا تولدى. بۇلىنگەن دۇنيە قايتادان قالپىنا كەلدى. قوعامنىڭ بارلىق مۇشەسىنىڭ مۇددەسى قايتادان قالىپقا ءتۇسىرىلدى. قوعام قايتا گۇلدەنە باستادى. ايگىلى احمەتتىڭ جولىنىڭ زاڭدارى مەن مۇحاممەدتىڭ ءدىنى قايتا گۇلدەدى[14, س. 346.].» وسى ءبىر كىشكەنە ءۇزىندىنىڭ ءوزى يسلام ءدىنىنىڭ، ونىڭ ىشىندە ياساۋي جولىنىڭ التىن وردا مەملەكەتىندە قانداي رول اتقارعاندىعىن، ءابىلحايىردىڭ سول جولدى قايتادان قالپىنا كەلتىرگەندىگىن كورسەتىپ تۇرعان جوق پا؟ دەمەك، بۇل جوشى ۇلىسىنداعى حالىقتاردىڭ باسىن بىرىكتىرگەن نەگىزگى ارقاۋ ياساۋي جولى بولعاندىعىن، رۋحاني فاكتوردىڭ شەشۋشى مانگە يە بولعاندىعىن كورسەتەدى. ەندىگى كەزەكتە  سول ءابىلحايىردى تاققا وتىرعىزىپ حان كوتەرگەن كىمدەر ەدى، سوعان توقتالايىق. ماس‘ۋد يبن ‘ۋسمان كۋحستانيدىڭ «تاريح-ي ابۋ-ل حاير-حان-ي» اتتى ەڭبەگىندە مىناداي كىسىلەردىڭ اتتارى اتالادى: «بارلىق اسكەرباسىلار، داڭقتى پايعامبار اۋلەتىنىڭ وكىلدەرى، «تا» جانە «يا-سين» (سوپىلار) وكىلدەرى بولدى. ولاردىڭ ىشىندەگى ەڭ داڭقتىلارى قۇل مۇحاممەد سەيىت جانە قارا سەيىت(اللا ولاردىڭ قابىرىن جارىق ەتسىن.) جانە بۇزۇنجار بي قيات، ۋاققاس بي ماڭعىت، شايح سوفى وعلان، ساتۇع بي، ءسۇيىنىش بي، قارا كەدەي دۇرمەن، اق سوفى نايمان، شايح سوفى نايمان، ... ءجۇسىپ قوجا وكىرەش نايمان، قاجى مىرزا شات، باحتى قوجا ۇيعىر، ورىس قوڭىرات تاعى باسقا ۇلى ادامدار قۋاتتى ءامىرشىنىڭ سارايىنا كەلىپ، ونىڭ جەڭىمپاز اسكەرلەرى مەن قىزمەتشىلەرىنىڭ قاتارىنان ورىن الدى» [14, س. 141-144.]. بۇل دەرەك سول كەزدەگى قىپشاق دالاسىن مەكەندەگەن تۇركىلەر قۇرامىنداعى رۋلار مەن تايپالاردىڭ باسىنداعى باسشىلاردىڭ بارلىعى دەرلىك ءدىن وكىلدەرى ەكەنىن كورسەتىپ تۇر. دەمەك، ول كەزەڭدە رۋ، تايپا باسىندا الدىمەن رۋحاني باسشى بولعاندىعىن ناقتىلاي تۇسەدى. بۇل جەردە «سوپى» مەن «قوجا» اتاۋلارىنىڭ دىنگە قاتىسى بارلىعىنا كۇمان جوق. ال «بي» ءسوزىنىڭ تۇپكى ماعناسىنا كۇمان كەلتىرۋشىلەر تابىلۋى مۇمكىن. بىراق «بي» - دەپ ورتا عاسىرلاردا ءدىني، رۋحاني باسشىنى اتاعانىن جانە ول قازاق دالاسىنداعى ءدىننىڭ ءومىر ءسۇرۋ فورماسى بولعان ياساۋي جولىمەن تىكەلەي بايلانىستى ەكەندىگىن قازاقتىڭ كونەدەن قالعان اتالى سوزدەرى دالەلدەيدى. مىسالى:

  باتىر دەگەن باراق يت،

  ەكىنىڭ ءبىرى تابادى.

  بي دەگەن اق شاريعات،

  ىلۋدەن بىرەۋ تابادى[18, 378-380-بب.].

نەمەسە «ەلگە باي قۇت ەمەس، بي قۇت» دەگەن ماتەلدەر-اق ءبيدىڭ قازاق قوعامىندا اسا جوعارى باعالانعاندىعىن كورسەتەدى. بۇل دەرەكتەر ءابىلحايىر حان باسقارعان وزبەك ۇلىسىندا ياساۋي جولى سالتانات قۇرعانىن دالەلدەيدى. ءابىلحايىر حان ياساۋي جولىنا ادال بولعان كەزەڭدە ونىڭ تاسىنىڭ ورگە دومالاپ، ەشكىمدى بەت قاراتپاعانى تاريحتان بەلگىلى. الايدا، 1446 جىلى ءابىلحايىر حاننىڭ سىر بويىنداعى قالالاردى جاۋلاپ الۋى، سىر بويىنداعى سىعناق قالاسىنا ءوزىنىڭ ورداسىن ورناتۋى ونى مەملەكەتتى باسقارۋ ساياساتى مەن مەملەكەتتىڭ قۇرىلىمدىق جۇيەسىن وزگەرتۋگە يتەرمەلەدى. ويتكەنى، ول وسى جەردە ناقشبانديا تاريقاتى وكىلدەرىنىڭ ىقپالىنا تۇسەدى. بىراق جازبا دەرەكتەردە ءابىلحايىر حاننىڭ سىعاناقتا كىممەن كەزدەسكەنى تۋرالى ناقتى دەرەك جوق. بىراق بۇكىل وزبەك ۇلىسىنداعى ساياسي جاعدايدىڭ كۇرت وزگەرۋى; ءابىلحايىر حاننىڭ ۇزاق جىلدار بويىنا تىرەگى دە، سەرىگى دە بولعان ەدىگەنىڭ نەمەرەسى ۋاققاس ءبيدى ءولتىرۋى، ارقادا قارا قىپشاق قوبلاندىنىڭ ارعىنننىڭ ءبيى – دايىر قوجا-اقجول ءبيدى ءولتىرۋى[19, 24-25-بب.]، ودان كەيىن كوپتەگەن رۋ، تايپالاردىڭ ءابىلحايىردان بولىنە كوشۋى، حالىق الدىندا حان تاراپىنان كەشىرىلمەس كۇنا جاسالىنعاندىعىن دالەلدەيدى. اتا جولدان اتتاپ، انتتى بۇزباسا، ياساۋي جولىنان باس تارتپاسا حالىق ونشالىقتى قاتال شارالارعا بارماعان بولار ەدى. وسى وقيعا وزبەك ۇلىسىن ۇشكە ءبولىپ، تاريح ساحناسىنا ءۇش مەملەكەتتى: قازاق حاندىعى مەن شايبانيلەر مەملەكەتىن، نوعاي ورداسىن شىعاردى. وزگەنىڭ رۋحاني ىقپالىن قابىلداماعان، تۇركىنىڭ ءورشىل رۋحىنىڭ وزەگى بولعان ياساۋي جولىنداعى حالىق قازاق اتانىپ، اتا جۇرتقا يە بولىپ قالدى. ال، ناقشبانديا تاريقاتىن قابىلداپ، سوعدى-تاجىك مادەنيەتىنە مويىن ۇسىنعان حالىق اتا جۇرتقا سىيماي، ماۋارانناحر جەرىنە كەتۋگە ءماجبۇر بولدى. ال، نوعايلار بولسا، قازاق دالاسىنىڭ باتىس ولكەسىنە قاراي ىعىستى.

وعان دەيىن دە نوعايلار ءوز الدىنا ەركىن ءومىر سۇرگەنىمەن، وزدەرىن شەت جەرلەرگە جەكە مەملەكەت ەسەبىندە تانىتقان ەمەس. ويتكەنى، ەدىگە ۇرپاقتارى ءالى دە بولسا جوشى اۋلەتىنەن بيلىككە لايىق تۇلعا شىعار دەگەن ۇمىتپەن، مەملەكەتتەگى ساياسي بيلىكتى حان ۇرپاعىنىڭ وكىلىنە ساقتاپ كەلدى. وكىنىشكە وراي، ونداي تۇلعا شىقپاق تۇگىل، ءابىلحايىر حاننىڭ، كەرىسىنشە، ناقشبانديا تاريقاتىن قابىلداپ، ابسوليۋتتىك بيلىككە ۇمتىلۋى، ولاردىڭ جوشى ۇرپاقتارى ىشىنەن لايىقتى تۇلعا تابامىز دەگەن ءۇمىتىن ءۇزدى. ويتكەنى، ءابىلحايىر حاننىڭ ناقشبانديا تاريقاتىن قابىلداپ، ياساۋي جولىنان باس تارتۋى بۇل تەك ءدىني-رۋحاني، يدەولوگيالىق سالاداعى وزگەرىس ەمەس، سونىمەن بىرگە، مەملەكەتتىڭ بۇكىل بولمىسى مەن قۇرىلىمدىق جۇيەسىنە وزگەرىس اكەلەر  كۇردەلى قادام ەدى. ويتكەنى، وزبەك حاننان بەرى قالىپتاسقان مەملەكەتتىڭ قۇرىلىمدىق جۇيەسى تولىعىمەن وزگەرىسكە ءتۇسۋ كەرەك بولاتىن. مەملەكەتتى باسقارۋدىڭ نەگىزگى تەتىگى سانالعان بيلەر ينستيتۋتى مەن ولار ارقا سۇيەگەن رۋلىق، تايپالىق جۇيەلەر ءوزىنىڭ وسى كۇنگە دەيىن اتقارىپ كەلگەن ساياسي مانىنەن ايىرىلدى. بار بيلىك حان مەن حان اۋلەتىنىڭ قولىنا شوعىرلانۋى ءتيىس بولدى. بۇل قىپشاق دالاسىن جايلاعان تۇركى حالىقتارىنىڭ مەملەكەتتىگىنە ۇلكەن قاۋىپ ءتوندىردى. مەملەكەتتىڭ باسقارۋ جۇيەسىن قۇراعان حان مەن رۋلىق، تايپالىق جۇيە باسشىلارى – بيلەر اراسىندا تۋىنداعان بۇل قاراما-قايشىلىق – مەملەكەتتى باسقرۋ جۇيەسىن داعدارىسقا ۇشىراتتى. ناتيجەسىندە، ءابىلحايىر حاننىڭ بۇل تالابىنا كونبەگەن رۋ، تايپالار باسشىلارى جانىبەك پەن كەرەي سۇلتانداردى شاقىرىپ، قازاق حاندىعىنىڭ ىرگەسىن قالادى. بىراق نەگە ەكەنى بەلگىسىز، نوعاي مىرزالارى جانىبەك پەن كەرەيگە ەل تىزگىنىن بەرۋگە قۇلىقتى بولمادى. مۇمكىن، ولار جانىبەك حاننىڭ اكەسى باراق حاننىڭ ءوز ورداسىنىڭ بەكلەربەگى بولعان مانسۇر ءبيدى حيۋانى شاپقانى ءۇشىن كوزىنە قورعاسىن قۇيىپ ولتىرگەنىن كەشىرە الماعان بولار. قازىر ءبىزدىڭ قولىمىزدا ناقتى دەرەك جوق. الايدا، باراق حاننىڭ مانسۇر ءبيدى ولتىرۋىندە ءبىز بىلە بەرمەيتىن ءبىر سەبەپ بار. نوعاي ورداسىن بيلەگەن ەدىگە ۇرپاقتارىنىڭ جانىبەك پەن كەرەي سۇلتانداردى مويىنداماۋىنا قاراعاندا، باراق حان سول XV-ءشى عاسىردىڭ باسىندا ناقشبانديا تاريقاتىن قابىلداعان جوق پا دەگەن زاڭدى سۇراقتى تۋىنداتادى. ويتكەنى، سول XVع. باسىندا حورەزم جەرى ناقشبانديا تاريقاتىنىڭ نەگىزگى ورتالىقتارىنىڭ ءبىرى بولىپ ۇلگەرگەن ەدى. ال، نوعاي مىرزالارى ودان كەيىن قانشا ۋاقىت جوشى اۋلەتى وكىلدەرىن حان قىلماق ارەكەتىندە بولدى. ولاردىڭ سوڭعى ءۇمىتى ءابىلحايىر حاننىڭ نەمەرەسى مۇحاممەد شايباني ەدى.

1472 جىلى مۇحاممەد شايباني بۇحارادا بولىپ، سىعاناققا قايتا ورالعاندا، ونى مۇسا مىرزا شاقىرتىپ الادى. مۇسا ونى حان سايلاماق پيعىلى بارلىعىن جاسىرمايدى. نوعاي مىرزالارى مۇحاممەد شايبانيعا حانعا كورسەتىلەتىن بارلىق قۇرمەتتى كورسەتىپ، قارسى الادى. مۇحاممەد شايبانيدىڭ مۇسا مىرزاعا كەلگەنىن ەسىتكەن قازاق حاندارى ولاردى ۇستاپ اكەلۋ ءۇشىن بۇرىندىق باستاعان 1000 كىسىنى دەشتى قىپشاققا اتتاندىرادى. الايدا، جەڭىلىپ كەرى شەگىنەدى[20, س. 44.]. وسى سوعىستان سوڭ، مۇسا مىرزانىڭ مۇحاممەد شايبانيعا ىقلاسى وزگەرىپ، ونى حان كوتەرۋدەن باس تارتى. ول امىرلەرىمەن اقىلداسقاندا، ولار: «كونە داۋىردەن بەرى قازىرگى كۇنگە دەيىن ماڭعىت بيلەرى سايلاعان حان ماڭعىت بيلەرىنە مەملەكەتتە ەركىندىك بەرەتىن. ەگەردە مۇحاممەد شايباني وسى كونە داستۇرمەن كەلىسەر بولسا، وندا جاقسى. ءبىز ونى حان سايلايمىز. بولماسا،  جولى اشىق[14, س. 104.]»، – دەيدى. مۇسا ءوز بيلەرىنىڭ ءسوزىن ماقۇل كورىپ، مۇحاممەد شايبانيدى حان كوتەرۋدەن باس تارتتى.

بۇل ءبىر جاعىنان نوعاي مىرزالارى وسى وقيعاعا دەيىن ساياسي بيلىكتى قولدارىنا الۋعا ءالى شەشىم قابىلداماعانىن كورسەتسە، ەكىنشى جاعىنان، وسىعان دەيىن قىپشاق دالاسىندا بىرنەشە مەملەكەت قاتار ءومىر سۇرگەنىمەن، ول حاندىقتار قۇرامىنداعى حالىقتار اراسىندا بىرنەن-ءبىرىن ەرەكشەلەيتىن ەشقانداي ەتنيكالىق ەرەكشەلىكتەردىڭ ءالى تۋىنداماعانىن كورسەتەدى. ءابىلحايىر حاننىڭ وزگە سوپىلىق جولدى – ناقشبانديا تاريقاتىن قابىلداۋى قىپشاق دالاسىن مەكەندەگەن ءتۇرى تايپالارىنىڭ ودان ءارى ەتنيكالىق بىرلىكتەرگە جىكتەگەن باستى وقيعا بولدى. XVI عاسىرداعى قىپشاق دالاسىنىڭ ەتنوساياسي قۇرىلىمىن سۋرەتتەگەن فازاللاح يبن رۋزبەحان يسفاحاني بىلاي دەيدى: «ءۇش تايپانى وزبەكتەرگە جاتقىزادى. ولار شىڭعىس حان يەلىگىندەگى ەڭ مىقتىلار. قازىر ولاردىڭ ءبىرى – شيبانيلەر; ەكىنشىسى – قازاقتار. ولاردىڭ داڭقى كۇشى مەن باتىرلىعىنىڭ ارقاسىندا الەمگە تاراعان. ءۇشىنشىسى – ماڭعىتتار. بۇلاردىڭ حاندارى ءبىر-بىرىمەن ءار كەزدە ەگەسىپ كەلەدى، ءبىر-ءبىرىنىڭ يەلىگىنە قول سۇعۋمەن كەلەدى. ولار ءبىرىن-ءبىرى جەڭسە، قولعا تۇسكەندەرىن قۇلدىققا ساتادى، تۇتقىنعا الىپ كەتەدى»[21, س. 47-48]. بۇل جەردە اۆتوردىڭ سول كەزەڭدەگى ساياسي ەتنيكالىق پروتسەستەردى ءدال سۋرەتتەگەنىن كورەمىز.

ودان كەيىنگى كەزەڭدەردە شىڭعىس حان ۇرپاقتارىنان تولىق كۇدەر ۇزگەن ەدىگە ۇرپاقتارى مەملەكەتتىك ساياسي بيلىكتى  تولىعىمەن ءوز قولدارىنا الىپ، مەملەكەتتى جەكە بيلەۋگە كوشتى. بىراق ولارعا وزدەرى ياساۋيا تاريقاتىندا بولا تۇرىپ، مەملەكەتتىك بيلىكتى قولعا الۋى رۋحاني-ادامگەرشىلىك تۇرعىسىنان قاتتى قيناعانعا ۇقسايدى. ويتكەنى، ياساۋيا تاريقاتىندا حان بيلىگى ءار كەزدە كيەلى سانالدى. ول تەك شىڭعىس حان ۇرپاقتارىنا تيەسىلى بولاتىن. ول شەكتەن ەشكىم اسىپ كەتە المايتىن. سول سەبەپتى، ەدىگە ۇرپاقتارىنىڭ نوعاي ورداسىنىڭ تاعىنا وتىرۋى  زاڭسىز بولىپ سانالدى. ولاردىڭ بۇل جاعدايدان شىعۋىنىڭ ءبىر عانا جولى بولدى. ول جول ولاردىڭ ياساۋي جولىنان باس تارتىپ، ناقشبانديا تاريقاتىن قابىلداۋى ەدى. ءسويتىپ، ولار دا ياساۋي جولىنان باس تارتىپ، ناقشبانديا تاريقاتىن قابىلدايدى. ولاردىڭ ناقشبانديا تاريقاتىن قابىلداعانىن كنياز يۋسۋپوۆتار اۋلەتىنىڭ «پوكولەننايا زاپيس» اتتى شەجىرەسىندەگى دەرەكتەردەن كورۋگە بولادى. ول شەجىرەدە ولاردىڭ ارعى اتالارى بابا تۋكلاس-بابا تۇكتى شاشتى ءازيزدىڭ پايعامبار حاليفاسى ابۋ باكر سىددىق اۋلەتىنەن ەكەندىگى جازىلعان[22, س. 94-97]. ال، ناقشبانديا تاريقاتى وزدەرىنىڭ رۋحاني باستاۋىن مۇحاممەد پايعامباردىڭ حاليفاسى ابۋ باكر سىددىقپەن جالعاستىراتىنىن ەسكەرسەك[23, س. 367]، وندا ەدىگە ۇرپاقتارىنىڭ دا ناقشبانديا تاريقاتىن قابىلداعانىنا كوزىمىز جەتەدى. ويتكەنى، كەيىنگى عاسىرلاردا ناقشبانديا تاريقاتىن قابىلداپ قازاق جۇزدەرى قاتارىنان شىعارىلعان ەتنيكالىق توپتار دا ءوز شەجىرەلەرىن وسى ابۋ باكر سىددىقتان تاراتاتىنىن كورەمىز. ال، ەدىگە بي مەن ونىڭ ارعى اتاسى سادر اد-دين شايح بابا تۋكلاستىڭ قاراحاندىق بيلەۋشىلەر اۋلەتىنەن شىققان وتراردىڭ سوڭعى حانى حاسان يبن ابد ال-حالىق حاننىڭ ءتورتىنشى ۇرپاعى ەكەندىگىن قاراحاندىق قوجالار اۋلەتىنىڭ شەجىرەسىندە جازىلعان[6,136-139قق].وسىلاي ءابىلحايىر حاننىڭ ناقشبانديا تاريقاتىن قابىلداۋى قىپشاق دالاسىنداعى رۋحاني تۇتاستىقتى بۇزىپ، حالىقتاردىڭ رۋحاني-مادەني جىكتەلۋىنە ىقپال ەتتى. ول ءوز كەزەگىندە قىپشاق دالاسىن مەكەندەگەن تۇركى تايپالارىنىڭ ەتنيكالىق كارتاسىنىڭ وزگەرۋىنە اكەلدى. قازىرگى كۇنگى وزبەك، قازاق، نوعاي حالىقتارىنىڭ كەزىندە ءبىر حالىق بولعاندىعىن ولاردىڭ قۇرامىنداعى رۋ، تايپالاردىڭ بىرتەكتىلىگىنەن، حالىق ساناسىندا ساقتالعان حالىق اۋىز ادەبيەتى ۇلگىلەرىنەن-اق كورۋگە بولادى.

اتا جۇرتتان قۋىلىپ، پانا تاپپاعان مۇحاممەد شايباني مەن ءىنىسى ماحمۋد سۇلتان كوپ جىلدار بويى ورتالىق ازيانى شارلاپ، بىردە موعولدىق بيلەۋشىلەردى، بىردە ءامىر تەمىر ۇرپاقتارىن، بىردە حاجى تارحاندى پانالاي ءجۇرىپ، XV عاسىردىڭ سوڭعى شيرەگىندە تەمىر ۇرپاقتارى اراسىنداعى قايشىلىقتى پايدالانا وتىرىپ، ماۋارانناحرداعى بيلىك ءۇشىن كۇرەسكە بەلسەنە ارالاستى. تەمىر ۇرپاقتارىنىڭ شي‘الىق باعىتتاعى كۋبراۆيا تاريقاتىنا بەت بۇرۋى ماۋارانناحر حالقىنىڭ تەمىر اۋلەتىنەن تەرىس اينالۋىنا اكەلدى[20, س.69]. وسى جاعدايدى ءوز پايداسىنا شەشە بىلگەن مۇحاممەد شايباني XV عاسىر سوڭىندا ماۋارانناحر تاعىنا يە بولدى. ونىڭ ۇستىنە ناقشبانديا تاريقاتىن قابىلداپ، پارسى مادەنيەتىن مويىنداعان مۇحاممەد شايباني دا[20, س. 80-81.]، ونىڭ سوڭىنا ەرگەن حالىق تا ماۋارانناحار حالقى ءۇشىن ونشالىقتى بوتەن بولا قويعان جوق. العاشقى كەزەڭدە تۇسىنبەۋشىلىك بولعانىمەن، تەمىر ۇرپاقتارىنىڭ ءوز بەتىنەن قايتپاۋى ماۋارانناحر حالقىن مۇحاممەد شايباني بيلىگىن مويىنداۋعا ءماجبىر ەتتى. وسى كۇرەستىڭ ناتيجەسىندە ماۋارانناحر جەرىندە شايبانيلەر مەملەكەتى تاريح ساحناسىنا شىقتى. شايبانيلەر مەملەكەتىندە بار بيلىك حان اۋلەتى وكىلدەرىنىڭ قولىنا شوعىرلاندىرىلدى. بۇل ءبىر جاعىنان شىڭعىس حان كەزىندەگى مەملەكەتتى باسقارۋ جۇيەسىن قالپىنا كەلتىرۋ بولىپ كورىندى. حان ولسە، ونىڭ ورنىن سول اۋلەت ىشىندەگى جاسى ۇلكەنى حان تاعىنا وتىرۋعا ءتيىس بولدى. بىراق بۇل ىشكى مازمۇنى جاعىنان مەملەكەتتى باسقارۋدىڭ يراندىق جۇيەسىن قابىلداۋ ەدى.

رۋ، تايپا باسشىلارى قولىندا بۇرىنعىداي مەملەكەتتىك ىسكە ارالاسۋ قۇقى مەن قوعامنىڭ ىشكى قايشىلىقتارىن رەتتەۋشى قىزمەتى بولماعانىمەن، ولاردىڭ ەركىنە ءوز قانداستارىنا بيلىك جۇرگىزۋ قۇقى قالدىرىلدى. ولاردىڭ بۇلىك شىعارماۋى ءۇشىن حاندار رۋ، تايپا باسشىلارىمەن ساناسۋعا ءماجبۇر بولدى. بىراق مەملەكەت بيلىگى تولىعىمەن حان قولىنا شوعىرلاندىرىلدى. مۇحامممەد شايبانيدىڭ تۇپكى ماقساتى ورىندالىپ، ابسوليۋتتىك بيلىككە قولى جەتتى. الايدا، مۇحاممەد شايباني دە، ونىڭ سوڭىنا ەرگەن حالىق تا بىرتىندەپ ءوز اتا-بابالارىنڭ ءداستۇرلى مادەنيەتىنەن، تۇركىنىڭ ءورشىل رۋحىنان بىرتىندەپ ايىلا باستادى. قىپشاق دالاسىنان كەلىپ، ماۋارانناحر جەرىنە سىڭگەن، سول مادەنيەتتى قابىلداعان وزبەكتىڭ قانشالىقتى وزگەرىسكە ۇشىراعانىن XIX عاسىرداعى ورىس زەرتتەۋشىسى ۆ. ناليۆكين بىلايشا سۋرەتتەيدى: «ۋزبەك-كوچەۆنيك ۆسەگدا گورديۆشەيسيا سۆويم وبرازوم جيزني ي وتنوسيۆشيسيا س پرەنەبرەجەنيەم كو ۆسياكومۋ درۋگومۋ رودۋ زانياتي، كرومە ۆوينى ي سكوتوۆودستۆا، س سوۆەرشەننو تاكيم جە پرەنەبرەجەنيەم ستال وتنوسيتسيا ي ك تومۋ سۆوەمۋ سوبراتۋ-ەدينوپلەمەننيكۋ، كوتورىي پرەزرەۆ وبىچاي وتتسوۆ، بروسيل ۆويلوچنۋيۋ يۋرتۋ، پوسەليلسيا ۆ گلينيانوي حيجينە، ستال پاحات ي سەيات، رازۆوديت دەرەۆيا، تكات، دەلات گلينيانۋيۋ پوسۋدۋ ي ت. پ.; ساموم جە نەپرودولجيتەلنوم ۆرەمەني وسەدلىي ۋزبەك  ستال ۆ وتنوشەني ۋزبەكا-كوچەۆنيكا، ياۆلياۆشەگو سوبويۋ توگدا ەششە گرومادنوە بولشينستۆو، كاكيم-تو وتششەپەنتسەم، ك كوتورومۋ وتنوسيليس سۆىسوكا، س پرەنەبرەجەنيەم، ۆسەگدا داۆايا چۋۆستۆوۆات سۆوە پرەۆوسحودستۆا، ۆىراجاۆشەەسيا ي بولشوي سۆوبودە دەيستۆي، ي ۆ بولشوي ۆوينستۆەننوستي، پوددەرجيۆاۆشەيسيا وسوبەننوستيامي وبرازا جيزني ي، ناكوەتس، ۆ يستەكشەم وتسيۋدا جە نەسراۆنەننو بولشەم پوليتيچەسكوم زناچەني. ەتا بىسترو ۋستانوۆيۆشاياسيا، سناچالا بىتوۆايا، ا زاتەم ي نراۆستۆەننايا، روزن بىلا ناستولكو ۆەليكا، چتو ۆسەم وسەۆشيم ۋزبەكام، نە ۆزيرايا نا تو، يز كاكوگو ۋزبەكسكوگو رودا وني پرويسحوديات، بىلو دانو وبششەە ناريتساتەلنوە يميا سارتوۆ، كوتوروە ۆپوسلەدستۆي راسپروسترونيلوس نا ۆسە ۆووبششە وسەدلوە تۋزەمنوە ناسەلەنيە، ت. ە. وديناكوۆو كاك نا وسەدلىح ۋزبەكوۆ، تاك راۆنو ي نا تادجيكوۆ. نەرەدكو سلۋچاەتسيا ي تەپەر سلىشات ۆ رازگوۆورە، چتو تاكوي-تو كيرگيز (كازاح)سدەلالسيا سارتوم»[24, س. 32].

بۇل جەردە ءبىز ءۇزىندىنى زەرتتەۋشىنىڭ ويى بۇرمالانباۋى ءۇشىن، قازاق تىلىنە اۋدارماي سول كۇيىندە بەرگەندى ءجون كوردىك. ويتكەنى، اۆتور تۇركىستان جەرىندەگى ەتنيكالىق پروتسەستەردى بارىنشا ءدال، ءارى شىنايى بەرگەنىن كورەمىز. الايدا، اۆتور حالىق ساناسىنداعى مۇنداي وزگەرىستى تەك ءومىر سالتى مەن ەكونوميكالىق جاعدايىنىڭ وزگەرۋىمەن عانا بايلانىستىرۋى جەتكىلىكسىز ەكەندىگىن تۇسىنە بەرمەيدى. قىپشاق دالاسىنان كەلىپ ماۋارانناحر جەرىنە ورنالاسقان كوشپەلى وزبەك وزگە حالىققا اينالۋ ءۇشىن ەڭ الدىمەن ءوزىنىڭ ءدىني تانىمىن وزگەرتىپ، تۇركىلىك مادەنيەتتىڭ وزەگى بولعان ياساۋي جولىنان باس تارتىپ، ناقشبانديا تاريقاتىن  قابىلداۋى كەرەكتىگىن تۇسىنە بەرمەيدى. كەز-كەلگەن ادام ءوزىنىڭ ءدىني تانىمىن وزگەرتپەيىنشە، ءوزىنىڭ رۋحاني-مادەني قاينارلارىنان قول ۇزبەيدى. وعان مىسال رەتىندە، جۇزدەگەن جىلدار قالالاردا تۇرىپ، ءالى كۇنگە قازاق حالقىنىڭ قۇرامىندا قالعان سىر بويىنداعى كونە قالالار تۇرعىندارىن ايتۋعا بولادى.

شايباني حان مەن ونىڭ سوڭىنا ەرگەن كوشپەلى وزبەكتەر قىپشاق دالاسىنان كەتىپ قويعان جوق، سونىمەن بىرگە، ولار وزدەرىن قىپشاق دالاسىمەن بايلانىستىرىپ تۇرعان رۋحاني كوپىردى دە بۇزدى، ءسويتىپ باسقا مادەنيەتكە بەت بۇردى. بىراق ولار ول كەزدە بۇل ماۋارانناحر جەرىندەگى شىڭعىس ۇرپاقتارىن مەملەكەتتىك بيلىكتەن ايىرار جالپى تۇركى حالىقتارىنىڭ مەملەكەتتىلىگىنە قاۋىپ توندىرەر جول ەكەنىن سەزگەن جوق. مۇحاممەد شايباني حان ماۋارانناحر تاعىنا وتىرعان كەزدەن اراعا  ءجۇز جىل سالىپ، ونىڭ سوڭىنا ەرگەن وزبەكتەر وزدەرىنىڭ ءداستۇرلى مادەنيەتىنەن تولىق قول ۇزگەن كەزدە شىڭعىس حان اۋلەتى بيلىگىنىڭ كيەلىلىگى تۋرالى ۇعىم دا ءوز ماڭىزىن جويدى. XVII ع. باسىندا شايبانيلەر مەملەكەتىنىڭ ىرگەسى سوگىلىپ، شىڭعىس حان ۇرپاقتارى ماۋارانناحر جەرىندە ساياسي بيلىكتەن كەتۋگە ءماجبۇر بولدى.

وزبەك ۇلىسىنىڭ ۇشكە ءبولىنىپ، جەكە حاندىقتارعا اينالۋى رۋ، تايپالاردىڭ ىشتەي ءبولىنىپ، جىكتەلۋىنە اكەلدى. ۇستانعان ءدىني باعىتىنا قاراي كىمدى، قايسى ءدىني-ساياسي توپتى قولدايتىنىنا بايلانىستى رۋ، تايپالار ىشتەي جىكتەلىپ، وسى ءۇش مەملەكەت قۇرامىنا ءبولىنىپ كەتتى. ءبىز ونى قازىرگى قازاق، وزبەك، نوعاي حالىقتارىنىڭ قۇرامىنداعى رۋ، تايپالاردان كورە الامىز. بۇل وزبەك ۇلىسى حالىقتارى ىشىندەگى جىكتەلۋ جوعارعى بيلىك جۇيەسى وكىلدەرىن عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە، جاي حالىق اراسىن دا قامتىعاندىعىن كورسەتەدى. مىسالى، قوڭىرات، قاڭلى، قىپشاق، نايمان، قىپشاق تايپالارىنىڭ وكىلدەرى قازاقتىڭ قۇرامىندا دا، وزبەكتىڭ قۇرامىندا دا، نوعايدىڭ قۇرامىندا دا بار. ەگەردە بۇل رۋحاني جىكتەلۋ وزبەك ۇلىسىنداعى بيلىك جۇيەسى وكىلدەرىن عانا قامتىعان بولسا، وندا بەلگىلى تۇلعالار سوڭىنان سولارعا قاراستى رۋ، تايپالار عانا ىلەسىپ، رۋ، تايپالار ىشتەي بولىنبەگەن بولار ەدى. بۇل سول كەزەڭدەگى ءدىني-يدەولوگيالىق تىكە-تىرەستىڭ جالپى ۇلىس حالقىن تۇگەل قامتىعاندىعىن كورسەتەدى.

وزبەك ۇلىسىنىڭ ىدىراپ، ءۇش حالىققا ءبولىنۋى مەملەكەتتىڭ باسقارۋ جۇيەسىنىڭ نەگىزگى تىرەگى بولعان بيلەر ينستيتۋتىنا دا كەرى ىقپالىن تيگىزدى. بيلەر ينستيتۋتى كۇردەلى وزگەرىستەرگە ۇشىرادى. ول وزگەرىس ەدىگە ۇرپاقتارىنىڭ، ولارمەن بىرگە جالپى ورتا جۇزگە رۋحاني جەتەكشى بولىپ، بيلىك جۇرگىزگەن قاراحاندىق بيلەۋشىلەر اۋلەت وكىلدەرى – قاراحان قوجالاردىڭ حالىقتان ءبولىنىپ، ەدىگە ۇرپاقتارىنىڭ سوڭىنان كەتۋى ورتا ءجۇزدىڭ رۋ، تايپالارىنىڭ مەملەكەتتىك بيلىك جۇيەسىندەگى مۇددەسىن قورعايتىن وكىلدەرىسىز قالدىردى. بۇل ماسەلە سول كەزەڭدەگى ياساۋي جولىنىڭ نەگىزىن قۇرايتىن ىسحاق باب ۇرپاقتارى تاراپىنان وڭتايلى شەشىلگەنىن كورۋگە بولادى. بۇدان كەيىنگى كەزەڭدە ورتا جۇزگە ءپىر بولۋ ىسحاق بابتان تارايتىن باقسايىس قوجا اۋلەتتەرىنىڭ قولىنا ءتيدى. بۇل وقيعا «تەمىر-ناما» اتتى كيەلى تاريحتا بىلايشا باياندالادى: «بىردە ساييد اتا ۇيىقتاپ جاتقاندا تۇسىندە زەڭگى اتا ايان بەرىپ، «دەشتى قىپشاققا بارىپ، حالقىن يسلامعا كىرگىز!- دەپ بۇيىرادى. ساييد اتا ەرتەسىنە شاكىرتتەرى قاسىم شايح، حادىم شايح، باقسايىستى الىپ، دەشتى قىپشاققا اتتانادى. دەشتى قىپشاق حانى قۇسىراۋ قۇلالعا كەلىپ، وزدەرىنىڭ پىرلەرى زەڭگى اتانىڭ بۇيرىعىمەن دەشتى حالقىن يسلام دىنىنە بەت بۇرعىزۋعا كەلگەنىن ايتادى. قۇسىراۋ قۇلال يسلام ءدىنىن قابىلداماس بۇرىن ءوزىنىڭ بۇلارعا قويار ءۇش شارتى بارىن ايتادى. «ەگەردە ءۇش شارتتى تولىق ورىنداساڭدار، يسلام ءدىنىن قابىلدايىق. ءبىرىنشى شارتىمىز – ءبىر پالۋانىمىز بار، ونى جەڭەسىن; ەكىنشى شارت – ءبىر ەسى اۋىسقان قىزىمىز بار، ونى جازاسىن; ءۇشىنشى شارت – بىرەۋلەرىڭىز ءبىزدىڭ دىنباسىمىزبەن بىرگە تاندىر ىشىنە ءتۇسىپ، وتتا وتىراسىزدار،» – دەيدى. ساييد اتا ءۇش شارتتى دا قابىل الادى. قاسىم شايح پالۋانمەن كۇرەسىپ، ونى جەڭەدى. حادىم شايح تاندىرعا ءتۇسىپ امان شىعادى. ساييد اتا ءوزى ەسى اۋىسقان قىزدى جازىپ، ساۋىقتىرادى. حان بۇكىل حالقىمەن ساييد اتاعا ءمۇريد بولىپ، قىزمەت قىلادى. ءبىر كۇنى ساييد اتا باقسايستى ەرتىپ، حۇسىراۋ حانمەن بىرگە اڭعا شىعادى. سول كەزدە ساييد اتاعا حۇسىراۋ حاننىڭ اتتان قۇلاپ، ولەتىنى ايان بولادى. ساييد اتا باقسايىسقا حاندى قۇلاتپاي كوتەرىپ الۋدى بۇيىرادى. بىراق حاننىڭ جۇرەگى جارىلىپ، ءبىر ساعات ءولىپ، قايتا تىرىلەدى. ساييد اتانىڭ بۇل قىزمەتىنە ريزا بولعان حۇسىراۋ حان ساحىپ جامال اتتى قىزىن ساييد اتاعا ءنازىر قىلادى. ساييد اتا قىزدى باقسايىس اتاعا قوسىپ، ءوزىن دەشتى قىپشاققا قالدىرىپ، ءوزى كەرى حورەزمگە قايتادى[24]». «تەمىر-ناما» قولجازباسىنداعى دەشتى قىپشاقتى يسلامداندىرۋ جونىندەگى دەرەكتەر وسى. ارينە، ءبىز بۇل جەردە ايتىلعانداردىڭ تاريحي شىندىعىنان كورى اڭىزدىق سيپاتى باسىم ەكەندىگى انىق. دەشتى قىپشاقتا حۇسىراۋ قۇلال اتتى حاننىڭ بولماعانى دا تاريحتان بەلگىلى. الايدا، بۇل تۇلعانىڭ قاسىم حاننىڭ ءپروتوتيپى بولۋ ىقتيمالدىعى جوق ەمەس. ال، قاسىم شايح، حادىم شايح، باقسايىس اتالاردىڭ تاريحتا بولعاندىعى كۇمان تۋدىرمايدى. ولار تۋرالى «لاماحات» سياقتى ياساۋيا تاريقاتىنىڭ تاريحىنا ارنالعان شىعارمالاردا باياندالادى. ونىڭ ۇستىنە ولاردىڭ جەرلەنگەن جەرلەرى، ولار جونىندەگى كيەلى اڭىزدار حالىق اراسىندا ءجيى ايتىلادى. مىسالى، قاسىم شايح پەن باقسايىس اتانىڭ جەرلەنگەن جەرى قىزىلوردا وبلىسى، جاڭاقورعان اۋدانى تەرريتورياسىندا. ال حادىم شايحتىڭ جەرلەنگەن جەرى ازىرگە بەلگىسىز. وسى ءۇش شايحتىڭ قازاق شەجىرەلەرىندەگى قازاق حاندىعى ءوز الدىنا وتاۋ قۇرىپ، جەكە ەل بولعان كەزەڭدەگى قازاقتىڭ ءۇش جۇزىنە ءپىر بولعان شەجىرەلەردەگى بايشورا، جانشورا، بەكشورا بولۋى ابدەن ىقتيمال. باقسايىس اتانىڭ دەشتى قىپشاققا ءپىر بولۋىنا قاراعاندا، ورتا جۇزگە ءپىر بولعان جانشورا دەپ اتاۋعا بولادى. ويتكەنى، باقسايىس قوجالار اۋلەتىنىڭ وكىلدەرى وتكەن عاسىردىڭ جيىرماسىنشى جىلدارىنا دەيىن ورتا ءجۇزدىڭ جيىرما التى رۋىنا ءدىني قىزمەتكەرلەردى باباتا مەدرەسىندە دايىنداپ كەلگەنى تاريحي شىندىق[24]. ولاي بولسا، بۇل «تەمىر-ناماداعى» دەرەكتىڭ تاريحي نەگىزى بارلىعىن كورسەتەدى.

بۇل ايتىلعاندار قازاق حاندىعىنىڭ العاشقى جەكە مەملەكەت بولىپ، شاڭىراق كوتەرگەن كەزەڭى ونشالىقتى وڭاي بولماعانىن بايقاتادى. بۇل جەردە ياساۋي جولى وكىلدەرىنىڭ حالىقتىڭ رۋحاني تۇتاستىعىن ساقتاۋ جولىندا كۇردەلى قادامدار جاساعانىن كورەمىز. ادەتتە، ىسحاق باب اۋلەتى وكىلدەرى ۇلى ءجۇز بەن حان اۋلەتىنە ءپىر بولاتىن. ال، قاراحاندىق بيلەۋشىلەر اۋلەتى وكىلدەرى ورتا ءجۇزدى تاستاپ كەتكەن كەزدە، ىسحاق باب اۋلەتى وكىلدەرىنىڭ تۇركىنىڭ رۋحاني تۇتاستىعىن ساقتاۋ ءۇشىن ءوز وكىلدەرىن ورتا جۇزگە اپارىپ، حالىقتىڭ ودان ءارى جىكتەلۋىنە مۇمكىندىك بەرگەن جوق. وسى كەزەڭدە حاندار دا بيلەر ىقپالىنان شىقپادى. بۇل ءوز كەزەگىندە مەملەكەتتىڭ ىشكى جاعدايىنىڭ تۇراقتالۋىنا مۇمكىندىك بەردى. ەڭ باستىسى قازاق حالقى تۇركىنىڭ ءدىني-رۋحاني، مادەني بولمىسىنىڭ وزەگى-ياساۋي جولىن ساقتاپ قالدى. العاشقى كەزەڭدە كەرەي حان دا، جانىبەك حان دا بۇلعاقتاماي قازاق حاندىعىنىڭ نىعايۋىنا، وركەندەۋىنە قىزمەت ەتتى. بۇل كەزەڭدەگى رۋحاني جىكتەلۋشىلىك تۋرالى قازاق شەجىرەلەرىندە دە، وزگە جازبا دەرەكتەردە دە مالىمەت جوق. جانىبەك حاننان سوڭ تاققا وتىرعان بۇرىندىق حاننىڭ حالىقپەن سىيىسا الماي شايبانيلەرگە كەتىپ قالعاندىعى ايتىلادى.[14, س. 222]. ونىڭ ورنىن جانىبەك حاننىڭ ۇلى ادىك سۇلتان باستى. ادىك سۇلتاننان سوڭ قازاق حاندىعىنىڭ تاعىنا قاسىم حان وتىردى. قاسىم حاننىڭ قازاق حاندىعىن نىعايتۋ جولىنداعى جانقيارلىق ەڭبەگى مەملەكەتتى ورتالىق ازياداعى قۋاتتى مەملەكەتتىڭ بىرىنە اينالدىردى. وسى قاسىم حان كەزىندە «قاسىم حاننىڭ قاسقا جولى» اتتى زاڭ قابىلدانىپ، سول اتاۋمەن تاريحقا ەندى. «قاسىم حاننىڭ قاسقا جولىنىڭ» قابىلدانۋى تۋرالى اكادەميك ءا. مارعۇلان بىلاي دەيدى: «قاسىم حاندىق قۇرعان كەزدە (1511-1523) ەل باسقارۋ ىسىندە قولدانىلعان ادەت-عۇرىپ زاڭدارىنىڭ ەرەجەلەرى. ءوزىنىڭ مازمۇنى بويىنشا بۇل زاڭنىڭ تۇبەگەيلى يدەياسى ەجەلگى اسكەري ديكتاتۋرا ارناسىنا بارىپ تىرەلەدى. 15 عاسىردىڭ سوڭى مەن 16 عاسىردىڭ باسىندا بۇحاردىڭ يشان-قازىلارى قازاق ولكەسىندە جۇرگىزىپ، شاريعات قاعيداسىنا بويۇسىنۋدى ۋاعىزدايدى. بىراق ۋاقىتتىڭ كوبىن مال باعۋمەن وتكىزەتىن حالىق بۇقاراسىنا شاريعات قاعيدالارى قيىنعا سوعىپ، وعان سەلسوق قاراپ، ويىسا قويمايدى. سوندىقتان شاريعاتتى كىرگىزەمىن دەگەن حاندارعا حالىق بۇقاراسى نارازىلىق ءبىلدىرىپ، كەيدە ول كوتەرىلىسكە ۇلاسىپ وتىرعان. بۇل تاريحي ۋاقيعالاردى جاقسى بىلگەن قاسىم حان، ساياسي جاعدايدىڭ شيەلەنىسكەن كەزىندە، حالىق بۇقاراسىنىڭ، بيلەر توبىنىڭ، كوپتەن بەرگى ويىنا قارسى تۇرماي، قايتا ولارمەن بىرىگىپ، شاريعات زاڭىن ۇگىتتەگەن بۇحار يشان-قازىلارىنىڭ تىمىسكىلەۋىن تويتاردى. ءسويتىپ، حالىقتىڭ تىلەگىنە جاقىن، ءارى ەرتە زاماننان ولارعا تۇسىنىكتى ەجەلگى «جارعى» زاڭىن جاڭادان كۇشەيتتى[27, 104-ب.]». بۇل جەردە اكادەميك ءا.مارعۇلاننىڭ سول كەزەڭدەگى ءدىني-رۋحاني احۋالدى ءدال انىقتاعانىن، «قاسىم حاننىڭ قاسقا جولىنىڭ» قابىلدانۋ سەبەپتەرىن تولىق تۇسىنگەنىن كورۋگە بولادى. بۇل مەملەكەت تۋرالى مۇحاممەد حايدار دۋلاتي «تاريحي راشيديدە» بىلاي دەپ  جازادى: «قاسىم حان بۇكىل دەشتى قىپشاقتى باعىندىردى. جوشىدان كەيىن ەشكىم بۇلاي (دەشتىنى) باعىندىرعان جوق ەدى. مىسالى، ونىڭ مىڭ-مىڭ (ميلليون) اسكەرى بولدى[28, س. 349]». سونداي قۋاتتى مەملەكەتكە اينالىپ ۇلگەرگەن قازاق حاندىعى قاسىم حان ولگەننەن-اق، ىرگەسى سوگىلىپ، ىدىراي باستادى. بۇل جونىندە دە م.حايدار دۋلاتي جازبالارىندا: «924/1518 جىلدان سوڭ قاسىم حان ماڭگىلىككە اتتانعان سوڭ  قازاق سۇلتاندارى اراسىندا كۇرەس باستالدى. قاسىم حاننان سوڭ ماناش حان بولىپ ەدى، ول ءبىر سوعىستا تۇنشىعىپ ءولدى. ودان سوڭ ادىك سۇلتاننىڭ بالاسى تاحير حان تاعىنا وتىردى. ول وتە قاتال قايىرىمسىز ادام بولدى. ونىڭ قاراماعىندا 400 مىڭ ادام بار ەدى. ءبارى بىردەن تەرىس قاراپ، كەتىپ قالدى. ول  قىرعىزداردىڭ اراسىندا جالعىز قالدى، قايىرشىلىقتا ءولدى. وتىز مىڭداي ادام  موعولستانعا قايتا جينالدى. بۇيداش ولارعا حان بولدى. مىنە، ءتورت جىل بولدى ولاردان ەشكىم قالمادى. 930/1524 جىلى ميلليون حالىقتان 944 جىلى ەشكىم قالمادى، – دەپ جازىلعان[28, س. 349]. قازاق حاندىعى باسىنا تۇسكەن مۇنداي قيىندىقتىڭ سەبەبى نەدە؟ حانعا نە بولدى، حالىققا نە بولدى؟ بۇل سۇراققا جاۋاپ بەرۋ وڭاي ەمەس. «قازاقستان تاريحىندا» دا بۇل سۇراققا تولىق جاۋاپ جوق[29, س. 375-377]. بۇل سۇراقتارعا ورتا عاسىرلىق تاريحي جازبالارعا سۇيەنە وتىرىپ جاۋاپ بەرۋ قيىن. ويتكەنى، ول جازبالار كوبىنە تاريحي وقيعالارعا ءمان بەرىپ، سولاردى ءتىزىپ جازعانىمەن، سول تاريحي وقيعالاردىڭ تۋىنداۋىنا سەبەپشى بولعان رۋحاني پروتسەستەردى ەسكەرە بەرمەيدى. مىسالى، ءبىز جوعارىدا اتاپ وتكەن ياساۋيا تاريقاتىنىڭ قازاق حالقىنىڭ تاريحي تاعدىرىنداعى ورنىنا بايلانىستى جازعان پايىمداۋلارىمىزدى بىردە-ءبىر تاريحي جازبالاردان كەزدەستىرە المايمىز. تەك، «شىڭعىس-ناما»، «تەمىر-ناما» سياقتى قولجازبالار مەن قازاق حالقىنىڭ ءداستۇرلى تاريحي جادىنداعى دەرەكتەرگە قاراپ رۋحاني پروتسەستەردىڭ قازاق تاريحىنداعى كۇردەلى بەتبۇرىستاردا شەشۋشى فاكتور بولعانىن ايقىنداي الامىز. بۇل جەردە ەسكەرتە كەتەتىن ءبىر ءجايت، ياساۋيا تاريقاتىنىڭ قازاق رۋ-تايپالارىمەن بىتە قايناسىپ كەتۋىمەن، سول رۋ-تايپالاردىڭ اجىراماس بولىگىنە اينالۋىمەن ەرەكشەلەنەدى. قازاق رۋلارى قازاق دالاسىنا تاراعان قوجا اۋلەتتەرىمەن تىعىز بايلانىستا بولدى. رۋدىڭ ءاربىر مۇشەسى ياساۋيا تاريقاتىنىڭ دا مۇشەسى ەدى. ءار رۋدىڭ، ءجۇزدىڭ رۋحاني باسشىسى، ءپىرى بولاتىن. قازاق دالاسىنداعى بۇكىل بيلىك سول بيلەر قولىندا بولدى. ول بيلىكتى شاريعات زاڭدارىنا ساي جۇرگىزىپ وتىردى. سەبەبى، بۇل ماسەلە التىن وردا داۋىرىنەن قالعان، قالىپتاسقان جۇيە بولاتىن. ال، شاريعات زاڭدارىنا قايشى كەلەتىن حان جارلىقتارىنىڭ ءوزى ىسكە اسپاي قالاتىن. سول سەبەپتى، قازاق دالاسىندا بيلەر ءسوزى ءار كەزدە شەشۋشى مانگە يە بولدى. وزبەك ۇلىسىنىڭ حانى ءابىلحايىر حاننىڭ بيلەر تالابىن ورىنداماعانى ءۇشىن قانداي جازاعا تارتىلعانى، حالىقتىڭ كوپشىلىگى حانعا تەرىس قاراپ، جانىبەك پەن كەرەي حاندار سوڭىنا ەرىپ، قازاق حاندىعىن قۇرعانىن جوعارىدا ايتىپ وتتىك. وكىنىشكە وراي، قازاق حاندارى ءابىلحايىر حان قاتەلىگىنەن ساباق المادى، حالىقتىڭ يمان بىرلىگىمەن ويناۋعا بولمايتىنىن تۇسىنبەدى. قاسىم حاننىڭ  جىبەرگەن ءبىر قاتەلىگى بۇكىل حالىقتىڭ، مەملەكەتتىڭ تاعدىرىنا كەرى اسەرىن تيگىزدى.

بۇل جەردە ياساۋيا مەن ناقشبانديا تاريقاتتارى اراسىنداعى تارتىس قازاق حاندىعىنىڭ تاعدىرىنا كەرى اسەرىن تيگىزگەن نەگىزگى فاكتور بولدى دەسەك ارتىق ايتقان بولمايمىز. جوعارىدا ايتقان قاسىم حاننىڭ جىبەرگەن قاتەلىگى وسى ناقشبانديا اعىمىن قازاق دالاسىنا اكەلۋىمەن، تاراتۋىمەن بايلانىستى بولدى. ول جونىندە مۇحاممەد ءتاليبتىڭ «ماتلاب ات-تاليبين» اتتى شىعارماسىندا مىناداي دەرەكتەر كەلتىرىلەدى. وندا 1512 جىلى سەفيفيدتىك يراننىڭ نادجي-ساني باستاعان اسكەرى مەن بابىر باستاعان اسكەر بۇحارا قالاسىنا باسا-كوكتەپ كىرگەنى، ودان قاشقان دجۋيباري شايحى  يسلام قوجا قاسىم حاندى كەلىپ پانالاعانى، قاسىم حاننىڭ سول كەزدە ناقشبانديا شايحى ابۋ باكر سا’دتىڭ ءمۇريدى بولعانى جازىلعان[30, س. 103]. مىنە، وسى كەزدەن باستاپ، ناقشبانديا اعىمى قازاق دالاسىنا تارالا باستايدى. قاسىم حان ولگەن سوڭ، حالىق ونىڭ ۇلى ماماشتان باستاپ حان دەپ تانۋدان باس تارتادى. تاحير، بۇيداش حانداردىڭ قازاق حالقىنا بيلىك جۇرگىزە الماي قىرعىزدارعا بارىپ حان بولۋ سەبەبى وسىعان بايلانىستى. مۇحاممەد حايداردىڭ دا «قازىر ءبىر دە ءبىر قازاق قالمادى»، -دەپ جازۋى دا سوندىقتان. قازاق حالقى حاقنازار تۇسىندا قايتادان توپتاسىپ، قۋاتتى كۇشكە اينالدى. سوعان قاراعاندا، حاقنازار حان قايتادان ياساۋيا شايحتارىنا مويىن بۇرعان بولسا كەرەك. ال، شىعاي حان مەن ونىڭ بالالارى تاۋەكەل  مەن ەسىم سۇلتانداردىڭ تولىعىمەن ناقشبانديا تاريقاتىنا مويىن ۇسىنعانىن جازبا دەرەكتەر راستايدى. مىسالى، شىعاي حان تاعىنا وتىرعان تاۋەكەل ءوزىنىڭ 120 بالاسىمەن ناقشبانديا شايحى قوجا يسحاققا ءمۇريد بولعانىن جازادى. بىراق، كەيىننەن ول ويىنان باس تارتىپ، قايتادان تۇركىستانداعى ياساۋيا شايحتارىنىڭ بىرىنە ءمۇريد بولعانى جازىلعان[31, س. 97].

1598 جىلى تاۋەكەل مۇحاممەد حان بۇحارا قالاسى ءۇشىن بولعان سوعىستا جاراقاتتانىپ، كوپ ۇزاماي قايتىس بولدى. ونىڭ ورنىنا حان تاعىنا ەسىم حان وتىرۋى كەرەك ەدى. بىراق، ەسىم حان سايلانباي، ونىڭ ورنىنا تۇرسىن مۇحاممەد حان سايلانادى[32, س. 213]. قازىرگى كۇنگە دەيىن تاريحتا تۇرسىن حاننىڭ شىققان تەگى تۋرالى قالىپتاسقان پىكىر جوق. ونىڭ قايدان شىققاندىعى تۋرالى جازبا دەرەكتەردىڭ وزىندە دە پىكىر ءبىر ءىزدى ەمەس. ونى ءبىرى اشتارحانيدتەر اۋلەتىنەن، يار مۋحامماد حاننىڭ ۇلى دەسە، ەندى ءبىرى قاسىم حاننىڭ ۇلى جالىم سۇلتاننىڭ بالاسى دەلىنەدى. بىراق ءالى كۇنگە ناقتى دەرەك جوق[32, س. 213-215]. بىراق، تۇرسىن مۇحاممەد حاندى تاۋەككەل مۇحاممەد حاننىڭ ۇلى دەپ ايتۋعا نەگىز بار. مىسالى، ابىلعازى 1625 جىلى حورەزمنەن قاشىپ، تۇركىستانعا، ەسىم حانعا كەلىپ پانالاعاندا، ەسىم ونى ەرتىپ تۇرسىن حانعا اپارادى. سوندا ەسىم حان تۇرسىن حانعا «بۇل ابىلعازى جادىگەر حان اۋلەتىنەن. بۇلاردان ەشكىم ءالى كۇنگە بىزگە قوناقتاپ كەلگەن جوق. بىزدەر ولاردا كوپ بولدىق. سوندىقتان بۇل ءسىزدىڭ قاسىڭىزدا بولعانى دۇرىس» – دەپ، تۇرسىن حاننىڭ قاسىندا قالدىرادى. بۇل جەردە ەسىم حاننىڭ سوزىنە قاراعاندا ەكەۋىنىڭ اراسىندا تۋىستىق قاتىناس بار ەكەندىگىن اڭعارۋ قيىن ەمەس. سونىمەن قاتار، تۇرسىن حاننىڭ ياساۋيا تاريقاتىندا بولۋى دا ونىڭ تاۋەكەل مۇحاممەد حاننىڭ ۇلى بولۋ مۇمكىندىگىن كۇشەيتەدى. ويتكەنى، تاۋەككەل مۇحاممەدتىڭ ءوزىنىڭ 120 ۇرپاعىمەن قايتادان ياساۋيا تاريقاتىنا وتكەنىن ەسكە الار بولساق، وندا تۇرسىن مۇحاممەدتى وسى اۋلەت وكىلى دەپ تانۋعا بولادى. بۇل جەردە ەسىم سۇلتاننىڭ حان سايلانباي، ورنىنا تۇرسىن مۇحاممەدتىڭ حان سايلانۋىندا سۇلتانداردىڭ ءدىني كوزقاراسىنىڭ  شەشۋشى رول اتقارعانىن كورۋگە بولادى. ەسىم سۇلتاننىڭ قازاق حالىقىنا جات، ناقشبانديا شايحتارىنا ءمۇريد بولۋى، قازاقتاردىڭ ودان باس تارتۋىنا اكەلگەن سياقتى. ودان كەيىن ەسىم سۇلتان بولسا قازاقتارعا وكپەلەپ، موعولستان حانى ابد ار-راحيم حانعا كەتۋگە ءماجبۇر بولادى[14, س. 410-418]. كەيىننەن قىرعىزدارعا بارىپ حان بولادى. تۇرسىن مۇحاممەد حان اكەسى تاۋەكەل مۇحاممەد حاننىڭ ءدىني باعىتىن جالعاستىرعانىن تاريحي قۇجاتتار ايعاقتايدى. تۇرسىن مۇحاممەد ياساۋيا شايحتارى مەن «ازىرەت سۇلتاننىڭ» ۋاقفتىق جەرلەرىن مويىنداعان ساناۋلى حانداردىڭ ءبىرى. XIX عاسىرداعى ورىس زەرتتەۋشىسى پ. لەرح 1867 جىلى تۇركىستانعا كەلگەن ساپارىندا شايح ال-يسلام ناسرۋللانىڭ قولىندا حيجرانىڭ 1035 جىلى تۇرسىن مۇحاممەد حاننىڭ قوجا احمەد ياساۋي ۇرپاقتارىنا بەرگەن ۋاقفتىق قۇجاتتارى بار ەكەندىگىن كورىپ، ول تۋرالى ءوز جولجازباسىندا جازادى[33, 30-ب.]. ونىڭ ۇستىنە تۇرسىن مۇحاممەد حاننىڭ ناقشبانديا شايحتارىنىڭ قازاق دالاسىنا وتۋىنە تىيىم سالۋى، تۇرسىن مۇحاممەدتىڭ ياساۋيا تاريقاتىندا بولعانىن، وزگە ءدىني اعىمنىڭ ەل ىشىنە كەلۋگە تىيىم سالۋ ارقىلى ەلدىڭ رۋحاني بىرلىگىن ساقتاۋعا ايرىقشا كوڭىل بولگەندىگىن كورسەتەدى[30, س. 59].

بىراق، تۇرسىن مۇحاممەد حاننىڭ قارسىلاستارى قاراپ جاتپايدى. ناقشبانديا شايحتارى ۇلى ءجۇز بەن كىشى ءجۇز رۋلارىنىڭ ءبىراز بولىگىن ءوز ىقپالدارىنا وتكىزەدى. ناقشبانديا اعىمىنىڭ قازاق رۋلارى اراسىنا تەز تارالۋىنا «ازيزان» قوجالارىنىڭ ىقپالى كوپ بولدى. «ازيزان» قوجالار ياساۋيا شايحتارىنىڭ ماۋارانناحرعا كەلىپ، سول جەردەگى حالىقتىڭ رۋحاني سۇرانىسىنا بەيىمدەلگەن، جارتىلاي ناقشبانديا تاريقاتىنىڭ جولىن مويىنداعان توپتان شىقتى. بۇل توپتىڭ العاش نەگىزىن سالۋشى يلمين بابا اتتى ماۋارانناحرلىق ياساۋيا شايحى بولاتىن[34, س. 77-79]. ولار تاراپىنان قوجا احمەت ءياساۋيدىڭ ءجۇسىپ حامادانيگە شاكىرت بولعاندىعى جونىندەگى جالعان ءومىربايانى شىعارىلدى.بۇل حوجاعانيا-ناقشبانديا تاريقاتى مەن ياساۋيا تاريقاتىنىڭ شىققان نەگىزى ءبىر، حوجاعانيا-ناقشبانديا تاريقاتىنىڭ نەگىزىن سالعان ابد ال-حالىق عىجدۋاني دە، قوجا احمەت ياساۋي دە ءجۇسىپ حاماداني شاكىرتتەرى، سوندىقتان بۇل ەكى تاريقات اراسىندا ايتارلىقتاي ەرەكشەلىك جوق دەگەن قاعيدانى العا تارتتى. بۇل جاعداي قازاق رۋلارى  اراسىندا ناقشبانديا اعىمىنىڭ ۇلى ءجۇز بەن كىشى ءجۇز اراسىنداعى ىقپالىنىڭ ارتۋىنا اكەلدى. ونىڭ ۇستىنە كەيبىر ياساۋيا شايحتارىنىڭ ناقشبانديلەر قاتارىنا ءوتۋى ولاردىڭ سوڭىنا ەرگەن حالىقتىڭ ءوزىنىڭ ءداستۇرلى ءدىني تانىمىنان اجىراتىپ، اداستىردى. اسىرەسە، ماۋارانناحرمەن شەكتەس جەرلەردى مەكەندەيتىن ۇلى ءجۇز، كىشى ءجۇز تايپالارى وسىنداي الداۋعا ءتۇستى. حالىقتىڭ كوپ بولىگىنىڭ اراسىندا تۇرسىن مۇحاممەد حاننىڭ ىقپالى تومەندەي باستايدى.

ەسىم حان رەفورماسىنان كەيىنگى شەجىرەلەر

ەسىم حان ءبىراز جىل موعولستان حانى ابد ار-راحيم حان قاسىندا بولىپ، ودان جىلىستاپ قىرعىزادارعا كەلىپ حان بولادى. ودان بىرتىندەپ، ۇلى ءجۇز تايپالارىنا بيلىگىن جۇرگىزدى. كەيىننەن تۇرسىن مۇحاممەد وعان تۇركىستاندى بيلەۋدى تاپسىرادى. 1625 جىلى ەسىم حان تۇركىستاندا بولعانىن ابىلعازىنىڭ جازبالارىنان بىلەمىز[32, س. 220]. ەسىم حاننىڭ تۇركىستاندا وتىرۋى تۇرسىن حان ءۇشىن ءتيىمدى بولعان جوق. ويتكەنى، ول ءوزىنىڭ جەلكەسىنە، تۋىسى بولعانىمەن باسقا تاريقاتتى قولدايتىن حان ول ءۇشىن قاۋىپتى ەدى. ول قالايدا ءوزى مەن وزىنە تىرەك بولار قازاق دالاسى اراسىنداعى كەدەرگىنى الىپ تاستاۋدى دۇرىس ساناسا كەرەك. ول ەسىم حان جورىقتان قايتىپ كەلە جاتقاندا وعان شابۋىل جاسايدى. بىراق جەڭىلىپ تاشكەنتكە قاشادى[32, س. 221]. ماحمۋد يبن ءۆاليدىڭ «باحر ال-اسرار» اتتى ەڭبەگى قازاق سۇلتاندارى اراسىنداعى تارتىستىڭ نەمەن اياقتالعانىن بىلايشا باياندايدى: ول كەزدە (1036-1628/27) ەسىم حان قالماقتارعا جورىققا اتتاندى. تۇرسىن حان وسىنى پايدالانىپ تۇركىستانعا اسكەر جىبەرىپ ەسىم حاننىڭ ورداسىن شاپتى. ءسويتىپ، ەسىم حاننان قۇتىلۋعا ارەكەت جاسادى. ءدال وسى كەزدە، ءاندىجان بيلەۋشىسى ابىلاي سۇلتان بۇحارا حانى يمامقۇليمەن بىرىگىپ، تاشكەنت بيلىگىندەگى پىسكەنت، شاحرۋحيا سياقتى جەرلەردى تارتىپ الدى. وسىنى پايدالانعان ەسىم حان اسكەرمەن كەلىپ، تاشكەنتتى قورشاپ، تۇرسىن مۇحاممەدتى ءولتىرىپ، ونىڭ سوڭىنا ەرگەن قاتاعان جۇرتىن قىرىپ جىبەردى[29, س. 497].

وسى تاريحي وقيعا قازاق شەجىرەسىنەن ءبىرشاما ورىن العانىن كورۋگە بولادى جانە ەسىم حاننىڭ وسى جورعىنا قاتىسقان كىسىلەردىڭ كىم ەكەندىگىن دە انىقتاۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. ەسىم حاننىڭ ءدىني-يدەولوگيالىق ساياساتى ناقشبانديا تاريقاتىنىڭ قازاق اراسىنى دەندەپ ەنۋىنە مۇمكىندىك بەردى. رۋ، تايپالاردىڭ ءبىر بولىگى ياساۋيا تاريقاتىندا قالسا، ەكىنشى بولىگى ناقشبانديا تاريقاتىنا بەت بۇردى. ەسىم حان ءوز ساياساتىن جۇرگىزگەندە وسى رۋ، تايپالارعا ارقا سۇيەگەنىن كورۋگە بولادى. ونىڭ دالەلى رەتىندە ەسىم حاننىڭ توڭرەگىندە توپتاسىپ، ونىڭ قىزمەتىندە بولعان باتىرلارعا ەسىم حان تۇرسىن مۇحاممەدتى ولتىرگەن سوڭ، ونىڭ ايبيكە، نۇربيكە، قوڭىربيكە اتتى قىزدارىن  سىيعا تارتادى. سول وقيعا شاكارىم قاجىنىڭ «تۇرىك، قىرعىز-قازاق، ءھام حاندار شەجىرەسىندە» بىلايشا باياندالادى: «شەجىرە تۇرىكتى» جازعان ابىلعازى باحادۋر حان تۋىسقاندارىمەن حاندىققا تالاسىپ، ۇرگەنىشتەگى وزبەكتەر بۇزىلىپ، ۇشكە ءبولىنىپ كەتكەندە، وسى ەسىم حان قولىنا كەلىپ تۇردىم دەيدى.  سوندا ەسىم حان تۇرسىن حاندى ءولتىرىپ، قاتاعاندى شاپتى دەيدى. جاردەم كورەمىن دەپ كەلگەن حانداردىڭ جايى بىلاي بولعان سوڭ، ەسىم حاننان رۇقستا الىپ، قايتتىم دەيدى. بۇلاي بولعاندا ءبىزدىڭ توعىزىنشى اتامىز سارىنىڭ قاتىنى قوڭىربيكە سول 1628 جىلى كەلگەن بولاتىن... سول قوڭىربيكەدەن ءبىزدىڭ سەگىزىنشى اتامىز كىشىك پەن مامبەت سوپى تۋىپتى،[19, 24-25 بب.] - دەيدى. ءبىزدىڭ شامالاۋىمىزشا، توبىقتىلار سول كەزەڭدە الماتى ماڭىن جايلاعان. وعان دالەل رەتىندە ءبىز قالقامان-مامىر وقيعاسى مەن ولاردىڭ اتىنا بايلانىستى جەر اتاۋلارىنىڭ الماتىدا بولۋى دالەل بولا الادى. ونىڭ ۇستىنە ەسىم حاننىڭ العاش تاققا وتىرىپ، بيلىك جۇرگىزگەن كەزى دە وسى قىرعىزداردان باستالعانى، قاتارلاس جاتقان قازاق رۋلارى دا وسى كەزدە ەسىم حاندى حان رەتىندە مويىنداعانى تاريحتان بەلگىلى. ەسىم حان تۇرسىن حاندى وسى قىرعىزداردىڭ كومەگىمەن جەڭگەنىن تاريحي دەرەكتەر ايعاقتايدى[30, س. 103]. ال، قازانعاپتىڭ «ەڭسەگەي بويلى ەر ەسىم» اتتى داستانىندا، ەسىم حاننىڭ تاشكەنت بيلىگىن قىرعىزدارعا بەرگەنى باياندالادى[35, 205-206-بب.]. بۇل ماسەلەنى تاپتىشتەپ جازىپ وتىرعانىمىزدىڭ مىناداي سەبەبى بار. العاشىندا ناقشبانديا تاريقاتىن قابىلداعاننان قاۋىپ كورە قويماعان قازاق رۋلارى، ناقشبانديا تاريقاتىنىڭ داستۇرلىك ەرەكشەلىكتەرى حالىق ساناسىنا ءسىڭىپ، قازاق داستۇرىنە قايشى وقيعالار ورىن الا باستاعاندا وزگە مادەنيەتكە نەگىزدەلگەن سوپىلىق جولدىڭ قازاق مادەنيەتى ءۇشىن قانشالىقتى قاتەرلى ەكەندىگىن سەزىنە باستادى. سونداي وقيعالاردىڭ ءبىرى قالقامان-مامىر وقيعاسى ەدى. شاريعاتقا قايشى ەمەس دەپ، اعايىندى كىسىلەردىڭ بالالارىنىڭ قوسىلۋى حالىقتى دۇرلىكتىرىپ، مامىردىڭ ءولتىرىلىپ، قالقاماننىڭ جارالانىپ، قاشىپ قۇتىلۋىنىڭ سوڭى توبىقتىلاردىڭ كوتەرىلە كوشىپ كەتۋىمەن اياقتالدى. الدىمەن سىرعا بارىپ، ودان جەم، ساعىز، ور وزەندەرىنە دەيىن بارىپ، جوڭعاردى تالقانداعاننان كەيىن بارىپ قازىرگى سەمەي جەرىنە ورنالاسقان ەكەن.

ەسىم حان تۇرسىن حاننىڭ ۇلكەن قىزى ايبيكەنى جيەنبەت جىراۋعا بەرەدى. وسى جيەنبەت جىراۋ ۇرپاقتارى قازىر قوڭىرات ىشىندە رۋلى ەل بولىپ وتىر. جيەنبەتتىڭ كىشى ايەلى ايبيكەدەن تاراعان اتاسى بار. ولار وزدەرىن جيەنبەت ىشىندەگى ايبيكەمىز دەپ اتايدى. ال جيەنبەت جىراۋدىڭ كىشى جۇزدەن ەكەندىگى، ەسىم حاننىڭ قاسىنداعى سەنىمدى سەرىكتەرىنىڭ ءبىرى بولعاندىعى، تۇرسىن حانعا بارىپ، تاشكەنتتى قورشاعاندا،

  -قاتاعاننىڭ حان تۇرسىن،

  حان تۇرسىن سەنى انت ۇرسىن – دەيتىن دە،

ەسىم حان جيەنبەتتى جازالاپ، ايداۋعا جىبەرگەندە ەسىم حانعا

  ەسىم حان سەنى ەسىرتكەن،

   ەسىل دە مەنىڭ كەڭەسىم – دەيتىن دە جيەنبەت جىراۋ وسى جيەنبەت. جيەنبەتتىڭ قوڭىرات ىشىنە ءسىڭۋى شەجىرەدە بىلاي باياندالادى:  ماقىنىڭ بالاسى قاراقۇدايبەردىنىڭ التى ۇلى بولادى. ۇلكەنى جاۋلىبايدان قوڭىرسوپى، كىشىسى قوشقاربايدان جيەنبەت تۋىلادى. بىراق جيەنبەت ءوز ۇيىندە ەمەس، ناعاشىلارىنىڭ قولىندا دۇنيەگە كەلەدى. بىردە قوڭىرسوپى اۋلىن جاۋ شاۋىپ، مال-مۇلكىن تالاپ اكەتەدى. قوشقاربايدىڭ دا اۋلىن شاۋىپ، ءوزىن ءولتىرىپ كەتەدى. قوششقاربايدىڭ ايەلى بارقىن ءۇش جاسار ۇلى بورايدى جەتەلەپ، قاشىپ، قالىڭ قامىسقا تىعىلىپ قالادى. سودان كەيىن بارقىن بالاسى بورايدى قايناعاسى اققوشقارعا قالدىرىپ، ءوزى توركىنىنە، باعانالى نايماندارعا كەتەدى. توركىنىنە بارعان سوڭ بوسانىپ ۇل تۋادى. اتىن جيەنبەت قويادى. كوپ ۇزاماي بارقىن دا ولەدى. جيەنبەت ناعاشىلارىنىڭ قولىندا جەتىم وسەدى. جيەنبەت ەرجەتىپ، ات تجالىن تارتىپ مىنەتىن كۇيگە جەتەدى. ونىڭ باتىر بالا دەگەن اتى شىعا باستايدى. بۇل حابار قوڭىرسوپىنىڭ قۇلاعىنا دا جەتەدى. ول ازامات بولىپ، قاتارعا قوسىلىپ جۇرگەن بورايدى شاقىرىپ الىپ، ءىنىسى جيەنبەتتى ىزدەيتىن كەز جەتكەنىن ايتادى. قوڭىرسوپى مەن بوراي بارىپ جيەنبەتتى الىپ قايتىپ، ۇيلەندىرىپ، ەنشى بەرىپ شىعارادى. شەجىرەدە تۇرسىن حاننىڭ قىزى ايبيكە قالماق حانىنىڭ قىزى ەدى دەپ ايتىلادى[36, 5-43-بب.]. كەيىننەن قوڭىرسوپى، بوراي، جيەنبەت انتتاسىپ، ماڭگى تاتۋ بولۋعا كەلىسەدى. ال قوڭىرسوپىعا قاتىستى مالىمەتتەردەن ونىڭ ناقشبانديا تاريقاتىنىڭ وكىلى بولعاندىعىن كورەمىز. بۇدان ەسىم حاننىڭ تۇسىندا ءدىني-يدەولوگيالىق ساياساتتىڭ وزگەرۋىنە بايلانىستى رۋلىق، تايپالىق جۇيەلەردە قايتا توپتاسۋ ۇدەرىسى باستالعانىن كورۋگە بولادى.

مۇنداي قايتا توپتاسۋلار تەك قوڭىرات تايپاسىندا عانا ەمەس، باسقا تايپالاردا دا بولعاندىعىن كورەمىز. مىسالى، نايمان تايپاسىنداعى قايتا توپتاسۋلار دا وسى كەزەڭدە بولدى. ءسوزىمىز ناقتىراق بولۋ ءۇشىن م. تىنىشپاەۆتىڭ مىنا جازعاندارىنا جۇگىنىپ كورەلىك: «مەنىڭ مارقۇم اكەمنىڭ ايتۋىنشا، ون التىنشى اتام ءوز زامانىندا بەلگىلى كىسى بولىپ، ءوز رۋىنىڭ باسشىسى بولعان. ونىڭ سۇيەگى وزگەنتتەگى قوجالار قورىمىندا جاتىر. تولەگەتاي شاياندىق ءمادى ماعزۇمنىڭ ايتۋىنشا، بەلگىلى قوجانىڭ (قىلىشتى اتا) قىزىنا ۇيلەنگەن. ونىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، سامارقاندى بيلەۋشىسى يمامقۇلي حاننىڭ اسكەرباسى، الشىن ءجالاڭتوس ءباحادۇر وزگەنت قوجالارىنىڭ قىزىنا ءسوز سالادى. قوجالار وعان قارا قازاققا پايعامبار ۇرپاقتارىنىڭ قىزىن بەرۋگە بولمايتىنىن ايتىپ، قايتارادى. سوندا ءجالاڭتوس تولەگەتايدى مىسالعا كەلتىرگەندە، قوجالار ءجالاڭتوستىڭ تولەگەتايمەن تەڭەسە المايتىنىن ايتىپ قايتارادى [37, 436-437-بب.]. اڭىزدارعا قاراعاندا، تولەگەتاي قىلىشتى قوجانىڭ قىزىن العان. سەيىت قوجالار شەجىرەسىندە قىلىشتى اتانىڭ اتاقتى ماعدۋمي اعزامنىڭ ۇلى ەكەندىگى ايتىلادى[38, 48-49-بب.]. ال، ماعدۋمي اعزام ساييد احماد قوجا يبن جامال اد-دين كاساني داحبيدي (1542 ج. ق.ب.) ماۋارانناحرداعى ءدىني، ءارى ساياسي تۇلعا، ناقشبانديلار تاريقاتىنىڭ جەتەكشىسى. ەسىم حانعا ءپىر بولعان قاشقارداعى اپپاق قوجا دا وسى ماعدۋمي اعزامنىڭ ۇرپاعى. بۇل دەرەكتەر تولەگەتاي باسشىلىعىنداعى نايمانداردىڭ ناقشبانديا تاريقاتىن مويىنداپ، سول ناقشبانديلەر جولىن قابىلداعانىن بىلدىرەدى. بۇل وقيعا نايمان تايپاسىندا وسى كەزەڭدە كۇردەلى قۇرىلىمدىق وزگەرىستەر بولعانىن كورسەتەدى. بۇل وقيعا نايمان تايپاسىنىڭ شەجىرەسىندە تولىق كورىنىس تاپقان: نايماننان كەتبۇعا (تەرىستاڭبالى), سارىجومارت (ەرگەنەكتى), تولەگەتاي تۋىلادى. تولەگەتايدان – قاراكەرەي، ماتاي، سادىر، ءتورتۋىل[12, 97-ب.]. بۇل شەجىرەنىڭ وسىنداي تاعى دا ەكى نۇسقاسى بار. ولاردىڭ بارىنە توقتالىپ جاتۋدى ارتىق سانادىق. 1600 جىلدار شاماسىندا ءومىر سۇرگەن تولەگەتايدان قالىڭ نايماننىڭ تارالۋى مۇمكىن بە؟ جوق. ماسەلە - وزدەرىنىڭ ءدىني باعىتىن وزگەرتىپ، باسقا تاريقاتتى قابىلداعان رۋ، تايپالاردىڭ قايتا توپتاسۋىندا جاتىر. تولەگەتاي سول كەزەڭدە سول ءدىني-ساياسي رەفورمانى ىسكە اسىرۋشى تۇلعا.

نايمان تايپاسىنىڭ وزگە اتالارىن ناقشبانديا تاريقاتىن قابىلدادى ما، جوق پا؟ ءبىز ول جاعىن بىلە المادىق. جەزقازعان ءوڭىرىن مەكەندەگەن نايماندار اراسىندا كەزىندە ياساۋي جولى وكىلدەرى بولعان قوجالاردىڭ ارالاسا وتىرۋى، ولار سول كەزەڭدە ناقشبانديا تاريقاتىن قابىلداماعان بولۋى كەرەك دەگەن وي تۇيۋگە مۇمكىندىك بەرەدى. ناقشبانديا تاريقاتىن قابىلداماعان تەك نايمان ىشىندە ەمەس، قوڭىرات تايپاسى ىشىندە دە بولدى. مىسالى، قۇربان اتادان تارايتىن رۋلاردىڭ سىر بويىنان قۋىلىپ، تەرىسكەي اسىپ كەتۋى ەسىم حان تۇسىنداعى ءدىني-يدەولوگيالىق ۇدەرىستەر مەن ساياسي قىسىمعا بايلانىستى بولعاندىعى انىق. اڭىزداعى قۇربان اتانىڭ تەرىسكەيدە جاتقان قارابۋرا اۋليەنى بارىپ پانالاۋى سونى بايقاتادى. قارابۋرا اۋليە قوجا احمەت ءياساۋيدىڭ شاكىرتى بولعان، ءارى جانازاسىن شىعارعان تاريحي تۇلعا. بۇل ەسىم حاننىڭ ءدىني-يدەولوگيالىق ساياساتى قازاق حالقىن ءدىني تانىمىنا قاراي جىكتەلۋگە ءماجبۇر ەتتى. رۋ، تايپالار اراسىندا تىكە-تىرەس باستالدى.

ەسىم حان ناقشبانديا تاريقاتىن جاي قولداپ قويعان جوق. ءوزىنىڭ بۇل ءدىني-يدەولوگيالىق ساياساتىن زاڭ جۇزىندە بەكىتىپ بەردى. ول زاڭ كوپكە بەلگىلى «ەسىم حاننىڭ ەسكى جولى» دەپ اتالدى. بۇل زاڭ قازاق قوعامىنا، قازاق حالقىنىڭ رۋحاني، مادەني بولمىسىنا تولىعىمەن قايشى كەلەتىن زاڭ ەدى. بۇل زاڭدى قابىلداۋداعى ماقسات – قازاق حالقىنىڭ ءداستۇرلى مەملەكەتتىگىنىڭ قۇرىلىمدىق جۇيەسى-رۋ، تايپالار مەن جۇزدىك قۇرپىلىمداردى ىدىراتىپ، مەملەكەتتە حانعا ابسوليۋتتىك بيلىك بەرەتىن مونارحيالىق بيلىكتى قالىپتاستىرۋ بولدى. ياساۋي جولى مەملەكەتتىك يدەولوگيا بولىپ تۇرعان كەزدە ابسوليۋتتىك بيلىككە قول جەتكىزۋ مۇمكىن ەمەس ەدى. ويتكەنى، رۋلىق، تايپالىق جۇيەلەر ياساۋي جولىنىڭ تارماقتارىن قۇرادى جانە ءاربىر رۋلىق، تايپالىق جۇيەلەر مەن جۇزدىك قۇرىلىمداردى ياساۋيا تاريقاتىنىڭ وكىلدەرى بيلەر باسقاردى. بيلەر حاندى سايلاپ قويدى جانە حان تاعىنا  كىمنىڭ وتىراتىنىن دا بيلەر كەڭەسى انىقتادى. بۇل حان ءۇشىن ءتيىمسىز بولدى. ال ناقشبانديا تاريقاتى بولسا، پارسى مادەنيەتىنە نەگىزدەلگەن، مۇندا رۋلىق، تايپالىق جۇيەلەردىڭ قاجەتى جوق. پارسىلاردا مەملەكەتتىك بيلىك جۇيەسى ابسوليۋتتىك بيلىككە نەگىزدەلگەن، بيلەۋشىنىڭ ءوز ەركىنشە ارەكەت ەتۋىنە مۇمكىندىك بەرەدى. ناقشبانديا تاريقاتى ەسىم حانعا وسىناداي جۇيەنى قالىپتاستىرۋ ءۇشىن قاجەت بولدى. ەڭ باستىسى بۇل تاريقات «احل ال-سۋننا ۋا-ل-جاما‘ا» تاريقاتى دەپ اتالدى. ويتكەنى، بۇل تاريقاتتا اراب ءداستۇرى نەگىزىندە قالىپتاسقان شاريعات ۇكىمدەرىن ورىنداۋ قاتاڭ تۇردە تالاپ ەتىلدى. ال، ياساۋي جولىندا شاريعات ۇكىمدەرىنىڭ جالپى يسلام حالىقتارىنا ورتاق نەگىزى قالدىرىلىپ، تۇركىلەردىڭ شاريعاتقا قايشى كەلمەيتىن سالت-ءداستۇر، ادەت-عۇرىپتىق ەرەكشەلىكتەرى تولىعىمەن قولدانىلاتىن. بۇل تۇرىك حالىقتارىنىڭ رۋحاني، مادەني دەربەستىگىن ساقتاپ قالۋعا مۇمكىندىك بەرگەن بولاتىن. ناقشبانديا تاريقاتى بولسا وسى ەرەكشەلىكتەردىڭ بارىنەن باس تارتۋدى تالاپ ەتتى. ەڭ باستىسى نەكەلىك قاتىناستاردى وزگەرتۋگە باسا ءمان بەردى. ەگزوگامدىق سىرتقى نەكەنىڭ ورنىن ەندوگامدىق ىشكى نەكەگە اۋىستىرۋدى قولعا الدى. ياساۋي جولىندا جەتى اتاعا دەيىن قىز الىسۋعا تىيىم سالىنعان ەدى. ەگەردە جەتى اتاعا جەتپەي ۇيلەنۋ جەكە ادامدار تاراپىنان بۇزىلاتىن بولسا، ولار ءولىم جازاسىنا كەسىلەتىن. ال، مۇنداي جاعداي رۋ ىشىندە جالپىلاما سيپات العان جاعدايدا ول رۋ ءجۇز قۇرامىنان شىعارىلىپ تاستالاتىن. بۇل رۋلىق، تايپالىق جۇيەلەردىڭ ىرگەسىنىڭ شايقالماۋىنىڭ، ول ءوز كەزەگىندە مەملەكەتتى باسقارۋدىڭ تۇركىلىك جۇيەسىنىڭ ساقتالۋىنىڭ كەپىلى ەدى. ەگەردە نەكەلىك قاتىناس وزگەرىپ ىشكى نەكەگە اۋىسار بولسا، رۋلىق، تايپالىق جۇيەلەر وزدىگىنەن ىدىراۋعا تۇسەتىن. «ەسىم حاننىڭ ەسكى جولىن» قابىلداۋداعى ماقسات وسى بولاتىن.   بۇل ساياسات ەسىم حان تۇسىندا پارمەندى جۇرگىزىلدى. ناقشبانديا شايىحتارىنا سىر بويىنان ۋاقفتىق جەرلەر ءبولىنىپ بەرىلە باستادى. بۇعان ەسىم حاننىڭ ءوز قولىمەن بەرگەن قۇجاتتارى دالەل بولا الادى. ول قۇجاتتار سىعاناق قۇجاتتارى دەگەن اتپەن بەلگىلى. سونىمەن قاتار، ەسىم حان تۇسىندا قازاق حاندىعىنىڭ مەملەكەتتىك قۇجاتتارى قايتادان پارسى تىلىندە جۇرگىزىلە باستايدى. كوپ ۇزاماي ەسىم دە كوز جۇمادى.  بىراق، ەسىم حاننىڭ تۇرسىن مۇحاممەدكە، قاتاعان حالقىنا جاساعان قاتىگەزدىگىن قازاق حالقى كەشىرە المايدى. سول سەبەپتەن دە ونىڭ ۇلى جاڭگىر سۇلتان 1628 جىلدان، 1643 جىلعا دەيىن حان تاعىنا وتىرا المادى.

ۇلى ءجۇز تايپالارىنىڭ ءبىرازى ەسىم حان مەن بۇرىننان ۇلى جۇزگە ءپىر بولعان، كەيىننەن ناقشبانديا تاريقاتىنا ءوتىپ، سولاردىڭ سويىلىن سوققان قوجا اۋلەتتەرىنىڭ الداۋىنا ءتۇسىپ،  ناقشبانديا تاريقاتىنا ءوتتى. ال تۇرسىن مۇحاممەدتى قولداعان ياساۋيا تاريقاتىنداعى قاتاعانداردىڭ بەسىكتەگى بالاسىنا دەيىن قىرىلۋى، ۇلى ءجۇز قۇرامىنداعى ياساۋيا تاريقاتىنداعى كەيبىر تايپالاردى ورتا ءجۇز قۇرامىنا وتۋگە ءماجبۇر ەتتى. مىسالى، «وزبەك شەجىرەسى» / XIV-XV عع./ اتتى شەجىرەدە ۇلى ءجۇز قۇرامىندا بولعان قاتاعان، شانىشقىلى رۋلارىنىڭ كەيبىر اتالارى قازىرگى شەجىرەلەردە ورتا ءجۇز قوڭىرات قۇرامىندا ءجۇرۋىنىڭ باستى سەبەبى دە وسى بولسا كەرەك.

«ەسىم حاننىڭ ەسكى جولى» مەن ناقشبانديا تاريقاتىننىڭ ىقپالىن تولىق مويىنداعان، اراب-پارسىنىڭ سالت-ءداستۇرى مەن ادەت-عۇرپىن قابىلداعان قازاق رۋلارى جۇزدەر قۇرامىنان شىعارىلىپ تاستالدى. قازىر قازاق جۇزدەرى قۇرامىنا كىرمەيتىن سۋناق، شالاقازاق، تۇركىستان، شىمكەنت، تاراز ماڭىنداعى وزبەكتەردىڭ پايدا بولۋى ەسىم حاننىڭ قازاق اراسىنا ناقشبانديا تاريقاتىن كۇشتەپ ەنگىزۋىمەن تىكەلەي بايلانىستى. بۇلاردىڭ ارعى تەگىن زەرتتەي كەلگەندە ولاردىڭ كوپشىلىگى كەشەگى قازاق رۋلارىنا باراتىنىن وسى ماسەلەگە قاتىستى جۇرگىزگەن زەرتتەۋ جۇمىستارىمىز دالەلدەدى. مىسالى، قازىر تۇركىستان ماڭىنداعى  قارناق قىستاعىندا 100% وزبەك تۇرادى. شىققان تەگى جاعىنان سولاردىڭ 95% قازاق ەكەندىگى انىقتالدى[39]. ال، قاراشىق قىستاعىن مەكەندەپ وتىرعان حالىق تا سولاي. ول جەرگە قىپشاق تايپاسىنىڭ كوكمۇرىن تارماعىنان ءۇش ءجۇز ءۇيدى وتىرعىزىپ، 200 قوس جەردى حاندار ارنايى ءبولىپ بەرگەندىگىن سول جەردەگى حالىق بىلەدى جانە ولار ءالى كۇنگە وزدەرىنىڭ شىققان تەگىن ۇمىتپاعان. وعان ءبىزدىڭ سول قىستاقتاردا 1998-2002 جىلدارى جۇرگىزىلگەن زەرتتەۋ جۇمىستارى بارىسىندا كوزىمىز جەتتى[40]. ال، سۋناقتار قۇرامىنداعى اتالارعا قارايتىن بولساق، وندا ولاردىڭ دا ءۇش ءجۇز قۇرامىنداعى رۋلاردان قۇرالعانىن بايقاۋعا بولادى.

وسى كەزدەردە تۇركىستان ماڭىندا ناقشبانديا وكىلدەرى مەن «ازيزان»  قوجالار وكىلدەرى پايدا بولا باستايدى. ءوز شەجىرەلەرىن الي يبن ابۋ ءتاليبتىڭ ۇلى يمام حۋسەيننەن باستايتىن ناقشبانديا وكىلدەرى وزدەرىنىڭ ياساۋيا شايحتارىنان قان جاعىنان ارتىق ەكەنىن العا تارتىپ، تۇركىستان ماڭىنداعى حالىقتاردى ناقشبانديا تاريقاتىنا تارتا باستايدى. تۇركىستان قالاسىنان 25 شاقىرىم جەردەگى قارناق قالاسى ناقشبانديلەر ورتالىعىنا اينالادى. سول جەردە ۇلكەن مەدرەسە اشىلىپ، ناقشبانديا جولىن ۋاعىزداۋشى ءدىن وكىلدەرى دايىندالا باستايدى. قازاق حاندارىنىڭ وقىپ، ءبىلىم الاتىن ورتالىعى وسى كونە قارناق قالاسى بولدى. سىر بويىنداعى حالىقتىڭ «قازاق»، «سارت» بولىپ ءبولىنۋى وسى كەزدەن باستالدى دەپ ايتۋعا تولىق نەگىز بار. ويتكەنى، وعان دەيىنگى جازبالاردىڭ ەشقايسىسىندا «سارت» ءسوزى كەزدەسپەيدى. ناقشبانديا تاريقاتىن مويىنداپ، سول جولعا تۇسكەن رۋلاردىڭ، حالىقتىڭ «سارت» دەپ اتالا باستاعانىن بايقايمىز. مىسالى، سول «قارناق تاريحى» دەپ اتالعان جەرگىلىكتى اقساقالدار جازعان قولجازبادا، قارناق قالاسى حالقىنىڭ دەنى جەرگىلىكتى قازاق رۋلارىنان تۇراتىنىن، تەك ەكى اۋلەتتىڭ عانا بۇقارادان كەلگەن تاجىكتەر ەكەنى جازىلعان. سونداي-اق، ابىلاي حانمەن قارا كەرەي قابانباي ازىلدەسكەندە، ابىلاي حاندى «سارت» دەۋىنىڭ ءوزى قازاق حاندارىنىڭ ناقشبانديانى بۇرىن قابىلداعانىنان حاباردار ەتسە كەرەك. ال، اتاقتى شورتانباي اقىننىڭ اسان بۇعامەن ايتىسىنداعى مىنا سوزدەر ءبىزدىڭ بۇل پايىمداۋىمىزدىڭ ايقىن دالەلى:

  شورتانباي:  جەتپىسكە كەلدى بۇل جاسىڭ،

  دۇنيەلىك بولدى جولداسىڭ.

  اندىجاندىق سارت ەدىڭ،

   قاي ەلدىڭ ەدىڭ قوجاسى...

دەگەندە اسان  بۇعا شورتانبايعا بىلاي دەپ جاۋاپ بەرەدى:

  مەنىڭ ءتۇبىم سارت دەسەڭ،

  نەگە اتاندىڭ قىزىلباس.

   ەكەۋمىزدى ءپىر تۇتىپ،

  زامان قالاي بۇزىلماس[41, 123-124-بب.].

بۇل جەردە شورتانباي ءوزىنىڭ قازاق قوجاسى ەكەنىن، قازاقتىڭ بەلگىلى رۋىنا ءتان ەكەنىن ايتسا، اسان بۇعى ءوزىنىڭ «ناقشبانديا» وكىلى ەكەنىن مويىنداي وتىرىپ، ياساۋيا تاريقاتىنىڭ دا نەگىزى VIII عاسىردا پايدا بولعان قايسانيا-مۋبايديا اعىمىندا جاتقانىن مەڭزەپ وتىر. بۇل ايتىلعاندار سىر بويىن مەكەندەگەن حالىقتاردىڭ ەتنيكالىق قۇرامى ءار ءتۇرلى بولدى، قالالاردىڭ نەگىزگى حالقى «سارتتار» نەمەسە كونە سوعدىلىقتار ەدى دەگەن كەيبىر زەرتتەۋشىلەر پىكىرىنىڭ نەگىزسىز ەكەنىن دالەلدەيدى[42, س. 49].

ەندى ءسوزدى قايتادان ەسىم حاننىڭ ۇلى جاڭگىر سۇلتانعا بۇرايىق. م.تىنىشپاەۆ 1635 جىلى جاڭگىردىڭ سۇلتان اتالعانى تۋرالى، 1643 جىلى باتىر حونتايشىنىڭ 50 مىڭدىق اسكەرىنە 600 ساربازبەن قارسى شىعىپ، وربۇلاقتا كىشى ءجۇز ءالىم، سامارقاند اكىمى ءجالاڭتوس ءباحادۇردىڭ كومەگىمەن قالماقتاردى جەڭگەننەن كەيىن عانا حالىق جاڭگىردى حان سايلادى،- دەيدى[43, س. 158]. بۇل جەردە دە سول كەزدەگى قازاق حاندىعى ىشىندەگى تىكە-تىرەستتەن ياساۋيا مەن ناقشبانديا اراسىنداعى قاراما-قايشىلىقتى كورۋگە بولادى. جاڭگىر حانعا قازاق جاردەم بەرمەگەنسىن، سامارقاند اكىمى ناقشبانديانى مويىنداعان ءجالاڭتوس ءباحادۇر باستاعان كىشى ءجۇزدىڭ ءالىم رۋىنىڭ 20 000 اسكەرمەن كەلۋى ءبىزدىڭ  پىكىرىمىزدىڭ دۇرىستىعىنىڭ ايقىن دالەلى. وسى سوعىستا جەڭگەننەن كەيىن عانا، جاڭگىر سۇلتان حان اتالا باستايدى.

تاۋكە حان تاققا وتىرعان سوڭ رۋحاني تۇتاستىعى ىدىراپ، ءارتۇرلى سوپىلىق تاريقاتتار سوڭىنا ەرگەن رۋ، تايپالاردىڭ اراسىنداعى اۋىزبىرلىكتى قايتادان قالپىنا كەلتىرۋگە ۇمتىلدى جانە ول «جەتى جارعى» زاڭىندا تولىق كورىنىس تاپتى. بۇل زاڭدا سىرتتاي قاراعاندا، قوعامدىق قاتىناستاردى رەتتەۋ جولدارى دا، نەكەلىك قاتىناس تا وزگەرگەن جوق. وزگەرگەن تەك ءدىني يدەولوگيا مەن سول ءدىني يدەولوگيانى جۇرگىزۋشى قوجالار اۋلەتى بولدى. باسقاشا ايتقاندا، ياساۋيا تاريقاتى مەملەكەتتىك ءدىن رەتىندەگى رولىنەن اجىراپ، ورنىن ناقشبانديا تاريقاتى وكىلدەرىنە بوساتۋعا ءماجبۇر بولدى. بۇرىنعى بيلەر ينستيتۋتىنىڭ يەسى بولعان قوجالار رۋحاني بيلىكتەن شەتتەتىلىپ، قازاق حالقىنىڭ قۇرىلىمدىق جۇيەسىنەن شىعارىلىپ تاستالدى. بۇرىن قۇقى حان اۋلەتىمەن تەڭ بولعان، حالىقتىڭ رۋحاني جەتەكشىسى، قازاق حالقىنىڭ رۋحاني، مادەني تۇتاستىعىن قالىپتاستىرعان، مەملەكەتتەگى زاڭ بيلىگى مەن حاندى سايلاپ قويۋ قۇقىن قولىندا ۇستاعان بيلەر جاي حالىقتىڭ قاتارىنا قوسىلدى. بۇرىن ادەت جولى دا، ءدىن جولى دا ياساۋيا تاريقاتى وكىلدەرىنىڭ قولىندا بولعان بولسا، ەندى ءدىن ناقشبانديا تاريقاتىنىڭ وكىلدەرىنىڭ قولىنا بەرىلىپ، ادەت جولى ءار رۋدىڭ، تايپانىڭ ءوز ىشىنەن شىققان، ادەت جولىن جەتىك مەڭگەرگەن تۇلعالارعا بەرىلدى. الايدا، ناقشبانديا تاريقاتى وكىلدەرى ياساۋيا تاريقاتى وكىلدەرى سياقتى حالىقپەن بىرگە كوشىپ-قونىپ جۇرگەن جوق. تەك جىلىنا ءبىر رەت كەلىپ، زەكەت جيناۋمەن شەكتەلدى. بۇل قازاقتىڭ ءداستۇرلى مادەنيەتىنىڭ  بۇزىلماي ساقتالۋىنا ىقپالىن تيگىزدى. ناقشبانديا تاريقاتى وكىلدەرىنىڭ قاتارىنا تۇركىلىك مادەنيەتتەن باس تارتىپ، پارسىلىق مادەنيەتتى قابىلداعان بۇرىنعى ياساۋيا تاريقاتىنىڭ وكىلدەرى دە قوسىلدى. ول قوجا اۋلەتتەرى «ازيزان» قوجالار نەمەسە قىسقارتىپ «ازلەر»، «ازدەر» دەپ تە اتايدى. ولاردىڭ قاتارىنا قازىرگى كۇنى تۇركىستان، سايرام سياقتى قالالارداعى وزبەكتەنگەن، بىراق ءوز شەجىرەلەرىن قوجا احمەت ياساۋيمەن بايلانىستىراتىن قوجالاردى جاتقىزۋعا بولادى. بۇلار ءوز قولدارىنداعى ۋاقفتىق مۇلىكتەردى ساقتاپ قالۋ ءۇشىن سونداي جولعا بارعانىن بايقاۋعا بولادى. ال ءوز جولىنان باس تارتپاي، ياساۋي جولىنا ادال بولعان قوجا اۋلەتتەرى قازاق حالقى قۇرامىنان مۇلدە شىعارىلىپ تاستالدى نەمەسە وزدەرى كەزىندە ءپىر بولعان رۋلاردىڭ قۇرامىنا ءسىڭىپ كەتتى. قازىرگى كۇنى قازاق شەجىرەلەرىن تالداپ كورسەڭىز، ولاردىڭ اراسىنان بۇرىن ياساۋيا تاريقاتىنىڭ وكىلدەرى بولعان قوجالاردىڭ بار ەكەندىگىنە كوز جەتكىزۋگە بولادى. بۇل «جەتى جارعى» زاڭىنىڭ قازاق قوعامىنا ەنگىزگەن باستى جاڭالىعى وسى بولاتىن. ال ادەت، عۇرىپ، سالت-ءداستۇردىڭ «جەتى جارعىدان» دا بۇرىن سولاي بولعانىن ا.ي. لەۆشين بىلاي باياندايدى: «سەي زولوتوي ۆەك، و كوتوروم ۆسپومينايۋت وني سو ۆزدوحامي، ەست تسارستۆوۆانيە زنامەنيتوگو حانا تياۆكي.

كيرگيزى بولشوي ي سرەدنەي وردى ۋتۆەرجدايۋت، چتو نارودنىە زاكونى يح گورازدو درەۆنەە حانا تياۆكي ...»[44, س. 367]. دەمەك، تاۋكە حان قازاق قوعامىنا ونشالىقتى وزگەرىس اكەلمەگەنىن كورەمىز. تەك، بيلەر ينستيتۋتىنىڭ قۇرامى اۋىستىرىلدى. بۇرىنعى كەزدە ءوز شەجىرەلەرىن ازىرەت ءالىنىڭ حاۋلا اتتى ايەلىنەن تۋعان ۇلى مۇحاممەد يبن ال-حانافيامەن بايلانىستىراتىن (قوجالار) ياساۋيا تاريقاتى وكىلدەرىنەن قۇرالعان بيلەر كەڭەسى – ەندى، قازاق رۋ، تايپالارىنىڭ ءوز اراسىنان شىققان ءبىلىمدار كىسىلەردەن قۇرالدى. باسقاشا ايتقاندا، رۋحاني بيلىكتىڭ كيەلىگىنە (ساكرالنوست دۋحوۆنوي ۆلاستي) اۋىر سوققى بەرىلدى. بۇرىن حالىق ەرەكشە رۋحاني، كيەلى كۇشكە يە، جاراتۋشىنىڭ ەركىمەن حالىققا باسشىلىققا كەلگەن اۋليەلەر ۇرپاقتارىنىڭ سوڭىنا ەرگەن بولسا، ەندى وزدەرى سياقتى  ءجاي كىسىلەردەن سايلانعان بيگە مويىنۇسىنۋعا ءماجبۇر بولدى. بۇرىن  رۋ، تايپالارعا رۋحاني جەتەكشى-بي بولاتىن كىسىلەر، وسى قوجا اۋلەتتەرىنىڭ وكىلدەرى ءبىر بەلگىلى ورتالىقتاردا تاربيەلەنىپ، حالىق اراسىنا ءىلىمى جەتىلگەن كەزدە جىبەرىلەتىن. سودان كەيىن عانا ولار حالىق اراسىنا بارىپ بيلىك جۇرگىزەتىن. بارعان جەرىندە ول ءبيدىڭ تۋعان-تۋىسى، اعايىن جەكجاتى جوق بولاتىن. بۇل بيگە ءار كەزدە كەز-كەلگەن داۋدى شەشۋدە تەك ءادىلىن ايتتىراتىن. وسىعان بايلانىستى قازاق اراسىندا ساقتالعان «قوجادا باۋىر جوق» دەگەن اتالى ءسوز بار. بۇل ءبىر جاعىنان ادىلدىك پرينتسيپتەرىنىڭ بۇزىلماۋىنىڭ كەپىلى بولسا، ەكىنشى جاعىنان ەنشىسى بولىنبەگەن قازاقتىڭ رۋحاني، مادەني تۇتاستىعى  مىزعىماستىعىنىڭ كەپىلى بولدى; ۇشىنشىدەن، مەملەكەتتىك سانانى حالىق ساناسىنان وشىرمەۋدىڭ كەپىلى بولدى. ءار رۋ، تايپانىڭ  «قازاق» دەگەن ءبۇتىننىڭ بولشەگى ەكەندىگىن ولار رۋحاني بىرلىك ارقىلى حالىققا سەزىندىرە ءبىلدى. سول سەبەپتى، نەكەلىك قاتىناستاعى جەتى اتا جولى قاتاڭ باقىلاۋعا الىندى. بۇل جولدى بۇزعان جەكە ادامدار ءولىم جازاسىنا كەسىلسە، رۋىمەن، تايپاسىمەن بۇزعانداردى ءجۇزدىڭ قۇرامىنان شىعارتىپ «سارت» اتاندىردى.

ال، وزدەرى سول رۋ، تايپانىڭ مۇشەسى بولىپ تابىلاتىن بيدەن بيگە قويىلاتىن ادالدىق پەن تازالىقتى تالاپ ەتۋ قيىن. ويتكەنى، ول ءاربىر رۋ ءبيىنىڭ، تايپا ءبيىنىڭ تۋىسى بار، باۋىرى بار. ءاربىر بي «ءوزىمنىڭ شىققان تاۋىم بيىك بولسىن» دەگەن پرينتسيپپەن دە ءوز پايداسىنا بۇرادى. ونىڭ ۇستىنە «قانىنا تارتپاعاننىڭ قارى سىنسىن» دەگەن پرينتسيپ جانە بار. وسىلاردىڭ ءبارى قازاق قوعامىنىڭ رۋحاني تۇتاستىعىنا ۇلكەن نۇسقان كەلتىردى.

«جەتى جارعىنىڭ» تاعى ءبىر جاڭالىعى ءار ءجۇزدىڭ باسىنا حان سايلانۋى ەدى. «جەتى جارعىدان» بۇرىن ءار رۋ، ءار تايپا، ءار ءجۇزدىڭ باسىندا تەك ءبيى بولاتىن بولسا، ەندى ءار ءجۇزدىڭ باسىنا بيمەن قوسا حان سايلاندى. بۇل ءبىر جاعىنان شىڭعىس ۇرپاقتارىنىڭ ساياساتتاعى ءرولىن كۇشەيتكەنىمەن، ەكىنىشى جاعىنان ەلدىڭ ىشكى تۇتاستىعىنا زيانىن تيگىزدى. بۇرىن شىڭعىس حان ۇرپاعىنىڭ قايسىسىنىڭ تاققا وتىراتىنىن بيلەر شەشەتىن بولسا، ەندىگى كەزەكتە بۇل قارادان شىققان بيلەر قولىنا بەرىلدى. ەڭ باستىسى «جەتى جارعىدا» رۋلىق، تايپالىق جۇيەلەر مەن جۇزدىك قۇرىلىمداردى بىرتە-بىرتە ىدىراتۋ تەتىكتەرى قاراستىرىلىپ، بولاشاقتا حان بيلىگىنىڭ ابسوليۋتتىك بيلىككە جەتۋ جوسپارى جاسالىنعانمەن، ول ابسوليۋتتىك بيلىكتى قامتاماسىز ەتەتىن قۇرىلىمدار ماسەلەسى قاراستىرىلمادى. ونى تاۋكە حاننىڭ وزىندە دە، ودان كەيىنگى حانداردىڭ ەشقايسىندا، كونە تۇركىلىك مەملەكەتتىكتى باسقارۋ جۇيەسى ىدىراعان كەزدە ورنىن باساتىن حان مەن ونىڭ ۋازىرلەرىنەن تۇراتىن بيۋروكراتيالىق اپپارات پەن حاننىڭ جالدامالى اسكەرى دە، سوت جۇيەسى مەن ىشكى قاۋىپسىزدىكتى قورعايتىن قۇرىلىمدىق جۇيەلەرى قالىپتاستىرىلمادى. باسقاشا ايتقاندا، «جەتى جارعى» زاڭىنىڭ مەملەكەتتىڭ كونە تۇركىلىك جۇيەسىن ىدىراتۋعا ىقپالى بولعانىمەن، جاڭا جۇيەنى قالىپتاستىرۋدا ەشقانداي ىقپالى بولعان جوق. قىسقاشا ايتقاندا، «جەتى جارعى» قابىلدانعاننان كەيىنگى قازاق قوعامى بۇرىنعى باسقارۋ تەتىگى، رۋحاني، مادەني تۇتاستىعى بار حالىقتان، ءارتۇرلى سوپىلىق تاريقاتتار سوڭىنا ەرىپ، رۋحاني، مادەني تۇتاستىعى بۇزىلا باستاعان، ءار رۋ، تايپا بيلەرىنىڭ سوڭىنا ەرگەن توبىرعا اينالدى. بۇل ايتىلعان سوزدەر جالاڭ بولماس ءۇشىن ناقتى مىسالدارعا كوشەيىك. مىسالى، XVIII عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا ۇلى جۇزدە تولە بي ولگەن سوڭ تاشكەنت ماڭىنداعى قازاق   رۋ، تايپالارى بيلىككە تالاسىپ، كەلىسىمگە كەلە الماي، بيلىكتى شايحانتاۋر ۇرپاعى ءجۇنىس قوجاعا تاپسىرعانى تاريحتان بەلگىلى.

تاۋكە حاننىڭ «جەتى جارعىسى» ەسىم حان كەزىندە رۋ، تايپالار ىشىندەگى باستالعان قايتا توپتاسۋلار زاڭداستىرىلىپ، شەجىرە قايتا بەكىتىلدى. بۇرىنعى شەجىرەلەر قازاقتى نۇح پايعامباردان، وزبەك حاننان، الاشا حاننان، ءابىلحايىر حاننان تاراتقان بولسا، «جەتى جارعى» قابىلدانعاننان كەيىن تۇزىلگەن شەجىرە قازاقتى 92 باۋلى سارتتان تاراتادى. سارت دەپ قازاقتىڭ كىمدى اتاعانىن ەسكەرەر بولساق، وندا تاۋكە حاننىڭ «جەتى جارعىسىنان» كەيىن جالپى قازاق رۋ، تايپالارى تولىعىمەن ناقشبانديا تاريقاتىن قابىلداعانىن بىلدىرەدى. 

تاۋكە حان قايتىس بولعاننان كەيىن-اق قازاق حاندىعىنىڭ  كوبەسى سوگىلە باستادى. ونىڭ تاعىنا وتىرعان قايىپ حان 1718 جىلى ىشكى قاقتىعىستار كەزىندە قازا تابادى. 1723 جىلى جوڭعار شاپقىنشىلىعى باستالعاندا تۇركىستان تاعىنا پولات وتىرعانىمەن قازاق حاندىعىن ءبىرتۇتاس مەملەكەت دەپ ايتۋ قيىن بولاتىن. ياساۋي جولىنىڭ قازاق اراسىنان شىعارىلۋى، شىڭعىس حان ۇرپاقتارىنىڭ بارىنە تاققا وتىرۋعا دەگەن ءۇمىتىن وياتتى. بۇرىن بيلەردەن اسا الماعان تورەلەر اراسىندا ءوزارا تاق ءۇشىن كۇرەس باستالدى. تورەلەردىڭ ىشكى ارازدىعى،  ياساۋي جولىنىڭ وكىلدەرى قولىنداعى رۋحاني بيلىكتىڭ كيەلىلىگىمەن بىرگە حان بيلىگىنىڭ دە كيەلىلىگى تۋرالى ۇعىمنىڭ قازاق ساناسىنان شايىلۋى شىڭعىس ۇرپاقتارىنىڭ تاققا وتىرۋىنا قارسى توپتاردىڭ شىعۋىنا ىقپال ەتتى. مىسالى، وعان قوجابەرگەن جىراۋدىڭ «ەلىم-اي» جىرىنداعى مىنا جولدار دالەل بولا الادى:

  وتكەن جىل ايتەكە بي دۇنيەدەن ءوتتى،

  كەلگەندە ەلۋ التى جاسقا اجال جەتتى;

  «باعىنۋ ءبىر كوسەمگە دۇرىس قوي!»-دەپ

  بولارىن وسى اپاتتىڭ بولجاپ كەتتى;

  تورەدەن ايتەكە بي بەزىن دەدى،

  قازاقتى باتىر، كوسەم باسقارماسا،

  بىت-شىت قىلار جاۋ قالماق، سەزىن دەدى;

  حان-سۇلتان، تورە كۇنى وتكەن دەدى،

  ولاردان اقىل-ايلا كەتكەن دەدى;

  قازاعىم، ءوزىڭدى-ءوزىڭ تۇتاس ەل قىل،

  باسقارار ەندى ۋاقىت جەتكەن دەدى[45, 103-ب].

بۇل جولدار حان بيلىگىنىڭ كيەلىلىگى تۋرالى ۇعىمنىڭ ءوز ءمانىن جوعالتقانىن اڭعارتادى جانە ول ناقشبانديا تاريقاتىن وزگەلەرگە قاراعاندا بۇحارا، سامارقاندپەن شەكتەس كىشى ءجۇز رۋلارىندا تۇركىلىك مەملەكەتتىك جۇيە تۋرالى ۇعىمنىڭ تولىعىمەن ءمانىن جوعالتقانىن كورسەتەدى. بۇدان كەيىنگى كەزەڭدە ابىلاي حان تاققا وتىرعانشا، قازاقتىڭ باسى بىرىگىپ، ءبىرتۇتاس ەل رەتىندە ءىس-قيمىل كورسەتە الماعانى تاريحتان بەلگىلى. ابىلاي حان تاققا وتىرعاننان كەيىن عانا قازاق ءوزىنىڭ ءبىرتۇتاس حالىق ەكەندىگىن، تۇركىستاننىڭ قازاق دالاسىنىڭ رۋحاني ورتالىعى ەكەندىگىن قايتا سەزىنە باستادى. ابىلاي حاننىڭ بۇل ەڭبەگىن م. ماعاۋين بىلاي سۋرەتتەيدى: « ... ەل بيلەۋ ىسىندە قازاق حاندىعىنىڭ ەجەلگى زاڭ جارعىلارىن قالپىنا كەلتىرگەن ابىلاي اسكەري ىستە دە وتكەندى قايتا تىرىلتەدى» [46, 108-ب.]. شىندىعىندا، ابىلاي حان ءوز شاماسى جەتكەنىنشە قازاق قوعامىن قايتا قالپىنا كەلتىرۋگە بارىن سالدى. ياساۋي جولىن مەملەكەتتىك يدەولوگيا دارەجەسىنە قايتا كوتەردى. الايدا، رۋحاني بيلىكتى تولىعىمەن قايتا كەلتىرىپ ۇلگەرمەدى. بيلەر كەڭەسىن بۇرىنعى دارەجەسىنە كوتەرە المادى. تەك كەيبىر رۋ، تايپالاردا قوجا اۋلەتتەرى ءپىر بولىپ، رۋحاني، ءدىني ماسەلەلەردى قولىنا الا الدى. وعان مىسال رەتىندە كىشى جۇزگە ءپىر بولعان تۇركىستاندىق مۇحاممەد قوجانى، بارلىق قازاق  جۇرتىنا ءپىر بولعان ابد ال-جاليل قوجا مەن ۋاق تايپاسىنىڭ ءپىرى بولعان سارعالداق قوجانى، ت.ب. جەكە رۋ، تايپالارعا ءپىر بولىپ، بيلىك جۇرگىزگەن قوجالاردى ايتۋعا بولادى[47, س. 32.]. بۇل جالپى قازاق جۇرتىنا تۇگەل جايىلمادى. ونىڭ ۇستىنە قولىندا شوعىرلانعان بيلىكتەن اجىراعىسى كەلمەگەن رۋ، تايپا بيلەرى ارقايسىسى ءوز بىلگەنىنشە ارەكەت ەتتى. بۇل ارەكەتتەردىڭ سوڭى ابىلاي حاننىڭ مەزگىلسىز قايتىس بولۋىنا، قازاق حاندىعىنىڭ  كۇيرەۋىنە ىقپال ەتكەن باستى سەبەپ بولدى. «ابىلاي اسپاس سارى بەل» اتانعان وقيعا قازاق مەملەكەتتىگىنىڭ كۇيرەۋىنىڭ باسى بولدى. قازاق قوعامىندا كيەلى سانالعان حاندىق بيلىكتىڭ قادىرى كەتتى. قازبەك ءبيدىڭ ۇلى بەكبولاتتىڭ ءۇش مىڭ اداممەن ابىلاي ورداسىنىڭ ۇستىنە باسا كوكتەپ كەلۋى، حالىق جادىنان مەملەكەتتىك سانا دەگەن قاسيەتتى ۇعىمنىڭ كەتۋىنىڭ ايعاعى دەسە بولادى[48, 50-53-بب.]. وسىعان دەيىن قازاق تاريحىندا حان ورداسىنا باسىپ كەلۋ بولعان ەمەس. حان حالقىنا جاقپاسا، حاندى ورداسىمەن قالدىرىپ، وزگە جاققا بارىپ، شىڭعىستىڭ باسقا ۇرپاعىن شاقىرىپ، حان سايلاپ، مەملەكەتتىگىن ارى قاراي جالعاستىرا بەرەتىن. مىسالى، اسان قايعىنىڭ التىن وردانىڭ حانى ءاز-جانىبەكتى تاستاپ، الاش مەملەكەتىن قۇرۋى، نەمەسە جۇمادىق حان مەن ونىڭ بەكلەربەگى بولعان عازى ءبيدىڭ وزبىرلىعىنا شىداماعان حالىقتىڭ جۇمادىقتان ءبولىنىپ، جاس ءابىلحايىردى حان سايلاۋى، ءابىلحايىر انتتى بۇزىپ وزگە ءدىني اعىمدى قابىلداپ، ۋاققاس ءبيدى، ال قارا قىپشاق قوبلاندى دايىر-قوجا-اقجول ءبيدى ولتىرگەندە ءابىلحايىردى تاستاپ، كەرەي مەن جانىبەكتى اكەلىپ، حان سايلاۋى، قازاق حاندىعىن تاريح ساحناسىنا شىعارۋى بۇل حالىقتا رۋحاني بىرلىك پەن بيلەر ينستيتۋتىنىڭ اسا قۋاتتى مەملەكەتتىك قۇرىلىم بولعاندىعىن كورسەتەدى. قازىر تاريحتا جازىپ جۇرگەندەي قازاق حاندىعىن جانىبەك پەن كەرەي قۇرعان جوق. شىڭعىس اۋلەتىنەن كىمنىڭ تاققا وتىراتىنىن ەدىگەنىڭ «جاساسى» مەن «تورەسىنەن» سوڭ حان بولاتىن تۇلعانى تاڭداۋ دا، سايلاۋ دا تولىعىمەن بيلەردىڭ قولىنا وتكەن بولاتىن. ونى مۇحاممەد شايباني مىسالىندا كورۋگە بولادى. 1472 جىلى ەدگەنىڭ نەمەرەسى مۇسا مىرزا مۇحاممەد ءشايبانيدى شاقىرتىپ، ونى حان كوتەرۋگە ارەكەت ەتەدى. الايدا، مۇحاممەد ءشايبانيدىڭ پيعىلىن بىلگەن بيلەر مۇساعا: «كونە داۋىردەن بەرى ماڭعىت بيلەرىنە مەملەكەتتە ەركىندىك بەرەتىن. ەگەردە مۇحاممەد شايباني وسى كونە داستۇرمەن كەلىسەر بولسا، وندا جاقسى. ءبىز ونى حان سايلايمىز. بولماسا جولى اشىق»[14, س. 104.]. – دەيدى. مۇسا بيلەردىڭ ءسوزىن ماقۇل كورىپ، مۇحاممەد ءشايبانيدى حان كوتەرۋدەن باس تارتادى. ال، ابىلاي حان بيلىگىنىڭ سوڭعى كەزەڭىندە مۇنداي بيلەر ينستيتۋتى تولىعىمەن ىدىراپ بىتكەن ەدى. مۇنى بەلگىلى ەتنوگراف ج. ارتىقباەۆ بىلايشا تۇجىرىمدايدى: «ابىلاي مەن بەكبولاتتىڭ كەلىسپەۋشىلىگىنىڭ تامىرى ارىدە. ءۇش ءجۇزدىڭ بالاسىنا تالابى جەتىپ تۇرعان حان ءوز بيلىگىنىڭ قالتىقسىز قابىلدانۋىن وردا بيلەرىنەن تالاپ ەتۋى زاڭدى. بىراق زاماننىڭ وزگەرگەنى ايان. باياعىداي جاۋگەرشىلىك، ىرەگدەن تونگەن جاۋ جوق، ەل ميمىرت تىرشىلىك كەشىپ جاتىر. ونىڭ ۇستىنە كىشى ءجۇز بەن ۇلى ءجۇز ىشىندە وردا ءبيى اتاعى كەلمەسكە كەتكەن ۋاقىت، حان بيلىگى دە تاتىمسىز. بەرەكە بىرلىكتى ۇستاپ تۇرعان تەك ورتا ءجۇز – نە ءوزىنىڭ بيلىگىن، نە وردا بيلىگىن جوعالتپاي»[49, 227-ب.]. الايدا مەملەكەتكە تىرەك بولادى دەگەن بەكبولاتتىڭ ءوزى ابىلاي حان ورداسىنىڭ ۇستىنە اسكەر اكەلسە، بيلەر ينستيتۋتىنىڭ قاي دەڭگەيدە بولعانىن كورسەتەدى.

ابىلاي ارقادان كەتىپ، تۇركىستانعا كەلىپ، ودان سامارقانتقا بارۋى، قايتارىندا تاشكەنتتە قالىپ، ازعانا كىسىمەن تۇركىستانعا قايتار جولىندا سايرامنىڭ اكىمىنىڭ بەس مىڭ كىسىمەن قارسى شىعۋى، سول كەزدە سول ماڭدا وتىرعان قازاقتاردىڭ ابىلايعا قول ۇشىن بەرۋگە جاراماۋىنىڭ استارىندا ءبىر عانا سەبەپ بار ەدى. ول – قازاق حالقىنىڭ ار-يمانىنىڭ تىرەگى، رۋحاني تۇتاستىعىنىڭ كەپىلى، باتىسى مەن شىعىسى، وڭتۇستىگى مەن سولتۇستىگى ۇشسا قۇس قاناتى تالاتىن سايىن دالانى مەكەن ەتكەن قازاق دەگەن حالىقتىڭ رۋحاني وزەگى بولعان ياساۋي جولىنان باس تارتىپ، ءار ءتۇرلى سوپىلىق تاريقاتتاردىڭ سوڭىنان ەرۋى بولاتىن. اتا-بابا جولىنان باس تارتۋ – «جەتى جارعىعا» دەيىن كيەلى سانالىپ كەلگەن رۋحاني بيلىك پەن ساياسي بيلىك وكىلدەرىنىڭ كيەسىنەن ايىرلۋىنا اكەلدى، پايعامبار ۇرپاعى، شىڭعىس حان ۇرپاعى دەپ عاسىرلار بويى باسىنا كوتەرگەن تۇلعالاردىڭ حالىق الدىنداعى ابىرويىن كەتىردى. بۇرىندارى «مالىم جانىمنىڭ ساداعاسى، جانىم ارىمنىڭ ساداعاسى» دەگەن ەرجۇرەك حالىق ابىلايداي ارىسىن قورعاپ قالا المادى. ويتكەنى، ونىڭ قادىرىن بىلمەدى. قورعاماق تۇگىل ورداسىنىڭ ۇستىنە ات ويناتتى. قازاق حاندىعىندا ابىلاي كەتكەن سوڭ قولىنا مەملەكەتتىك بيلىكتى ۇستاپ تۇرا الاتىن ەشقانداي ساياسي كۇش بولعان جوق. بۇرىنعى ىنتىماعى بەرىك رۋلىق، تايپالىق جۇيەلەر مەن جۇزدىك قۇرىلىمدار بولعاندا قازاق حاندىعى كۇيرەر مە ەدى؟ سان عاسىر مەملەكەتتىڭ تىرەگى بولعان بيلەر ينستيتۋتى نەمەسە مەملەكەتتى باسقارۋدىڭ تۇركىلىك جۇيەسى «جەتى جارعىنىڭ» ىقپالىمەن ىدىراتىلدى. ناتيجەسىندە حان ولگەن سوڭ مەملەكەت يەسىز قالدى. ابىلايدىڭ ورنىنا وتىرعان ونىڭ ۇلدارى ورىس وتارشىلدارىنىڭ قولىنداعى قۋىرشاققا اينالعانىنا دا تاريح كۋا. ەگەردە سوڭىندا تىرەپ تۇرعان حالقى بولسا، ولار سونداي كۇن كەشەر مە ەدى؟ بۇل قازاقتىڭ قاسىرەتتى تاريحى. قازاق مەملەكەتتىگىنىڭ وسىلاي كۇيرەۋىنە تاۋكە حان قابىلداعان «جەتى جارعى» زاڭىنىڭ شەشۋشى ءرولى بولدى. ودان كەيىنگى كەزەڭدە دە قازاق دالاسىندا رۋحاني تىكە-تىرەس وسى ياساۋيا مەن ناقشبانديا تاريقاتتارى اراسىندا جۇرگەنىن كورۋگە بولادى. مىسالى، دۋلات، شورتانباي، مايلىقوجا، قاشاعان، ءشادى تورە سياتى اقىن-جىراۋلار شىعارمالارى بۇعان تولىق دالەل بولادى. مىسالى، مايلىقوجا اقىننىڭ مىنا ولەڭى سونىڭ ايقىن دالەلى:

  بولىس، ءبيدىڭ قىدىرى ۇرى بوپ ءجۇر،

  قولدايتىن ءباھاۋاددين ءپىرى بوپ ءجۇر.

  زەكەتى جوق بايلاردىڭ جيعان مالىن،

  جەڭ ۇشىندا پارامەن قۇرىر بوپ ءجۇر[50, 514-ب.].

وكىنىشكە وراي، ءبىز بۇل قاسىرەتتى تاريحتان ساباق الا المادىق. بۇگىن ەلىمىز تاۋەلسىزدىك الىپ، ەگەمەن ەل بولعاندا سىرتتان سانداعان اعىمدى اكەلىپ سايرانداتىپ وتىرمىز. ەرتەڭگى كۇنى بۇل قازاقتىڭ ءشىلدىڭ تەزەگىندەي بىتىراپ كەتەتىنىمەن ەشكىمنىڭ جۇمىسى جوق. قاۋىپ، اسىرەسە، يسلام اتىن جامىلىپ كەلىپ جاتقان ۋاحاببيلەر، سالافيلەر، تابليعتار، احماديا، اعىمدارى تاراپىنان تۋىنداپ وتىرعانى جاسىرىن ەمەس. تاريحتىڭ، تاريح عىلىمىنىڭ باستى قىزمەتى بۇرىنعى وتكەن اتا-بابالار تاريحىنىڭ جەڭىسىن ۇلگى ەتىپ، جەڭىلىسىنەن ساباق الدىرۋ بولسا كەرەك. بىزدە وسىنداي بولعان دەپ قۇر جالاۋلاتقانمەن ەشنارسە ۇتپايمىز. «جەتى جارعىنىڭ» قازاق تاريحىنداعى ءرولىنىڭ  جاعىمسىز جاقتارىن ايتۋداعى ماقسات – قازاقتى تۇقىرتۋ ەمەس، كەرىسىنشە، سول قاتەلىكتى ەندى قايتىپ قايتالاماساق دەگەن يگى ماقسات بولاتىن. ال، وعان ءبىزدىڭ اقىل-پاراساتىمىز جەتە مە؟ ول باسقا اڭگىمە.

قورىتا ايتقاندا، قازاق شەجىرە نۇسقالارىنىڭ پايدا بولۋ كەزەڭدەرى قازاق حالقى تاريحىنداعى ءىرى ساياسي وزگەرىستەرمەن بايلانىستا تۋاتىنىنا كوز جەتكىزدىكجانە ول كەزەڭدەردىڭ ءبىر-بىرىنەن قانداي ايىرماشىقلىقتارى بارلىعىنا توقتالدىق. بۇل ايىماشىلىقتاردىڭ بارلىعى تۇرىك قوعامىنداعى ءدىني-رۋحاني ۇدەرىستەرمەن تىعىز بايلانىستا جۇرگەنىنە كوز جەتكىزدىك. تۇرىكتەردە ورلەۋ دە، ءارتۇرلى ەتنيكالىق جىكتەلۋلەرگە ءتۇسىپ، ءوشۋىنىڭ تۇپكى سەبەبى سايىن دالانى مەكەندەگەن قاھارمان حالىقتىڭ ءوزىنىڭ ءدىني، رۋحاني تۇتاستىعىن ساقتاي الماۋىمەن بايلانىستى بولعاندىعىنا تالداۋ جاسادىق. بۇل وقيعالاردىڭ ەشقايسىسى شەتجەرلىك تاريحشىلاردىڭ جازبالارىنا تۇسپەسە دە، قازاق حالقى ءوزىنىڭ شەجىرەلەرىندە بۇل وقيعالاردىڭ بىردە ءبىرىن نازاردان تىس قالدىرماپتى. ءبىزدىڭ بۇگىنگى زامانداسىمىزدىڭ سول شەجىرەلەردە  باياندالعان تاريحتى تۇسىنە الماۋى قازاق حالقىنىڭ تاۋەلسىز تاريحي جادىنىڭ ءالى كۇنگە قالىپتاسپاۋىنا ىقپال ەتىپ وتىر. باسقاشا ايتقاندا، قازاق حالقى وسى كۇنگە دەيىن ءوزىنىڭ كىم ەكەنىن تاني الماي كەلەدى. ونى قازىرگى قوعامداعى رۋ، تايپا، ءجۇز دەگەن ءوز داۋىرىندە ءبىزدىڭ مەملەكەتتىگىمىزدىڭ تىرەگى بولعان قۇرىلىمدىق جۇيەلەرگە كوزقاراسىمىزدان-اق كورۋگە بولادى. ونى بىرەۋلەر ءوزىنىڭ ساياسي، ماتەريالدىق مۇددەسىن قورعايتىن قۇرالعا اينالدىرسا، ەكىنشى ءبىرى – رۋ، تايپالار مەن جۇزدەر قازاقتى جىكتەگەننەن باسقا ءرولى جوق. سول سەبەپتى، ودان ارىلۋ كەرەك دەگەن پىكىردى العا تارتىپ ءجۇر. ال، شىندىعىنا كەلگەندە بۇل قۇرىلىمدار قازاق مەملەكەتتىگىنىڭ تىرەگى بولاتىن. رۋ، تايپالار مەن جۇزدىك قۇرىلىمدار ءوزىنىڭ قازاق قوعامىندا اتقاراتىن رولىنەن ايرىلعان كۇنى مەملەكەتتىگىنەن دە ايرىلدى. ول وقيعالاردىڭ بارلىعى قازاق شەجىرەلەرىنەن كورىنىس تاپتى. ءبىز ونى شامامىز جەتكەنىنشە سول شەجىرەلەردەگى دەرەكتەردى اشىپ كورسەتۋگە كۇش سالدىق. الايدا بۇل باعىتتاعى جۇمىس وسىمەن قورتىندىلاندى دەگەندى بىلدىرمەيدى. ءالى ءبىز بىلمەيتىن قازاق شەجىرەسىنىڭ قۇپياسى بارلىعىنا داۋ جوق.  

«edu.e-history.kz» ەلەكتروندىق عىلىمي جۋرنالى № 2(06)