JANDARBEK Z. QAZAQ ŞEJIRELERINIŊ PAIDA BOLU JÄNE QALYPTASU KEZEŊDERI

Qazaq şejıresı qazaq tarihi jadynyŋ özegı desek artyq aitqandyq emes. Alaida, sol qazaq şejıresı qazaq tarih ǧylymynda älı künge öz ornyn ala almai keledı. Öitkenı, şejıre öz däuırınde qandai qyzmet atqardy, nesımen qūndy boldy, halyq sanasynan älı künge öşpei kele jatuynyŋ sebebı nede?-degen sūraqtarǧa qazırgı tarih ǧylymynyŋ jauap beruge qauqary joq. Qazaq şejıresı osy künge deiın qanşa zerttelse de özınıŋ ışkı mänın aşpai keledı. Onyŋ sebebı, zertteuşılerdıŋ şejırenı bır ǧana tūrǧydan – etnikalyq üderıster tūrǧysynan qarastyruy, sol boiynşa bailam jasauy bolyp tabylady. Al, şejıre tek etnikalyq üderıstermen ǧana bailanysty emes, qoǧamdaǧy barlyq üderıstermen tyǧyz bailanysta qalyptasqandyǧyn, atap aiqanda: dıni, saiasi üderıster şejırelerdıŋ tüzıluıne yqpal etken faktorlar bolǧandyǧy eskerıle bermeidı. Onyŋ üstıne şejırelerdıŋ bırın-bırı qaitalamai, ärtürlı bolyp keluınıŋ özı zertteuşılerdı adastyrary nemese zertteuşınıŋ şejırenı tarihi qūjat ekendıgıne kümänmen qarauyna yqpal eterı anyq. Alaida, şejırelerdıŋ ärtürlı bolyp keluı astarynda qazaq (türık) halqynyŋ basynan ötkergen tarihi kezeŋderdıŋ syrlary jatqandyǧyn qazaqy dünietanymnan habarsyz, tanymy evrosentristık közqarasta qalyptasyp, tarihqa materialistık tūrǧydan baǧa beretın tarihşy qazaq şejıresınıŋ ışkı mänı men mazmūnyn tanyp-bıluı qiyn nemese mümkın emes.

Qazaq şejıresınıŋ paida boluy qazaq halqynyŋ qoǧamdyq qūrlysymen, memlekettık jüiesımen tıkelei bailanysty jäne sol şejıre tüzılgen däuırdegı qoǧamnyŋ qūrylymdyq jüiesınıŋ syzba türındegı beinesı, ärı negızgı retteuşı basty qūjaty boluymen bailanysty.

Qazırgı bızge deiın jetken qazaq şejırelerınıŋ qaşan tüzılgendıgı turaly bızde naqty derek joq. Bır şejıre Özbek hannan bastalsa, ekınşı şejıre Alaşa hannan bastau alady. Üşınşı şejıre Özbek ūlysynyŋ hany Äbılhaiyr hannan bastalady. Al törtınşı şejıre ärıge ketıp, Mūhammed Paiǧambardyŋ sahabasy Annas sahabadan bastau alady. Alaida, sol şejırelerdıŋ ışkı mazmūny syrttai qaraǧanda bırdei bolyp körınedı. Sonda qaisysy dūrys? Būl şejırelerdı bır-bırınen ajyratyp tūrǧan ne närse? Būl da älı qazaq şejırelerınıŋ aşylmaǧan qūpiiasynyŋ bırı.

Qazaq şejıresınde küdık tudyryp jürgen taǧy bır mäsele – ol Ata Qazaqtan qazırgı bızdıŋ zamandasymyzǧa deiın ary ketse 22 ata nemese 11-13 atamen şektelıp jatady. Mūny jylǧa şaǧar bolsaq, 600-360 jyl şamasynda. Sonda, oǧan deiın qazaq qaida boldy? Qaisy halyqtan bölındı? Älde jer betıne şejırede körsetılgen kezeŋde tüstı me? Nege būlai? Būl sūraqtar jauap berudı talap etedı. Būl sūraqtarǧa jauap berılmeitın bolsa, onda bız şejırenı eşqaşan tanydyq dep aita almaimyz. Sondyqtan, qazaq şejıresın tanu jolyndaǧy ızdenısımızdı bız būrynǧy zertteuşıler jürgen jolmen emes, basqa baǧytta jürgızgendı dūrys sanaimyz. Ol qazaq halqynyŋ basynan ötkergen dıni, ruhani üderıster tarihy men olardyŋ qazaq şejıresımen bailanysyn anyqtau baǧytyndaǧy ızdenısterge den qoiamyz. Ärine, osy künge deiın qazaq şejıresın zerttep jürgen zertteuşılerdıŋ qazırgı qazaq halqy qūramyndaǧy ru, taipalardy köne däuırdegı ru, taipalarmen bailanystyryp, solardyŋ tıkelei ūrpaqtary ekendıgın däleldegısı keletın oilary da bar. Alaida, būl tūjyrymmen tolyq kelıse qoiu qiyn. Qazırgı rular men köne däuırdegı rulardyŋ arasyndaǧy genetikalyq bailanysty tolyǧymen joqqa şyǧaruǧa bolmas, degenmen solardyŋ tıkelei ūrpaǧy edı degendı aitu artyq bolary sözsız. Öitkenı, arab, parsy jazbalarynda atalatyn türkılerdıŋ köptegen ru, taipa attary qazırgı qazaq nemese özge türkı halyqtary arasynan kezdestıre almaimyz. Mysaly, X-XI ǧǧ. arab derekterındegı oǧyzdar qūramyndaǧy 24 ru, taipanyŋ qaisysy qazaq halqy qūramynda bar? Joq nemese ırı rulyq, taipalyq qūrylymdar ışınde kışkentai atalardy ǧana qūraidy. Al keibır ru, taipalardyŋ aty sol kezeŋnen berı älı künge öşpei saqtalyp keledı. Bıraq, sol ataudy saqtap kele jatqan rulardy sol köne däuırdegı halyqtyŋ tıkelei ūrpaqtary, ızbasarlary dep atau qiyn. Onyŋ esesıne qazırgı qazaq halqynyŋ negızın qūrap otyrǧan ırı taipalardyŋ ataulary negızınen Şyŋǧys hanmen bırge kelgen ru, taipa ataulary ekendıgın de esten şyǧarmauymyz kerek. Būl jerde taǧy da «Sonda qalai, bız myna qazırgı qazaq jerıne Şyŋǧys hanmen bırge kelgenbız be?», - degen zaŋdy sūraq tuady. Olai bolsa, osy küngı «Qazaq avtohtondy halyq emes[1, s. 58]», – dep jalaulatyp jürgen keibır tarihşylardyŋ aitqandarynyŋ dūrys ekendıgın moiyndaudan basqa şara qalmaidy. Sol sebeptı, qazırgı bızge deiın jetken qazaq şejırelerınıŋ tüzılu zaŋdylyqtaryn tüsınıp almaiynşa, dästürlı qazaq qoǧamyndaǧy şejırenıŋ de, ru, taipalardyŋ da halqymyz tarihyndaǧy ornyn anyqtai almaimyz. Būl sūraqtarǧa jauap beru üşın halqymyz VIII-XII ǧasyrlar aralyǧynda  basynan ötkergen tarihi oqiǧalarǧa taldau jasaudan bastaǧanymyz dūrys. Sonda ǧana bız qazaq şejırelerınıŋ Şyŋǧys hannan keiın bastau alu sebepterın tüsınemız.

Türkıler islam dının VIII ǧasyrdyŋ ekınşı jartysynda qabyldady. Alǧaş ret osy kezeŋde türkı-islam memleketterı tarih sahnasyna şyqty. Ol Qarlūq-Qarahan, Oǧyz memleketterı edı[2]. Būl memleketterdıŋ düniege keluımen islam dını türkı halyqtarynyŋ dästürlı qoǧamyna öz yqpalyn bırtındep tigıze bastady. 951 jyly Satuq Būǧa han Abd al-Karimnyŋ islam dınınıŋ arab dästürşıldıgı baǧytyn qabyldauy türkılerdı islam älemınıŋ qūramdas bölıgıne ainaldyrdy[3, s. 41]. Türkıler özınıŋ tılı men dästürlı mädenietınen ajyrai bastady. Dästürlı türkı qoǧamynyŋ ışkı qatynastaryn retteitın jüienıŋ özgertılıp, şariǧat ükımderımen almastyryluy türkılık ädet-ǧūryp, salt-dästürdıŋ qoldanystan şyǧuyna äkeldı. Köneden kele jatqan ekzogamdyq (syrtqy) nekelık qatynas özgertılıp, onyŋ ornyn endogamdyq (ışkı) nekelık qatynas basty. Rulas, qandas adamdar arasyndaǧy nekelık qatynastardyŋ türkı qoǧamyna enuı dästürlı türkı qoǧamyndaǧy rulyq, taipalyq jüielerdıŋ ydyrauyna äkeldı[4, 18-19-bb.]. Būl öz kezegınde türkı memleketınıŋ qūrylymdyq jüiesınıŋ küireuıne, ydyrauyna yqpalyn tigızdı. Öitkenı, rulyq, taipalyq jüieler türkı memlekettıgınıŋ ırgetasy bolatyn. Bırtındep türkılerde memlekettı basqarudyŋ parsylyq jüiesı qalyptasyp, absoliuttı bilık jüiesı ornady[5, s. 369]. Būl üderıs kezınde arabtyŋ tarihşylary men geograftary jazyp qaldyrǧan ru, taipa attarynyŋ halyq sanasynan öşuıne äkeldı. Halyq özınıŋ tegın bılmeitın därejege jettı. İslam dının qabyldaǧan türkıler XI-XII ǧǧ. qarsaŋynda özınıŋ dästürlı mädenietınen, tılınen, memlekettık jüiesınen tolyq nemese jartylai ajyrap, parsylanu üderısın basynan keşırıp jatqan bolatyn. Osy türkı halqynyŋ taǧdyry qyl üstınde tūrǧan şaqta Qoja Ahmet Iasaui syndy ūly tūlǧanyŋ tarih sahnasyna şyǧyp, islam dınınıŋ türkıler arasynda ömır süru formasyn jasauy, arab, parsynyŋ mädenietın qabyldamai-aq mūsylman bolu mümkın ekendıgın türkı balasyna däleldep berdı. Dın tılınıŋ türkı tılınde söileuı ǧylym, bılım, mädeniet, ädebiet tılınıŋ türkılenuıne äkeldı. Memleket tılı de türkı tılınde söilei bastady. Türkı qoǧamynan alastatylǧan syrtqy neke qaita qalyptastyryldy. Rulyq taipalyq jüieler bırtındep qaitadan qalpyna keltırıle bastady. Sol kezeŋdegı Qarahandyq bileuşılerdıŋ özı Qoja Ahmet Iasaui jolynyŋ dūrystyǧyn moiyndap, türkı mädenietıne qaita būryldy. Türkılerdıŋ özınıŋ dästülı mädenietıne oraluy islam ortalyqtarynda ülken qarsylyqqa tap boldy[3,26-48-bb.]. Alǧaşynda Iasauidı ılım jolymen toqtatpaq bolǧan äreketten nätije şyqpaǧan soŋ, Horezmşah Mūhammed türkılerdı küşpen qaitadan parsy mädenietıne moiynūsyndyru jolyn oilastyrdy. Bız senderdı qaraqytailyqtar ezgısınen qūtqaramyz degen syltaumen, Qarahandyq memleketter territoriiasyna äskerın kırgızdı. Türkıler üşın Horezmşah ezgısı qaraqytailyqtardan asyp tüstı. 1210 jyly Otyrardyŋ bileuşısı Bılge han ibn Hasan ibn Abd al-Halyq han Horezmşah Mūhammedke qarsy köterılıske şyqty. Küres Otyrar hanynyŋ jeŋılısımen aiaqtaldy. Bılge han tūtqyndalyp, Nisaǧa jer audarylyp, sol jaqta öltırıldı. Otyrarǧa bileuşı etıp Qaiyr handy taǧaiyndady[6, 130-135qq.] Türkıler būl būǧaudan şyǧudyŋ jolyn qarastyra bastady. 1216 jyly Qūlja ölkesınde (qazırgı Almaty oblysynyŋ territoriiasy) kışkentai ielıktı düniege keltırdı. Būl memleket türkı tarihyndaǧy islam dınınıŋ türkılerde ömır süru formasy – Iasaui jolyn ūstanǧan alǧaşqy türkı-islam memleketı bolyp qalyptasty. Būl kışkentai ielık bileuşısı Toǧryl han äielı men ūly Sūǧnaq tegındı, Maiqy bi bastaǧan bilerdı Şyŋǧys hanǧa jıberıp, özınıŋ oǧan moiynūsynatynyn jetkızıp, ony han köterdı[2, s.433]. Türkı memlekettıgı men türkı mädenietınıŋ qaita jandanuynyŋ basy osy kezden bastaldy. Şyŋǧys hannyŋ Türkıstan jerıne keluınıŋ astarynda onyŋ tek soǧysqūmarlyǧy emes, sonymen bırge, türkılerdıŋ Horezmşahqa, jalpy parsy mädenietıne moiynūsynudan bas tartuy, ruhani täuelsızdıkke degen ūmtylysy jatty. Şyŋǧys han şapqynşylyǧynan keiın Türkı dalasynda Joşy ūlysy atty memlekettıŋ paida boluy būl türkı memlekettıgınıŋ şyn mänındegı qaita jandanuy bolatyn. Būl tarih oqyrmanǧa tüsınıktırek bolu üşın Joşy ūlysy tarihyna keŋırek toqtalyp, ondaǧy dıni, saiasi üderısterge taldau jasap, olardyŋ Joşy ūlysy qūramyndaǧy türkılerdegı etnikalyq üderısterge qanşalyqty yqpaly bolǧandyǧyna toqtalaiyq.

Şyŋǧys han Evraziia keŋıstıgın jaulap alǧannan keiın özı moiynūsyndyrǧan jerlerdı Börteden tuylǧan tört ūlyna bölıp berdı. Qazırgı Qazaqstan territoriiasy Şyŋǧys hannyŋ ülken ūly Joşynyŋ ielıgıne tidı[2, s. 59-60]. 1236-1242 jyldar aralyǧynda Joşynyŋ ūly Batu hannyŋ Batysqa joryǧy kezınde Joşy ūlysynyŋ  territoriiasy Dunai özenıne deiıngı aralyqqa keŋeitıldı. Joşy ūlysynyŋ bileuşılerıne tırek bolǧan negızgı halqy türkıler bolǧanymen olardyŋ arasynda ruhani, mädeni tūtastyq joq edı. Olardyŋ bır bölıgı Joşymen moŋǧol jerınen kelgen älı islam dının moiyndai qoimaǧan, köne täŋırlık dınde bolsa, ekınşı bölıgı hristian dınınıŋ neostoriiandyq baǧytyn ūstanatyn, üşınşı bölıgı budda dınıne moiyn ūsynsa, Ortalyq Aziia türkılerı islam dınınde, onyŋ ışınde Iasaui jolyndaǧylar da, kubraviia tariqatyndaǧylar da, tolyǧymen parsy mädenietın moiyndaǧan türkıler de bar edı. Al, 1236-1242 jyldar arasyndaǧy Batu hannyŋ Batys joryǧynan keiın memlekettıŋ ışkı ruhani ahualdy mülde kürdelendırıp jıberdı. Būrynǧy dınder qataryna endı hristian dınınıŋ pravoslavie jäne katolik tarmaqtary qosyldy. Batu han Batys joryǧynan keiın Joşy ūlysyn aimaqtarǧa bölıp, olardy basqarudy özınıŋ 14 tuysqanyna basqaruǧa berdı[7, ss. 312-313]. Ol aimaqtardy bilep otyrǧan Joşy ūrpaqtary bırtındep özderı bilık jürgızıp otyrǧan halyqtyŋ dıni, mädeni erekşelıkterıne ikemdele bastady. Mysaly, Batu hannyŋ ınısı Berke islam dının, onyŋ ışınde kubraviia tariqatyn qabyldasa, Batudyŋ ūly Sartaq hristian dının qabyldady. Būl memlekettıŋ ıştei dıni-mädeni erekşelıkterıne qarai jıktelu yqtimaldyǧy bar ekenın körsetıp berdı.  Osy dıni tanym negızınde alǧaşqy qaqtyǧys osy ekı tūlǧanyŋ arasynda boldy. Oqiǧa bylai bolǧan edı. Batu han özı qartaiǧan şaǧynda öz ornyna ūly Sartaqty otyrǧyzudy oilap, ony Ūly han Möŋkege attandyryp, odan Joşy ūlysyn bileu qūqyn beretın jarlyq alyp keluge jıberedı. Möŋke han Sartaqty jyly qabyldap, Joşy ūlysynyŋ taǧy men äskerıne, qol astyndaǧy elderıne bilık jürgızetın jarlyq şyǧarady. Bıraq Batu han Sartaq kelmei tūryp, qaitys bolady da, han taǧyna Berke otyryp alady. Sapardan oralǧan Sartaq būlhabardy esıtken soŋ, Berkege barmai basqa jaqqa būrylyp ketedı. Berke han oǧan kısı jıberıp: «men senıŋ äkeŋnıŋ taǧyna otyrdym. Sen bolsaŋ jat adam sekıldı qairylmai kettıŋ», – deidı. Sonda Sartaq: «Sen mūsylmansyŋ, men hristianmyn. Men üşın mūsylmannyŋ jüzın körudıŋ özı baqytsyzdyq», – dep jauap beredı. Mūny estıgen Berke han oŋaşa jerge baryp, «Mūhammed (a.s.) dınıŋ haq ekenı şyn bolsa, onda menıŋ dūrystyǧymdy dälelde», -dep jaratuşyǧa jalynady. Üş künnen soŋ sol jerge Sartaq kelıp, asqazany auyryp, qaitys bolady. Odan keiın Berke han özıne qarsy kelgen Sartaqtyŋ anasy men onyŋ jaqtastaryn jazalaidy[8, s. 19]. İslam dının, onyŋ ışınde kubraviia tariqatyn memlekettık ideologiia därejesıne köterdı. Joşy ūlysynyŋ är aimaǧyna  kubraviia tariqaty ökılderın jıberıp, būl sopylyq joldy jalpy halyqtyq senımge ainaldyruǧa küş saldy. Alaida, türkılerdıŋ köpşılıgı kubraviia tariqatyn qoldai qoiǧan joq. Öitkenı, būl tariqat parsy mädenietıne negızdelgen bolatyn [4, 58-59-bb.]. 1266 jyly Berke han ölegen soŋ onyŋ ornyna otyrǧan Mengu Temır būl joldan bırden bas tartty. Ol moŋǧoldardyŋ köne dının qalpyna keltırdı. Bıraq, Mengu Temır de, odan keiıngı handar da islam dınınen tolyq bas tarta alǧan joq. Öitkenı, Joşy ūlysynyŋ negızgı odaqtasy bolǧan Mysyr memleketı men jergılıktı islam dının qabyldaǧan halyqtyŋ yqpaly küştı bolatyn. Onyŋ üstıne han saraiyndaǧy bükıl qūjattardyŋ denı mūsylman qyzmetkerlerdıŋ qolymen daiyndalatyn. Mūnyŋ özı handardyŋ bırtındep, islam dının qabyldauyna äkeldı. Mysaly, Toqty han atynan şyǧarylǧan teŋgelerde onyŋ atyna «Amir al-muminin» degen ataqtyŋ qosylǧanyn köremız [4, 60-64-bb.].

Özbek hannan bastalatyn şejıre

Joşy ūlysynda tübegeilı özgerıs jasap, islam dının, onyŋ ışınde Iasaui jolyn memlekettık ideologiia därejesıne  kötergen Özbek han boldy. 1312 jyly Toqty han qaitys bolǧannan keiın Özbek han Joşy ūlysynyŋ taǧyna otyrdy. Ol ūzaq jyldar boiy Iasaui joly ökılderınıŋ qolynda tärbielenıp, solardyŋ kömegımen Joşy ūlysynyŋ taǧyna otyrdy. Özbek handy taqqa totyrǧyzuda Horezm ämırı Temır Qūtlyq pen onyŋ tuystary Sarai Temır men Mūhammed qoja, İsabek, Alatai atty ämırler belsendı äreket jasady. Ol taqqa otyra salysymen islam dının memlekettık dın dep jariialaǧan joq. Memlekettık bilıktı tolyq qolyna alyp, qarsylastaryn bas kötermestei etken soŋ ǧana 1320 jyly islam dının, onyŋ ışınde Qoja Ahmet Iasaui negızın salǧan sopylyq joldy  memlekettık ideologiia därejesıne köterdı. Būl oqiǧa Ötemıs qajynyŋ «Şyŋǧys–nama», Ūlyqbektıŋ «Tört ūlys tarihy», Qadyrǧali Jalaiiridyŋ «Jylnamalar jinaǧynda» baiandalady. Onyŋ üstıne qazaqta «İslam Özbekten qalǧan» degen qariia söz bar. Özbek han Iasaui jolyn memlekettık ideologiia därejesıne köterıp qoiǧan joq. Sonymen bırge, osy memlekettık ideologiia negızınde memlekettıŋ qūrylymdyq jüiesın özgertıp, qaita qūrdy. Būryn qandyq, tuystyq bırlıkke negızdelgen rulyq, taipalyq jüieler ydyratylyp, olardyŋ ornyn ruhani bırlık prisipıne negızdelıp, qaita toptastyrylǧan rulyq, taipalyq jüieler basty. Qandyq bırlık jetı ata deŋgeiınde qaldyrylyp, odan joǧarǧy atalardyŋ barlyǧy ruhanii bırlık negızınde toptastyryldy. Osylai Joşy ūlysy qūramyna kıretın barlyq ru, taipalar aralastyrylyp jıberıldı. Mysaly, kerei Orta jüzdıŋ beldı taipasy, qarakerei naiman taipasy ışındegı beldı ru, Kışı jüzde kereit degen ataumen Jetıru bırlestıgı qūramynda jür. Sol siiaqty kiıkşı Orta jüzde naiman taipasy qūramynda, qoŋyrat taipasy qūramynda, Kışı jüzde Adai taipasynyŋ qūramynda bar. Mūndai qazaq rularlarynyŋ üş jüzdıŋ qūramynda aralasa keluı sol Özbek han jürgızgen dıni ideologiialyq saiasattyŋ nätijesı bolatyn. Sol sebeptı, qazaq halqynda «Enşısı bölınbegen qazaq», «Qasyŋdaǧy äielıŋdı sūrasa kelseŋ, qaryn böle şyǧasdy», degen ataly sözder bar. Būl aralasular qazaq ru, taipalaryn qamtyp qoimaidy, özge türkı halyqtary arasynan da kezdestıruımızge bolady. Tatar, başqūrt, noǧai, tıptı orystar ışınde qazaq rularynyŋ attaryn kezdestıremız. Mysaly, Orta jüz qypşaq taipasy qūramynda «toqsoba» degen ata bar. Osy toqsoba atauyn Kışı jüz qūramynan da kezdestıremız. Sonymen bırge, «toqsobalardyŋ» orystar arasyna «toksobichter» degen ataumen sıŋgenın köruge bolady. Mūndai aralasular qazaq arasynda köptep kezdesedı.  Būl Özbek hannyŋ dıni-ideologiialyq saiasaty memlekettıŋ bükıl qūrylymdyq jüiesın qaita qūrǧanynyŋ naqty dälelı. Altyn Orda memleketınıŋ qoǧamdyq qūrlysyn zerttegen G.Fedorov-Davydov Özbek han tūsynda Joşy ūlysyn islamdandyru men rulyq, taipalyq jüielerdı qaita toptastyru üderısı qatar jürgendıgın aitady. Ol sol kezeŋdegı Joşy ūlysynda bolǧan qaita qūrulardy bylaişa tūjyrymdaidy: «Qypşaq dalasyndaǧy köşpendılerge qatysty eskertkışterdı saralai otyryp, mynadai ekı jaqty, qarama-qarsy ekı aǧymnyŋ qatar jürgenın baiqadyq: bır jaǧynan eskı rulyq, taipalyq qatynastardyŋ būzyluy, olardyŋ qasa-qana joiyluy, būrynǧy ru, taipa basşylarynyŋ yqpalyn joiu; ekınşı jaǧynan, negızınde moŋǧol şapqynşylyǧyna deiın ǧasyrlar boiyna qalyptasqan, olardyŋ etnikalyq bırlıgıne negızdelgen būrynǧy rulyq, taipalyq qūrylymdardan da myqty qūrylymdar paida boldy. Osy qarama-qarsy ekı qozǧalystyŋ sintezın, basqaşa aitqanda, Altyn Orda köşpendılerınıŋ damu baspaldaǧyn aiqyn körsetıp berdı[9, ss. 62-63]». Būl jerde zertteuşı Joşy ūlysynda bolǧan qaita qūrulardy döp basyp aityp otyr. Qazırgı qazaq halqyn qūrap otyrǧan rulyq, taipalyq jüieler men jüzdık qūrylymdar osy Özbek hannyŋ dıni-ideologiialyq saiasaty negızınde memlekettık jüienı reformalaudyŋ nätijesınde düniege keldı. Özbek han özınıŋ saiasi reformasyn jürgızgende būrynǧy rulyq, taipalyq jüielerdı ydyratyp, olardyŋ ornyna jaŋa rulyq, taipalyq jüielerdı qaita toptastyrdy. Reformaǧa deiın är ru, taipany sol ru, taipanyŋ öz ışınen şyqqan bedeldı tūlǧa basqaratyn. Endı būl reformanyŋ nätijesınde ärbır ru, taipanyŋ basyna Iasaui joly ökılderı ärı ruhani basşy, ärı saiasi basşy retınde taǧaiyndaldy. Qazırgı künı bızge jetken şejırelerdegı är ru, är taipa basynda tūrǧan «qoja», «sopy» ataulardyŋ paida boluy osyǧan bailanysty. Osy reforma nätijesınde būrynǧy ru, taipa basşylary ǧana emes, Şyŋǧys han äuletı ökılderı de saiasi bilık jüiesınen yǧystyryldy. Qarsy şyqqandary öltırıldı nemese jer audaryldy. Tek Orda Ejen ūrpaqtary men Şiban ūrpaqtary ǧana qaldyrylyp, olar Altyn Orda hanyna tıkelei baǧynatyn boldy[4, 64-76-bb.].

Jüzdık qūrylymdar osy kezeŋde alǧaş ret tarih sahnasyna şyǧyp, rulyq, taipalyq jüielerdı bırıktırgen memlekettık qūrylymdyq jüie retınde qalyptasty. Altyn Orda memleketınıŋ qoǧamdyq qūrlysyn zerttegen G.A. Federov-Davydov qazaq jüzderınıŋ qalyptasuy Altyn Orda memleketınıŋ basqaru jüiesındegı özgerısterge bailanysty qalyptasqandyǧyn aityp, oiyn bylaişa tūjyrymdaidy: «Qazaq jüzderı XII-XIII ǧasyrlarda ömır sürgen köşpelı halyqtyŋ taipalyq-patriarhaldyq jüiesınıŋ bölşegı emes. Būl bırlestıkter būrynǧy rulyq, taipalyq jüienıŋ sarqynşaqtaryn saqtap qalǧanymen, jaŋadan qūrylyp, köşpelı ūlys retınde bırıktırılgen bır nemese bırneşe hannyŋ ielıgındegı bırlestık[9, s.62-63]. Demek, jüzdık qūrylymdardyŋ alǧaş qalyptasuy retınde bız osy kezeŋdı aita alamyz. Özbek hannyŋ osy reformasy bızge deiın jetıp kelgen Özbek hannan bastau alatyn şejırede tolyq körınıs tapty. Şejıre tızbegınde attary atalǧan kısılerdıŋ aŋyzdyq keiıpker emes, sol kezeŋde ömır sürgen tarihi tūlǧalar ekendıgın eskertuımız kerek. Olardyŋ köpşılıgınıŋ tarihi tūlǧalar ekendıgıne qolymyzda jinaqtalǧan derekter dälel bola alady. Endı solarǧa kezegımen toqtalyp ötelık.

Bız būl jerde aldymen qazaq halqynyŋ üş jüzge bölınu sebebıne toqtalyp ötkenımız abzal. Özbek hannan bastalǧan şejırede üş jüzdıŋ memlekettıŋ qūrylymdyq jüiesı retınde şejırege engenın, är jüzdıŋ basynda sol jüzdıŋ atasy retınde tūrǧan «arys» nemese «şora» atanǧan tūlǧalardy köremız. «Şora» sözı Batys türkılerınde «chor» degen nūsqada kezdesedı jäne bes taipa bırlestıgınıŋ  basşylary  osylai atalǧanyn köremız. Al, Talas jazuynda kezdesetın Qara-chor atty kısı han äuletınen şyqqan hanzadalardyŋ ruhani tärbiesımen ainalysatyn türkı-manihei dınınıŋ ökılı,sonymen bırge, «chorlar» türkı memlekettık jüiesınde joǧarǧy lauazym iesı bolǧan[10, 33-34-bb.]. Al, «şora» sözınıŋ qazaq tılındegı taǧy maǧynasy «qūl» degendı bıldıredı. Al, sopylyq jolda «qūl» bolu, «topyraq bolu» sopylyq därejege, Jaratuşyny tabu jolyndaǧy ruhani satylarǧa jatady. Demek, jüzder basynda tūrǧan «arys» nemese «şoralar» ruhani sala ökılderı, basqaşa aitqanda, sol jüzdık qūrylymdardyŋ jetekşılerı degendı bıldıredı. Nelıkten üş jüzge bölındı, ne sebeptı Ūly jüz, Orta jüz, Kışı jüz atandy? Būl sūraqtarǧa jauapty sol kezeŋdegı Joşy ūlysyndaǧy dıni-ideologiialyq üderıstermen bırlıkte qarastyrǧanda ǧana jauap bere alamyz.

Iasaui joly negızınen üş tarmaqtan tūrady. Ol üş tarmaq Türkıstan jerıne islam dının äkelgen üş tarihi tūlǧaǧa baryp tıreledı. Bırınşısı, İshaq bab – («Nasab-nama» derekterı boiynşa) şejıre boiynşa Mūhammed ibn al-Hanafiianyŋ besınşı ūrpaǧy, Türkıstan jerıne islam aşa kelgen tūlǧalardyŋ bırı. Al, İbn an-Nadimnıŋ «al-Fihrist» atty şyǧarmasyndaǧy derekke qaraǧanda Ali ibn Abu Talibtıŋ ūly Husein äuletınen taraǧan, 742 jyly Horasanda darǧa tartylǧan Iahiia ibn Zaidtyŋ ūly, äkesı tūtqyndalǧan kezde türkıler arasyna kelıp panalaǧan. Sol sebeptı, arabtar ony İshaq at-Türık dep ataidy[11, 115-b.]. Qoja Ahmet Iasaui osy İshaq babtyŋ 13-ūrpaǧy. Iasaui jolynyŋ bır tarmaǧyn osy İshaq bab atymen bailanysty qoja äuletterı qūraidy. Būlarǧa kezınde İshaq bab äuletınen özge Ali ibn Abu Talibtıŋ basqa ūrpaqtarynyŋ kelıp qosylǧanyn köruge bolady. Sol sebeptı, būl qojalar äuletı «Saiiid» äuletı dep atalady[4, 131-b.]. Özbek hannyŋ saiasi reformasy kezınde būl äulet Ūly jüzge (pır bolu) jäne han äuletıne pır bolu qyzmetı tidı. Qazaq şejıresınde «Aqarys» dep atalǧan tūlǧa Iasaui jolynyŋ şejırelerınde osy İshaq babtan bastaityn qojalar äuletınıŋ ökılı.

Iasaui jolynyŋ ekınşı tarmaǧy öz şejırelerın Abd ar-Rahim babtan bastaidy. Abd ar-Rahim bab - şejıre boiynşa Mūhammed ibn al-Hanafiianyŋ törtınşı ūrpaǧy. İshab babtyŋ äkesı Abd ar-Rahman babtyŋ ınısı. Türkıstan jerıne «islam aşa» kelgen tūlǧalardyŋ bırı. Qazırgı Qazaqstan tarihyndaǧy 766 jyly Qarlūq handyǧynyŋ negızın qalaǧan tūlǧa. Ataqty Qarahandyq bileuşıler osy Abd ar-Rahim babtan taraǧan äulet bolyp tabylady. Osy äuletten şyqqan Otyrardyŋ soŋǧy hany Bılge han 1210 jyly Horezmşah Mūhammed sūltan tarapynan öltırıldı. Şyŋǧyshan şapqynşylyǧynan keiın būl äulet ökılderı ruhani salaǧa auysyp, Iasaui jolynyŋ bır tarmaǧyn qūrap, Qarahandyq qojalar dep ataldy. Orta jüzge pır bolǧan Janarys - osy äulet ökılı[4, 110-b.].

Iasaui jolynyŋ üşınşı tarmaǧy öz şejırelerın Abd al-Jalil babtan bastaidy. Abd al-Jalil bab - Horasan Ata - şejıre boiynşa Abd al-Jalil bab ta Mūhammed ibn al-Hanafiianyŋ besınşı ūrpaǧy bolyp tabylady. İshaq babtyŋ ınısı. Būl da aǧalarymen bırge Türkıstan jerıne «islam aşa» kelgen tūlǧalardyŋ bırı. «Nasab-nama» derekterıne qaraǧanda Syrdariianyŋ orta jäne tömengı aǧysynda VIII ǧ. ekınşı jartysynda düniege kelgen Oǧyz memleketınıŋ negızın qalauşy osy Abd al-Jalil bab-Horasan Ata. Qazaq arasyndaǧy qojalardyŋ bır äuletı osy Horasan qojalar. Kışı jüzge pır bolǧan Bekarys osy Horasan qojalar äuletınıŋ ökılı[4, 110-b.].

Özbek hannyŋ dıni-saiasi reformasy kezınde Iasaui jolynyŋ osy atalǧan üş tarmaǧynyŋ jetekşılerı üş jüzge pır boldy. Ortaǧasyrlarda ru, taipa bırlestıkterı jüz dep atalǧan. Al, olardan därejesı tömender taipaǧa, olardan därejesı tömender ruǧa, odan tömender Ata men auyldarǧa pır boldy. Osylai Joşy ūlysyndaǧy türkılerdıŋ ruhani bırlıgı qalyptastyryldy. Jüzge, ru, taipalarǧa pır bolǧan tūlǧalardyŋ barlyǧy derlık Özbek hannan bastalǧan şejırelerde attary jür. Qazırgı künı sol tūlǧalardyŋ tarihta bolǧandyǧy däleldenıp otyr.

Alaştan bastalatyn şejıre

Qazaq halqynyŋ basynan ötken osy oqiǧa Altyn Orda memleketındegı kürdelı özgerısterge sebep boldy. Asan Qaiǧy soŋyna ergen halyq Jänıbek hannan bölınıp şyǧyp, öz aldyna el boludyŋ qamyn jasady. Älı künge qazaq tarihynan oryn ala almai kele jatqan Alaş memleketı osy kezeŋde düniege keldı. Jänıbek hannan bölıngen halyqty tek Asan Qaiǧy bastap äketken joq. Onyŋ qasynda Alaşa atanǧan tūlǧa boldy. Olar soŋyna ergen halyqty ūiystyryp, Alaş atty memlekettı düniege keltırdı. Būl oqiǧa qazaq halqynyŋ Alaşa hannan bastalatyn şejıresınde tolyq körınıs tapty. Būl oqiǧa 1350 jyldar şamasynda bolǧan edı. Jänıbek han men Asan Qaiǧy arasyndaǧy qarama-qaişylyq memlekettı ekıge böldı. Asan Qaiǧy Jänıbek hannan özı ketken joq, onyŋ soŋynan jüzdık qūrylymǧa kıretın türkı taipalary bırge kettı. Bıraq būl oqiǧa Altyn Orda tarihyna qatysty bırde-bır jazba derekterde kezdespeidı. Soǧan qaraǧanda, Altyn Ordaǧy  ışkı qaişylyqtar syrt közderdıŋ nazarynan tys qalǧanǧa ūqsaidy. Mümkın olar Saraidaǧy būl qaişylyqtyŋ ışkı syryn tüsınbegen boluy da yqtimal. Onyŋ esesıne būl oqiǧalar türkı halyqtary arasyna taraǧan aŋyzdarda, şejırelerde, sol kezeŋde ömır sürgen jyraular poeziiasynda tolyq körınıs tapqan. Alaş pen Alaşa hanǧa, Aisa ūly Ämetke qatysty aŋyzdar, ol aŋyzdarda attary atalatyn tūlǧalardyŋ qazaq şejırelerındegı tūlǧalarmen bır bolyp keluı osy kezeŋde Alaş pen Alaşa hannyŋ jalpy qazaqtyŋ alǧaş tarih sahnasyna şyqqanyn körsetedı. Jäne  olardyŋ  barlyǧy būl oqiǧalardyŋ Altyn Orda kezeŋınde bolǧandyǧyn meŋzeidı. Būl Evraziia türkılerı tarihyndaǧy dıni-ideologiialyq üderıster yqpalymen bolǧan toptasudyŋ Joşy ūlysy qūrylǧannan keiıngı ekınşı kezeŋı edı. Endıgı kezekte osy Alaş memleketınıŋ tarihyna qatysty derekterge taldau jasap, ol memlekettıŋ qūramynda qaisy ru, taipalar boldy? Olardyŋ jetekşılerı kım edı?- degen sūraqtarǧa jauap beretın bolamyz.

Alaş memleketınıŋ tarih sahnasynda bolǧandyǧy, memlekette boluǧa tiıs bükıl qūrylymdyq jüienıŋ Alaş memleketınde de tolyq qalyptasqandyǧy qazaq şejırelerınde tolyq körınıs tapqan.

Qazaq şejırelerınıŋ alǧaşqy nūsqasy Özbek jürgızgen saiasi-qūrylymdyq reformaǧa sai qalyptasqandyǧyn, rulyq, taipalyq jüienıŋ qalyptasu prinsipterın taldaǧanda tolyq aityp ötken bolatynbyz. Sol jüie Jänıbek hannyŋ jürgızgen saiasi-ideologiialyq baǧyty men memlekettı basqaru jüiesınde jürgızgen reformasy Özbek han qūrǧan memlekettıŋ basqaru jüiesın küirettı. Özbek han qūrǧan  memlekettık jüie osy Alaş memleketınde qaitadan tolyǧymen qalpyna keltırıldı. Şejırede osy prosess tolyǧymen körınıs tapqan. Erekşelıgı şejıre basynda Özbek han ornyna Alaşa  han tūrǧanyn köremız. Būl qazaq halqynyŋ tarihyndaǧy taǧy bır saty osy Alaş pen Alaşa hanmen bailanysty ekendıgın körsetedı. Būǧan mysal retınde Z.Sädıbekovtyŋ «Qazaq şejıresı» atty kıtabynda keltırılgen şejırenı alyp körelık: «Nuh paiǧambardyŋ on üşınşı ūrpaǧy Alaş, Alaştan Jaiylhan, Jaiylhannan Jūman, Jūmannan Äbılhaiyr, Äbılhaiyrdan Aqarys, Janarys, Bekarys[12, 22-b.].

Qazaq tarihynda qazaq halqyn qaita toptasuǧa mäjbür etken kürdelı kezeŋnıŋ bırı – Altyn Orda memleketı ydyraǧan kezeŋ bolatyn. Būl qazaq şejıresınıŋ soŋǧy jazyluy bolmaǧanymen, qazaq halqynyŋ qūramyn tolyq anyqtaǧan kezeŋ edı.

1419 jyly Edıge bidıŋ Toqtamys hannyŋ ūly Qadyrberdımen bolǧan soǧysta qaza tabuymen Altyn Orda memleketı bırneşe handyqqa bölşektenıp kettı. Edıl özenınen batysqa qarai jäne Edıl boiyndaǧy otyryqşy halyqtar Iasaui jolynan, tariqat jolynan bas tartyp, şariǧat jolyna bet būrdy.  Būl qoǧamdyq qatynas pen memlekettı basqaru jüiesınde özgerısterge äkeldı. Türkılık jüie qoldanystan şyǧa bastady. Rulyq, taipalyq jüieler būrynǧy rolınen airylyp, ydyrai bastady. Al, Edılden şyǧysqa qarai sozylǧan qazaq dalasy men Şyǧys Sıbır aimaǧynda Orda Ejen men Şiban ūrpaqtary bilegen bırneşe handyq paida boldy. Solardyŋ ışındegı Şaibaniler äuletınen şyqqan Jūmadyq han bilıgındegı handyq bolaşaq qazaq memlekettıgınıŋ negızı boldy. Osy Jūmadyq han memleketı qūramyndaǧy ru, taipalar bolaşaq qazaq halqynyŋ negızın qūrady. Būl jerde eskerte ketetın bır jäit – Edıldıŋ şyǧysyndaǧy handyqtarda dıni-ideologiialyq baǧyt Iasaui joly bolatyn jäne ärbır hannyŋ janynda Edıgenıŋ ūldary men nemerelerı beklerbegı qyzmetınde otyrdy. Al, ru, taipalardyŋ bilıgı Iasaui joly ökılderınıŋ qolynda boldy. Būl jüiemen jürudı absoliuttık bilıktı jaqtaityn handar qoldai qoiǧan joq. Olar özderınıŋ bileuıne yŋǧaily bolady degen dıni-ideologiialyq baǧytty ızdeumen boldy. Sol kezeŋde Mauarannar jerınde bileuşıge absoliuttık beretın, parsy mädenietıne negızdelgen, türkılşık dünietanym jüiesın tolyǧymen özgertıp, jaŋa dünietanym qalyptastyratyn, türkılerdegı qoǧamdyq qatynastardy özgertıp, memlekettıŋ basqaru jüiesınıŋ negızıŋ bolǧan rulyq, taipalyq jüieler men jüzdık qūrylymdardy ydyratuǧa mümkındık beretın sopylyq jol – naqşbandiia tariqaty qalyptasyp ülgergen edı. Handar qalaida esebın tauyp, osy sopylyq joldy öz handyqtarynda memlekettık ideologiia därejesıne köteruge bar küşın saldy. Būl joldy alǧaş Orys hannyŋ ūrpaǧy Baraq han qabyldaǧanǧa ūqsaidy. Ol özınıŋ qasynda bekler begı bolǧan Mansūr bidı Hiuany şapqany üşın qinap öltıruı sonyŋ aiǧaǧy[13, 94-b.]. Al, Jūmadyq han bolsa, özınıŋ beklerbegı bolǧan Ǧazy bimen bırıgıp, Ata joldy būzǧany üşın, halyqqa köp qiianat körsetkenı üşın ru, taipa basşalary Ǧazy bidı öltırıp, özderı Jūmadyq hannan qaşyp ketedı[14, s. 141.]. Ärine, būl jerde Jūmadyq han men Ǧazy bidıŋ Iasaui jolynan bas tartqany turaly naqty aitylmaidy. Bıraq Ǧazy bidıŋ halyq keşırmeitın künäsı bolmasa, halyqtyŋ ony jazalauǧa batyly barmaǧan da, Edıgenıŋ özge ūldary mūndai bassyzdyqqa jol bermegen de bolar edı. Mysaly, Baraq han Mansūr bidı Hiuada öltırgende Edıgenıŋ ūldary Kışı Mūhammedten äsker äkelıp, Baraq handy maidan dalasynda öltırgenı belgılı. Ǧazy bi öltırılgende Edıgenıŋ balalary eşqandai äreketke barǧan joq. Soǧan qaraǧanda, Ǧazy bidıŋ keşırılmes künä jasaǧany anyq.

Jūmadyq han bolsa, özınen bölıne köşken halyqty jazalamaq bolyp, soŋynan qua baryp, ūrys salǧanda maidan dalasynda ölıp, han taǧy bileuşısız qalady. Halyq sol kezde bilerdıŋ basşylyǧymen on jetı jastaǧy Äbılhaiyr handy taqqa otyrǧyzdy. Osy oqiǧa qazaq tarihyndaǧy eleulı oqiǧanyŋ bırı boldy. Edıge ölgen soŋ bırlıgı ydyraǧan halyq, qaitadan  el bolyp, bas bırıktırıp, tuyn köterdı. Osy oqiǧa qazaq tarihyndaǧy şeşuşı kezeŋnıŋ bırı boldy. Osy Äbılhaiyrdy taqqa otyrǧyzǧannan keiın memlekettık jüienı qaita qūru şaralary jürgızıldı. Rulyq, taipalyq jüieler rettelıp, jüzdık qūrylymdarǧa bırıktırıldı. Özbek han tūsyndaǧy memlekettık jüie tolyǧymen qaita qalpyna keltırıldı. Bıraq būl joly Özbek han kezındegı Joşy ūlysynyŋ bar halqy būl memleket qūramyna ene alǧan joq. Öitken, Jänıbek hannan keiıngı kezeŋde dıni-ruhani üderıster men sonyŋ saldarynan bolǧan saiasi oqiǧalar türkı halyqtarynyŋ batys bölıgın Şyǧystaǧy qandastarynan oqşaulap ülgergen edı. Būl kezeŋ halqymyz tarihyndaǧy şeşuşı kezeŋnıŋ bır bolǧandyqtan şejıre uaqyt şyndyǧyna orai qaita tüzılgen bolatyn.

Osy oqiǧa «Özbek şejıresı» atty şejırelerınde bylaişa keskındeledı: Nūh paiǧambardan Alaşqa deiın on Ata, Alaştan Jaiylhan, Jaiylhannan Qazaq, Qazaqtan Jūman, Jūmannan Äbılhaiyr. Al, Äbılhaiyrdan Aqarys, Janarys, Bekarys bolyp, qazaqtyŋ üş jüzı taraidy[15]. Endı osy şejırenı tarqatyp, taldar bolsaq, onda osy tızbekte aty atalǧan tūlǧalar artynda naqty tarihta ömır sürgen kısıler tūrǧanyn köruge bolady. Bıraq äzırge bız olardyŋ anyq qaisysynyŋ kım ekenın aşyp aityp bere almaimyz. Alaida, sol kezeŋge qatysty tarihi derekterdı saralar bolsaq, onda sol aty atalǧan kısıler ışınen kımnıŋ kım anyqtau mümkındıgı bar. Būl şejırenıŋ būdan aldyŋǧy kezeŋderde jazylǧan şejırelerden basty erekşelıgı – mūnda Altyn Orda memleketı ydyraǧannan keiıngı etnikalyq üderısterdıŋ naqty körsetıluı. Mysaly, Alaştan bastalatyn şejırede «Alaştan Jaiylhan, Seiılhan» – dep bölınedı. Joǧaryda körsetkenımızdei Äbılhaiyrdan bastalatyn şejırede Alaştan taraityn Seiılhan aty atalmaidy. Demek, būl şejıre osyǧan deiın bırge bolǧan türkımenderdıŋ Äbılhaiyrdy han köterıp, qaita toptasqanda türkımenderdıŋ bölınıp ketkendıgın körsetıp tūr. Al, Jaiylhannyŋ balasy Qazaq, Qazaqtan Jūman. Osy Qazaq qūramynda älı etnikalyq jıkteluge tüspegen qazaq, özbek, noǧai, qaraqalpaq halyqtary bar. Būl jerdegı Qazaq demektıŋ mänısı Jänıbek hannyŋ dıni-idelogiialyq saiasatyna qarsy şyǧyp, Iasaui jolyn berık ūstanǧan halyq retınde özınıŋ dıni-ruhani, mädeni erkındıgın saqtap qalǧan halyqty körsetuınde bolyp otyr. Şejıre tızbegındegı Jūmannyŋ Jūmadyq han ekendıgı aitpasa da tüsınıktı.

Būl şejıredegı qazırgı qazaq şejırelerınen erekşelıgı - bügıngı qazaq halqy qūramynda kezdespeitın ru, taipalardyŋ jüzder qūramynda boluy. Qazırgı Ūly jüz qūramynda joq «myŋ», «jüz», «qyryq» rulary men qaraqalpaq halqy jeke taipa retınde osy jüzdıŋ qūramynda jür. Al,  «myŋ», «jüz», «qyryq» rularynyŋ başqūrt halqynyŋ qūramynda bar ekendıgın R.Kuzeev jazǧan bolatyn[16, s. 48-57]. Al, Oŋtüstıktegı «myŋ», «jüz», «qyryq» rularynyŋ özbek halqynyŋ qūramyna sıŋıp ketkenın köremız. Qoqan handyǧynyŋ negızın qalaǧandardyŋ bırı Narbota bidıŋ osy «myŋ» ruynan ekendıgın tarihi derekter rastaidy[17, s. 113]. Al, qaraqalpaqtardyŋ Tūrsyn Mūhammed hannyŋ zamanynda Türkıstanda bülık şyǧaryp, qazaq halqy qūramynan quylǧany, odan basqa etnikalyq bırlıkke ainalǧany tarihtan belgılı[17, 406-b. ].Mūndai saiasi, etnikalyq üderıster astarynda dıni, ruhani üderıster jatqanyn älı künge tarihşylar esepke ala bermeidı. Sol sebeptı, bız endıgı kezekte dıni-ruhani üderısterdıŋ  Özbek ūlysy taǧdyryna qanşalyqty yqpal etkenıne toqtalyp körelık.

Ol memleket turaly ortaǧasyrlyq tarihşy Mahmud ibn Uali bylai dep jazdy: «Jänıbek han ölgen 758/1356-57 jyldan 835/1428-29 jylǧa deiıngı aralyqta Deştı Qypşaqtaǧy patşalyq taǧyna aqyldy, ärı tabandy basşy tabylmady. Sonyŋ sebebınen memlekettegı dın men memleket ısı qojyrady. Halyq basyn bırıktırıp tūrǧan arqau üzıldı, bırlık kettı. Būl eldıŋ halqynyŋ osynşalyq qinalǧanyn körgen Ūly Jaratuşy eldıŋ bolaşaǧyn jaryq qylatyn, dın men memleket ısın qalpyna keltıretın jaŋa jūldyzdy kökjiekke şyǧardy. Ol Äbılhaiyr han edı. Dünie qaita jaryqqa toldy. Bülıngen dünie qaitadan qalpyna keldı. Qoǧamnyŋ barlyq müşesınıŋ müddesı qaitadan qalypqa tüsırıldı. Qoǧam qaita güldene bastady. Äigılı Ahmettıŋ jolynyŋ zaŋdary men Mūhammedtıŋ dını qaita güldedı[14, s. 346.].» Osy bır kışkene üzındınıŋ özı islam dınınıŋ, onyŋ ışınde Iasaui jolynyŋ Altyn Orda memleketınde qandai rol atqarǧandyǧyn, Äbılhaiyrdyŋ sol joldy qaitadan qalpyna keltırgendıgın körsetıp tūrǧan joq pa? Demek, būl Joşy ūlysyndaǧy halyqtardyŋ basyn bırıktırgen negızgı arqau Iasaui joly bolǧandyǧyn, ruhani faktordyŋ şeşuşı mänge ie bolǧandyǧyn körsetedı. Endıgı kezekte  sol Äbılhaiyrdy taqqa otyrǧyzyp han kötergen kımder edı, soǧan toqtalaiyq. Mas‘ud ibn ‘Usman Kuhstanidıŋ «Tarih-i Abu-l Hair-han-i» atty eŋbegınde mynadai kısılerdıŋ attary atalady: «Barlyq äskerbasylar, daŋqty Paiǧambar äuletınıŋ ökılderı, «Ta» jäne «Ia-Sin» (sopylar) ökılderı boldy. Olardyŋ ışındegı eŋ daŋqtylary Qūl Mūhammed seiıt jäne Qara seiıt(Alla olardyŋ qabırın jaryq etsın.) jäne Būzūnjar bi qiiat, Uaqqas bi maŋǧyt, Şaih sofy oǧlan, Satūǧ bi, Süiınış bi, Qara Kedei dürmen, Aq Sofy naiman, Şaih Sofy naiman, ... Jüsıp Qoja ökıreş naiman, Qajy Myrza şat, Bahty Qoja ūiǧyr, Orys qoŋyrat taǧy basqa ūly adamdar quatty ämırşınıŋ saraiyna kelıp, onyŋ jeŋımpaz äskerlerı men qyzmetşılerınıŋ qatarynan oryn aldy» [14, s. 141-144.]. Būl derek sol kezdegı Qypşaq dalasyn mekendegen türkıler qūramyndaǧy rular men taipalardyŋ basyndaǧy basşylardyŋ barlyǧy derlık dın ökılderı ekenın körsetıp tūr. Demek, ol kezeŋde ru, taipa basynda aldymen ruhani basşy bolǧandyǧyn naqtylai tüsedı. Būl jerde «sopy» men «qoja» ataularynyŋ dınge qatysy barlyǧyna kümän joq. Al «bi» sözınıŋ tüpkı maǧnasyna kümän keltıruşıler tabyluy mümkın. Bıraq «bi» - dep orta ǧasyrlarda dıni, ruhani basşyny ataǧanyn jäne ol qazaq dalasyndaǧy dınnıŋ ömır süru formasy bolǧan Iasaui jolymen tıkelei bailanysty ekendıgın qazaqtyŋ köneden qalǧan ataly sözderı däleldeidı. Mysaly:

  Batyr degen baraq it,

  Ekınıŋ bırı tabady.

  Bi degen aq şariǧat,

  Iluden bıreu tabady[18, 378-380-bb.].

Nemese «Elge bai qūt emes, bi qūt» degen mätelder-aq bidıŋ qazaq qoǧamynda asa joǧary baǧalanǧandyǧyn körsetedı. Būl derekter Äbılhaiyr han basqarǧan Özbek ūlysynda Iasaui joly saltanat qūrǧanyn däleldeidı. Äbılhaiyr han Iasaui jolyna adal bolǧan kezeŋde onyŋ tasynyŋ örge domalap, eşkımdı bet qaratpaǧany tarihtan belgılı. Alaida, 1446 jyly Äbılhaiyr hannyŋ Syr boiyndaǧy qalalardy jaulap aluy, Syr boiyndaǧy Syǧnaq qalasyna özınıŋ ordasyn ornatuy ony memlekettı basqaru saiasaty men memlekettıŋ qūrylymdyq jüiesın özgertuge itermeledı. Öitkenı, ol osy jerde naqşbandiia tariqaty ökılderınıŋ yqpalyna tüsedı. Bıraq jazba derekterde Äbılhaiyr hannyŋ Syǧanaqta kımmen kezdeskenı turaly naqty derek joq. Bıraq bükıl Özbek ūlysyndaǧy saiasi jaǧdaidyŋ kürt özgeruı; Äbılhaiyr hannyŋ ūzaq jyldar boiyna tıregı de, serıgı de bolǧan Edıgenıŋ nemeresı Uaqqas bidı öltıruı, Arqada Qara qypşaq Qoblandynyŋ arǧynnnyŋ biı – Daiyr qoja-Aqjol bidı öltıruı[19, 24-25-bb.], odan keiın köptegen ru, taipalardyŋ Äbılhaiyrdan bölıne köşuı, halyq aldynda han tarapynan keşırılmes künä jasalynǧandyǧyn däleldeidı. Ata joldan attap, Antty būzbasa, Iasaui jolynan bas tartpasa halyq onşalyqty qatal şaralarǧa barmaǧan bolar edı. Osy oqiǧa Özbek ūlysyn üşke bölıp, tarih sahnasyna üş memlekettı: Qazaq handyǧy men Şaibaniler memleketın, Noǧai ordasyn şyǧardy. Özgenıŋ ruhani yqpalyn qabyldamaǧan, türkınıŋ örşıl ruhynyŋ özegı bolǧan Iasaui jolyndaǧy halyq qazaq atanyp, Ata jūrtqa ie bolyp qaldy. Al, naqşbandiia tariqatyn qabyldap, soǧdy-täjık mädenietıne moiyn ūsynǧan halyq Ata jūrtqa syimai, Mauarannahr jerıne ketuge mäjbür boldy. Al, noǧailar bolsa, qazaq dalasynyŋ batys ölkesıne qarai yǧysty.

Oǧan deiın de noǧailar öz aldyna erkın ömır sürgenımen, özderın şet jerlerge jeke memleket esebınde tanytqan emes. Öitkenı, Edıge ūrpaqtary älı de bolsa Joşy äuletınen bilıkke laiyq tūlǧa şyǧar degen ümıtpen, memlekettegı saiasi bilıktı han ūrpaǧynyŋ ökılıne saqtap keldı. Ökınışke orai, ondai tūlǧa şyqpaq tügıl, Äbılhaiyr hannyŋ, kerısınşe, naqşbandiia tariqatyn qabyldap, absoliuttık bilıkke ūmtyluy, olardyŋ Joşy ūrpaqtary ışınen laiyqty tūlǧa tabamyz degen ümıtın üzdı. Öitkenı, Äbılhaiyr hannyŋ naqşbandiia tariqatyn qabyldap, Iasaui jolynan bas tartuy būl tek dıni-ruhani, ideologiialyq saladaǧy özgerıs emes, sonymen bırge, memlekettıŋ bükıl bolmysy men qūrylymdyq jüiesıne özgerıs äkeler  kürdelı qadam edı. Öitkenı, Özbek hannan berı qalyptasqan memlekettıŋ qūrylymdyq jüiesı tolyǧymen özgerıske tüsu kerek bolatyn. Memlekettı basqarudyŋ negızgı tetıgı sanalǧan biler instituty men olar arqa süiegen rulyq, taipalyq jüieler özınıŋ osy künge deiın atqaryp kelgen saiasi mänınen aiyryldy. Bar bilık han men han äuletınıŋ qolyna şoǧyrlanuy tiıs boldy. Būl Qypşaq dalasyn jailaǧan türkı halyqtarynyŋ memlekettıgıne ülken qauıp töndırdı. Memlekettıŋ basqaru jüiesın qūraǧan han men rulyq, taipalyq jüie basşylary – biler arasynda tuyndaǧan būl qarama-qaişylyq – memlekettı basqru jüiesın daǧdarysqa ūşyratty. Nätijesınde, Äbılhaiyr hannyŋ būl talabyna könbegen ru, taipalar basşylary Jänıbek pen Kerei sūltandardy şaqyryp, Qazaq handyǧynyŋ ırgesın qalady. Bıraq nege ekenı belgısız, Noǧai myrzalary Jänıbek pen Kereige el tızgının beruge qūlyqty bolmady. Mümkın, olar Jänıbek hannyŋ äkesı Baraq hannyŋ öz ordasynyŋ beklerbegı bolǧan Mansūr bidı Hiuany şapqany üşın közıne qorǧasyn qūiyp öltırgenın keşıre almaǧan bolar. Qazır bızdıŋ qolymyzda naqty derek joq. Alaida, Baraq hannyŋ Mansūr bidı öltıruınde bız bıle bermeitın bır sebep bar. Noǧai Ordasyn bilegen Edıge ūrpaqtarynyŋ Jänıbek pen Kerei sūltandardy moiyndamauyna qaraǧanda, Baraq han sol XV-şı ǧasyrdyŋ basynda naqşbandiia tariqatyn qabyldaǧan joq pa degen zaŋdy sūraqty tuyndatady. Öitkenı, sol XVǧ. basynda Horezm jerı naqşbandiia tariqatynyŋ negızgı ortalyqtarynyŋ bırı bolyp ülgergen edı. Al, Noǧai myrzalary odan keiın qanşa uaqyt Joşy äuletı ökılderın han qylmaq äreketınde boldy. Olardyŋ soŋǧy ümıtı Äbılhaiyr hannyŋ nemeresı Mūhammed Şaibani edı.

1472 jyly Mūhammed Şaibani Būharada bolyp, Syǧanaqqa qaita oralǧanda, ony Mūsa myrza şaqyrtyp alady. Mūsa ony han sailamaq piǧyly barlyǧyn jasyrmaidy. Noǧai myrzalary Mūhammed Şaibaniǧa hanǧa körsetıletın barlyq qūrmettı körsetıp, qarsy alady. Mūhammed Şaibanidyŋ Mūsa myrzaǧa kelgenın esıtken Qazaq handary olardy ūstap äkelu üşın Būryndyq bastaǧan 1000 kısını Deştı Qypşaqqa attandyrady. Alaida, jeŋılıp kerı şegınedı[20, s. 44.]. Osy soǧystan soŋ, Mūsa myrzanyŋ Mūhammed Şaibaniǧa yqlasy özgerıp, ony han köteruden bas tarty. Ol ämırlerımen aqyldasqanda, olar: «Köne däuırden berı qazırgı künge deiın maŋǧyt bilerı sailaǧan han maŋǧyt bilerıne memlekette erkındık beretın. Egerde Mūhammed Şaibani osy köne dästürmen kelıser bolsa, onda jaqsy. Bız ony han sailaimyz. Bolmasa,  joly aşyq[14, s. 104.]», – deidı. Mūsa öz bilerınıŋ sözın maqūl körıp, Mūhammed Şaibanidy han köteruden bas tartty.

Būl bır jaǧynan noǧai myrzalary osy oqiǧaǧa deiın saiasi bilıktı qoldaryna aluǧa älı şeşım qabyldamaǧanyn körsetse, ekınşı jaǧynan, osyǧan deiın Qypşaq dalasynda bırneşe memleket qatar ömır sürgenımen, ol handyqtar qūramyndaǧy halyqtar arasynda bırnen-bırın erekşeleitın eşqandai etnikalyq erekşelıkterdıŋ älı tuyndamaǧanyn körsetedı. Äbılhaiyr hannyŋ özge sopylyq joldy – naqşbandiia tariqatyn qabyldauy Qypşaq dalasyn mekendegen türı taipalarynyŋ odan ärı etnikalyq bırlıkterge jıktegen basty oqiǧa boldy. XVI ǧasyrdaǧy qypşaq dalasynyŋ etnosaiasi qūrylymyn surettegen Fazallah ibn Ruzbehan İsfahani bylai deidı: «Üş taipany özbekterge jatqyzady. Olar Şyŋǧys han ielıgındegı eŋ myqtylar. Qazır olardyŋ bırı – şibaniler; ekınşısı – qazaqtar. Olardyŋ daŋqy küşı men batyrlyǧynyŋ arqasynda älemge taraǧan. Üşınşısı – maŋǧyttar. Būlardyŋ handary bır-bırımen är kezde egesıp keledı, bır-bırınıŋ ielıgıne qol sūǧumen keledı. Olar bırın-bırı jeŋse, qolǧa tüskenderın qūldyqqa satady, tūtqynǧa alyp ketedı»[21, s. 47-48]. Būl jerde avtordyŋ sol kezeŋdegı saiasi etnikalyq prosesterdı däl surettegenın köremız.

Odan keiıngı kezeŋderde Şyŋǧys han ūrpaqtarynan tolyq küder üzgen Edıge ūrpaqtary memlekettık saiasi bilıktı  tolyǧymen öz qoldaryna alyp, memlekettı jeke bileuge köştı. Bıraq olarǧa özderı iasauiia tariqatynda bola tūryp, memlekettık bilıktı qolǧa aluy ruhani-adamgerşılık tūrǧysynan qatty qinaǧanǧa ūqsaidy. Öitkenı, iasauiia tariqatynda han bilıgı är kezde kielı sanaldy. Ol tek Şyŋǧys han ūrpaqtaryna tiesılı bolatyn. Ol şekten eşkım asyp kete almaityn. Sol sebeptı, Edıge ūrpaqtarynyŋ Noǧai Ordasynyŋ taǧyna otyruy  zaŋsyz bolyp sanaldy. Olardyŋ būl jaǧdaidan şyǧuynyŋ bır ǧana joly boldy. Ol jol olardyŋ Iasaui jolynan bas tartyp, naqşbandiia tariqatyn qabyldauy edı. Söitıp, olar da Iasaui jolynan bas tartyp, naqşbandiia tariqatyn qabyldaidy. Olardyŋ naqşbandiia tariqatyn qabyldaǧanyn kniaz Iýsupovtar äuletınıŋ «Pokolennaia zapis» atty şejıresındegı derekterden köruge bolady. Ol şejırede olardyŋ arǧy atalary Baba Tuklas-Baba tüktı Şaşty Äzizdıŋ Paiǧambar halifasy Abu Bakr Syddyq äuletınen ekendıgı jazylǧan[22, s. 94-97]. Al, naqşbandiia tariqaty özderınıŋ ruhani bastauyn Mūhammed Paiǧambardyŋ halifasy Abu Bakr Syddyqpen jalǧastyratynyn eskersek[23, s. 367], onda Edıge ūrpaqtarynyŋ da naqşbandiia tariqatyn qabyldaǧanyna közımız jetedı. Öitkenı, keiıngı ǧasyrlarda naqşbandiia tariqatyn qabyldap qazaq jüzderı qatarynan şyǧarylǧan etnikalyq toptar da öz şejırelerın osy Abu Bakr Syddyqtan taratatynyn köremız. Al, Edıge bi men onyŋ arǧy atasy Sadr ad-din şaih Baba Tuklastyŋ Qarahandyq bileuşıler äuletınen şyqqan Otrardyŋ soŋǧy hany Hasan ibn Abd al-Halyq hannyŋ törtınşı ūrpaǧy ekendıgın qarahandyq qojalar äuletınıŋ şejıresınde jazylǧan[6,136-139qq].Osylai Äbılhaiyr hannyŋ naqşbandiia tariqatyn qabyldauy Qypşaq dalasyndaǧy ruhani tūtastyqty būzyp, halyqtardyŋ ruhani-mädeni jıkteluıne yqpal ettı. Ol öz kezegınde Qypşaq dalasyn mekendegen türkı taipalarynyŋ etnikalyq kartasynyŋ özgeruıne äkeldı. Qazırgı küngı özbek, qazaq, noǧai halyqtarynyŋ kezınde bır halyq bolǧandyǧyn olardyŋ qūramyndaǧy ru, taipalardyŋ bırtektılıgınen, halyq sanasynda saqtalǧan halyq auyz ädebietı ülgılerınen-aq köruge bolady.

Ata jūrttan quylyp, pana tappaǧan Mūhammed Şaibani men ınısı Mahmud Sūltan köp jyldar boiy Ortalyq Aziiany şarlap, bırde moǧoldyq bileuşılerdı, bırde Ämır Temır ūrpaqtaryn, bırde Hajy Tarhandy panalai jürıp, XV ǧasyrdyŋ soŋǧy şiregınde Temır ūrpaqtary arasyndaǧy qaişylyqty paidalana otyryp, Mauarannahrdaǧy bilık üşın küreske belsene aralasty. Temır ūrpaqtarynyŋ şi‘alyq baǧyttaǧy kubraviia tariqatyna bet būruy Mauarannahr halqynyŋ Temır äuletınen terıs ainaluyna äkeldı[20, s.69]. Osy jaǧdaidy öz paidasyna şeşe bılgen Mūhammed Şaibani XV ǧasyr soŋynda Mauarannahr taǧyna ie boldy. Onyŋ üstıne naqşbandiia tariqatyn qabyldap, parsy mädenietın moiyndaǧan Mūhammed Şaibani da[20, s. 80-81.], onyŋ soŋyna ergen halyq ta Mauarannahar halqy üşın onşalyqty böten bola qoiǧan joq. Alǧaşqy kezeŋde tüsınbeuşılık bolǧanymen, Temır ūrpaqtarynyŋ öz betınen qaitpauy Mauarannahr halqyn Mūhammed Şaibani bilıgın moiyndauǧa mäjbır ettı. Osy kürestıŋ nätijesınde Mauarannahr jerınde Şaibaniler memleketı tarih sahnasyna şyqty. Şaibaniler memleketınde bar bilık han äuletı ökılderınıŋ qolyna şoǧyrlandyryldy. Būl bır jaǧynan Şyŋǧys han kezındegı memlekettı basqaru jüiesın qalpyna keltıru bolyp körındı. Han ölse, onyŋ ornyn sol äulet ışındegı jasy ülkenı han taǧyna otyruǧa tiıs boldy. Bıraq būl ışkı mazmūny jaǧynan memlekettı basqarudyŋ irandyq jüiesın qabyldau edı.

Ru, taipa basşylary qolynda būrynǧydai memlekettık ıske aralasu qūqy men qoǧamnyŋ ışkı qaişylyqtaryn retteuşı qyzmetı bolmaǧanymen, olardyŋ erkıne öz qandastaryna bilık jürgızu qūqy qaldyryldy. Olardyŋ bülık şyǧarmauy üşın handar ru, taipa basşylarymen sanasuǧa mäjbür boldy. Bıraq memleket bilıgı tolyǧymen han qolyna şoǧyrlandyryldy. Mūhammmed Şaibanidyŋ tüpkı maqsaty oryndalyp, absoliuttık bilıkke qoly jettı. Alaida, Mūhammed Şaibani de, onyŋ soŋyna ergen halyq ta bırtındep öz ata-babalarynŋ dästürlı mädenietınen, türkınıŋ örşıl ruhynan bırtındep aiyla bastady. Qypşaq dalasynan kelıp, Mauarannahr jerıne sıŋgen, sol mädeniettı qabyldaǧan özbektıŋ qanşalyqty özgerıske ūşyraǧanyn XIX ǧasyrdaǧy orys zertteuşısı V. Nalivkin bylaişa suretteidı: «Uzbek-kochevnik vsegda gordivşeisia svoim obrazom jizni i otnosivşiisia s prenebrejeniem ko vsiakomu drugomu rodu zaniatii, krome voiny i skotovodstva, s soverşenno takim je prenebrejeniem stal otnositsia i k tomu svoemu sobratu-edinoplemenniku, kotoryi prezrev obychai otsov, brosil voilochnuiu iurtu, poselilsia v glinianoi hijine, stal pahat i seiat, razvodit derevia, tkat, delat glinianuiu posudu i t. p.; samom je neprodoljitelnom vremeni osedlyi uzbek  stal v otnoşenii uzbeka-kochevnika, iavliavşego soboiu togda eşe gromadnoe bolşinstvo, kakim-to otşepensem, k kotoromu otnosilis svysoka, s prenebrejeniem, vsegda davaia chuvstvovat svoe prevoshodstva, vyrajavşeesia i bolşoi svobode deistvii, i v bolşoi voinstvennosti, podderjivavşeisia osobennostiami obraza jizni i, nakoes, v istekşem otsiuda je nesravnenno bolşem politicheskom znachenii. Eta bystro ustanovivşaiasia, snachala bytovaia, a zatem i nravstvennaia, rozn byla nastolko velika, chto vsem osevşim uzbekam, ne vziraia na to, iz kakogo uzbekskogo roda oni proishodiat, bylo dano obşee narisatelnoe imia sartov, kotoroe vposledstvii rasprostronilos na vse voobşe osedloe tuzemnoe naselenie, t. e. odinakovo kak na osedlyh uzbekov, tak ravno i na tadjikov. Neredko sluchaetsia i teper slyşat v razgovore, chto takoi-to kirgiz (kazah)sdelalsia sartom»[24, s. 32].

Būl jerde bız üzındını zertteuşınıŋ oiy būrmalanbauy üşın, qazaq tılıne audarmai sol küiınde bergendı jön kördık. Öitkenı, avtor Türkıstan jerındegı etnikalyq prosesterdı barynşa däl, ärı şynaiy bergenın köremız. Alaida, avtor halyq sanasyndaǧy mūndai özgerıstı tek ömır salty men ekonomikalyq jaǧdaiynyŋ özgeruımen ǧana bailanystyruy jetkılıksız ekendıgın tüsıne bermeidı. Qypşaq dalasynan kelıp Mauarannahr jerıne ornalasqan köşpelı özbek özge halyqqa ainalu üşın eŋ aldymen özınıŋ dıni tanymyn özgertıp, türkılık mädeniettıŋ özegı bolǧan Iasaui jolynan bas tartyp, naqşbandiia tariqatyn  qabyldauy kerektıgın tüsıne bermeidı. Kez-kelgen adam özınıŋ dıni tanymyn özgertpeiınşe, özınıŋ ruhani-mädeni qainarlarynan qol üzbeidı. Oǧan mysal retınde, jüzdegen jyldar qalalarda tūryp, älı künge qazaq halqynyŋ qūramynda qalǧan Syr boiyndaǧy köne qalalar tūrǧyndaryn aituǧa bolady.

Şaibani han men onyŋ soŋyna ergen köşpelı özbekter Qypşaq dalasynan ketıp qoiǧan joq, sonymen bırge, olar özderın Qypşaq dalasymen bailanystyryp tūrǧan ruhani köpırdı de būzdy, söitıp basqa mädenietke bet būrdy. Bıraq olar ol kezde būl Mauarannahr jerındegı Şyŋǧys ūrpaqtaryn memlekettık bilıkten aiyrar jalpy türkı halyqtarynyŋ memlekettılıgıne qauıp töndırer jol ekenın sezgen joq. Mūhammed Şaibani han Mauarannahr taǧyna otyrǧan kezden araǧa  jüz jyl salyp, onyŋ soŋyna ergen özbekter özderınıŋ dästürlı mädenietınen tolyq qol üzgen kezde Şyŋǧys han äuletı bilıgınıŋ kielılıgı turaly ūǧym da öz maŋyzyn joidy. XVII ǧ. basynda Şaibaniler memleketınıŋ ırgesı sögılıp, Şyŋǧys han ūrpaqtary Mauarannahr jerınde saiasi bilıkten ketuge mäjbür boldy.

Özbek ūlysynyŋ üşke bölınıp, jeke handyqtarǧa ainaluy ru, taipalardyŋ ıştei bölınıp, jıkteluıne äkeldı. Ūstanǧan dıni baǧytyna qarai kımdı, qaisy dıni-saiasi topty qoldaitynyna bailanysty ru, taipalar ıştei jıktelıp, osy üş memleket qūramyna bölınıp kettı. Bız ony qazırgı qazaq, özbek, noǧai halyqtarynyŋ qūramyndaǧy ru, taipalardan köre alamyz. Būl Özbek ūlysy halyqtary ışındegı jıktelu joǧarǧy bilık jüiesı ökılderın ǧana emes, sonymen bırge, jai halyq arasyn da qamtyǧandyǧyn körsetedı. Mysaly, qoŋyrat, qaŋly, qypşaq, naiman, qypşaq taipalarynyŋ ökılderı qazaqtyŋ qūramynda da, özbektıŋ qūramynda da, noǧaidyŋ qūramynda da bar. Egerde būl ruhani jıktelu Özbek ūlysyndaǧy bilık jüiesı ökılderın ǧana qamtyǧan bolsa, onda belgılı tūlǧalar soŋynan solarǧa qarasty ru, taipalar ǧana ılesıp, ru, taipalar ıştei bölınbegen bolar edı. Būl sol kezeŋdegı dıni-ideologiialyq tıke-tırestıŋ jalpy ūlys halqyn tügel qamtyǧandyǧyn körsetedı.

Özbek ūlysynyŋ ydyrap, üş halyqqa bölınuı memlekettıŋ basqaru jüiesınıŋ negızgı tıregı bolǧan biler institutyna da kerı yqpalyn tigızdı. Biler instituty kürdelı özgerısterge ūşyrady. Ol özgerıs Edıge ūrpaqtarynyŋ, olarmen bırge jalpy Orta jüzge ruhani jetekşı bolyp, bilık jürgızgen Qarahandyq bileuşıler äulet ökılderı – qarahan qojalardyŋ halyqtan bölınıp, Edıge ūrpaqtarynyŋ soŋynan ketuı Orta jüzdıŋ ru, taipalarynyŋ memlekettık bilık jüiesındegı müddesın qorǧaityn ökılderısız qaldyrdy. Būl mäsele sol kezeŋdegı Iasaui jolynyŋ negızın qūraityn Yshaq bab ūrpaqtary tarapynan oŋtaily şeşılgenın köruge bolady. Būdan keiıngı kezeŋde Orta jüzge pır bolu Yshaq babtan taraityn Baqsaiys qoja äuletterınıŋ qolyna tidı. Būl oqiǧa «Temır-nama» atty kielı tarihta bylaişa baiandalady: «Bırde Saiiid Ata ūiyqtap jatqanda tüsınde Zeŋgı Ata aian berıp, «Deştı Qypşaqqa baryp, halqyn islamǧa kırgız!- dep būiyrady. Saiiid Ata ertesıne şäkırtterı Qasym şaih, Hadym şaih, Baqsaiysty alyp, Deştı Qypşaqqa attanady. Deştı Qypşaq hany Qūsyrau Qūlalǧa kelıp, özderınıŋ pırlerı Zeŋgı Atanyŋ būiryǧymen Deştı halqyn islam dınıne bet būrǧyzuǧa kelgenın aitady. Qūsyrau Qūlal islam dının qabyldamas būryn özınıŋ būlarǧa qoiar üş şarty baryn aitady. «Egerde üş şartty tolyq oryndasaŋdar, islam dının qabyldaiyq. Bırınşı şartymyz – bır paluanymyz bar, ony jeŋesın; ekınşı şart – bır esı auysqan qyzymyz bar, ony jazasyn; üşınşı şart – bıreulerıŋız bızdıŋ dınbasymyzben bırge tandyr ışıne tüsıp, otta otyrasyzdar,» – deidı. Saiiid Ata üş şartty da qabyl alady. Qasym şaih paluanmen küresıp, ony jeŋedı. Hadym şaih tandyrǧa tüsıp aman şyǧady. Saiiid Ata özı esı auysqan qyzdy jazyp, sauyqtyrady. Han bükıl halqymen Saiiid Ataǧa mürid bolyp, qyzmet qylady. Bır künı Saiiid Ata Baqsaisty ertıp, Hūsyrau hanmen bırge aŋǧa şyǧady. Sol kezde Saiiid Ataǧa Hūsyrau hannyŋ attan qūlap, öletını aian bolady. Saiiid Ata Baqsaiysqa handy qūlatpai köterıp aludy būiyrady. Bıraq hannyŋ jüregı jarylyp, bır saǧat ölıp, qaita tırıledı. Saiiid Atanyŋ būl qyzmetıne riza bolǧan Hūsyrau han Sahyp Jamal atty qyzyn Saiiid Ataǧa näzır qylady. Saiiid Ata qyzdy Baqsaiys Ataǧa qosyp, özın Deştı Qypşaqqa qaldyryp, özı kerı Horezmge qaitady[24]». «Temır-nama» qoljazbasyndaǧy Deştı Qypşaqty islamdandyru jönındegı derekter osy. Ärine, bız būl jerde aitylǧandardyŋ tarihi şyndyǧynan körı aŋyzdyq sipaty basym ekendıgı anyq. Deştı Qypşaqta Hūsyrau Qūlal atty hannyŋ bolmaǧany da tarihtan belgılı. Alaida, būl tūlǧanyŋ Qasym hannyŋ prototipı bolu yqtimaldyǧy joq emes. Al, Qasym şaih, Hadym şaih, Baqsaiys Atalardyŋ tarihta bolǧandyǧy kümän tudyrmaidy. Olar turaly «Lamahat» siiaqty iasauiia tariqatynyŋ tarihyna arnalǧan şyǧarmalarda baiandalady. Onyŋ üstıne olardyŋ jerlengen jerlerı, olar jönındegı kielı aŋyzdar halyq arasynda jiı aitylady. Mysaly, Qasym şaih pen Baqsaiys Atanyŋ jerlengen jerı Qyzylorda oblysy, Jaŋaqorǧan audany territoriiasynda. Al Hadym şaihtyŋ jerlengen jerı äzırge belgısız. Osy üş şaihtyŋ qazaq şejırelerındegı Qazaq handyǧy öz aldyna otau qūryp, jeke el bolǧan kezeŋdegı qazaqtyŋ üş jüzıne pır bolǧan şejırelerdegı Baişora, Janşora, Bekşora boluy äbden yqtimal. Baqsaiys Atanyŋ Deştı Qypşaqqa pır boluyna qaraǧanda, Orta jüzge pır bolǧan Janşora dep atauǧa bolady. Öitkenı, Baqsaiys qojalar äuletınıŋ ökılderı ötken ǧasyrdyŋ jiyrmasynşy jyldaryna deiın Orta jüzdıŋ jiyrma alty ruyna dıni qyzmetkerlerdı Babata medresınde daiyndap kelgenı tarihi şyndyq[24]. Olai bolsa, būl «Temır-namadaǧy» derektıŋ tarihi negızı barlyǧyn körsetedı.

Būl aitylǧandar Qazaq handyǧynyŋ alǧaşqy jeke memleket bolyp, şaŋyraq kötergen kezeŋı onşalyqty oŋai bolmaǧanyn baiqatady. Būl jerde Iasaui joly ökılderınıŋ halyqtyŋ ruhani tūtastyǧyn saqtau jolynda kürdelı qadamdar jasaǧanyn köremız. Ädette, Yshaq bab äuletı ökılderı Ūly jüz ben han äuletıne pır bolatyn. Al, Qarahandyq bileuşıler äuletı ökılderı Orta jüzdı tastap ketken kezde, Yshaq bab äuletı ökılderınıŋ türkınıŋ ruhani tūtastyǧyn saqtau üşın öz ökılderın Orta jüzge aparyp, halyqtyŋ odan ärı jıkteluıne mümkındık bergen joq. Osy kezeŋde handar da biler yqpalynan şyqpady. Būl öz kezegınde memlekettıŋ ışkı jaǧdaiynyŋ tūraqtaluyna mümkındık berdı. Eŋ bastysy qazaq halqy türkınıŋ dıni-ruhani, mädeni bolmysynyŋ özegı-Iasaui jolyn saqtap qaldy. Alǧaşqy kezeŋde Kerei han da, Jänıbek han da būlǧaqtamai Qazaq handyǧynyŋ nyǧaiuyna, örkendeuıne qyzmet ettı. Būl kezeŋdegı ruhani jıkteluşılık turaly qazaq şejırelerınde de, özge jazba derekterde de mälımet joq. Jänıbek hannan soŋ taqqa otyrǧan Būryndyq hannyŋ halyqpen syiysa almai şaibanilerge ketıp qalǧandyǧy aitylady.[14, s. 222]. Onyŋ ornyn Jänıbek hannyŋ ūly Ädık sūltan basty. Ädık sūltannan soŋ qazaq handyǧynyŋ taǧyna Qasym han otyrdy. Qasym hannyŋ Qazaq handyǧyn nyǧaitu jolyndaǧy janqiiarlyq eŋbegı memlekettı Ortalyq Aziiadaǧy quatty memlekettıŋ bırıne ainaldyrdy. Osy Qasym han kezınde «Qasym hannyŋ qasqa joly» atty zaŋ qabyldanyp, sol ataumen tarihqa endı. «Qasym hannyŋ qasqa jolynyŋ» qabyldanuy turaly akademik Ä. Marǧūlan bylai deidı: «Qasym handyq qūrǧan kezde (1511-1523) el basqaru ısınde qoldanylǧan ädet-ǧūryp zaŋdarynyŋ erejelerı. Özınıŋ mazmūny boiynşa būl zaŋnyŋ tübegeilı ideiasy ejelgı äskeri diktatura arnasyna baryp tıreledı. 15 ǧasyrdyŋ soŋy men 16 ǧasyrdyŋ basynda Būhardyŋ işan-qazylary qazaq ölkesınde jürgızıp, şariǧat qaǧidasyna boiūsynudy uaǧyzdaidy. Bıraq uaqyttyŋ köbın mal baǧumen ötkızetın halyq būqarasyna şariǧat qaǧidalary qiynǧa soǧyp, oǧan selsoq qarap, oiysa qoimaidy. Sondyqtan şariǧatty kırgızemın degen handarǧa halyq būqarasy narazylyq bıldırıp, keide ol köterılıske ūlasyp otyrǧan. Būl tarihi uaqiǧalardy jaqsy bılgen Qasym han, saiasi jaǧdaidyŋ şielenısken kezınde, halyq būqarasynyŋ, biler tobynyŋ, köpten bergı oiyna qarsy tūrmai, qaita olarmen bırıgıp, şariǧat zaŋyn ügıttegen Būhar işan-qazylarynyŋ tımıskıleuın toitardy. Söitıp, halyqtyŋ tılegıne jaqyn, ärı erte zamannan olarǧa tüsınıktı ejelgı «jarǧy» zaŋyn jaŋadan küşeittı[27, 104-b.]». Būl jerde akademik Ä.Marǧūlannyŋ sol kezeŋdegı dıni-ruhani ahualdy däl anyqtaǧanyn, «Qasym hannyŋ qasqa jolynyŋ» qabyldanu sebepterın tolyq tüsıngenın köruge bolady. Būl memleket turaly Mūhammed Haidar Dulati «Tarihi Raşidide» bylai dep  jazady: «Qasym han bükıl Deştı Qypşaqty baǧyndyrdy. Joşydan keiın eşkım būlai (Deştını) baǧyndyrǧan joq edı. Mysaly, onyŋ myŋ-myŋ (million) äskerı boldy[28, s. 349]». Sondai quatty memleketke ainalyp ülgergen Qazaq handyǧy Qasym han ölgennen-aq, ırgesı sögılıp, ydyrai bastady. Būl jönınde de M.Haidar Dulati jazbalarynda: «924/1518 jyldan soŋ Qasym han mäŋgılıkke attanǧan soŋ  qazaq sūltandary arasynda küres bastaldy. Qasym hannan soŋ Manaş han bolyp edı, ol bır soǧysta tūnşyǧyp öldı. Odan soŋ Ädık sūltannyŋ balasy Tahir han taǧyna otyrdy. Ol öte qatal qaiyrymsyz adam boldy. Onyŋ qaramaǧynda 400 myŋ adam bar edı. Bärı bırden terıs qarap, ketıp qaldy. Ol  qyrǧyzdardyŋ arasynda jalǧyz qaldy, qaiyrşylyqta öldı. Otyz myŋdai adam  Moǧolstanǧa qaita jinaldy. Būidaş olarǧa han boldy. Mıne, tört jyl boldy olardan eşkım qalmady. 930/1524 jyly million halyqtan 944 jyly eşkım qalmady, – dep jazylǧan[28, s. 349]. Qazaq handyǧy basyna tüsken mūndai qiyndyqtyŋ sebebı nede? Hanǧa ne boldy, halyqqa ne boldy? Būl sūraqqa jauap beru oŋai emes. «Qazaqstan tarihynda» da būl sūraqqa tolyq jauap joq[29, s. 375-377]. Būl sūraqtarǧa orta ǧasyrlyq tarihi jazbalarǧa süiene otyryp jauap beru qiyn. Öitkenı, ol jazbalar köbıne tarihi oqiǧalarǧa män berıp, solardy tızıp jazǧanymen, sol tarihi oqiǧalardyŋ tuyndauyna sebepşı bolǧan ruhani prosesterdı eskere bermeidı. Mysaly, bız joǧaryda atap ötken iasauiia tariqatynyŋ qazaq halqynyŋ tarihi taǧdyryndaǧy ornyna bailanysty jazǧan paiymdaularymyzdy bırde-bır tarihi jazbalardan kezdestıre almaimyz. Tek, «Şyŋǧys-nama», «Temır-nama» siiaqty qoljazbalar men qazaq halqynyŋ dästürlı tarihi jadyndaǧy derekterge qarap ruhani prosesterdıŋ qazaq tarihyndaǧy kürdelı betbūrystarda şeşuşı faktor bolǧanyn aiqyndai alamyz. Būl jerde eskerte ketetın bır jäit, iasauiia tariqatynyŋ qazaq ru-taipalarymen bıte qainasyp ketuımen, sol ru-taipalardyŋ ajyramas bölıgıne ainaluymen erekşelenedı. Qazaq rulary qazaq dalasyna taraǧan qoja äuletterımen tyǧyz bailanysta boldy. Rudyŋ ärbır müşesı iasauiia tariqatynyŋ da müşesı edı. Är rudyŋ, jüzdıŋ ruhani basşysy, pırı bolatyn. Qazaq dalasyndaǧy bükıl bilık sol biler qolynda boldy. Ol bilıktı şariǧat zaŋdaryna sai jürgızıp otyrdy. Sebebı, būl mäsele Altyn Orda däuırınen qalǧan, qalyptasqan jüie bolatyn. Al, şariǧat zaŋdaryna qaişy keletın han jarlyqtarynyŋ özı ıske aspai qalatyn. Sol sebeptı, Qazaq dalasynda biler sözı är kezde şeşuşı mänge ie boldy. Özbek ūlysynyŋ hany Äbılhaiyr hannyŋ biler talabyn oryndamaǧany üşın qandai jazaǧa tartylǧany, halyqtyŋ köpşılıgı hanǧa terıs qarap, Jänıbek pen Kerei handar soŋyna erıp, Qazaq handyǧyn qūrǧanyn joǧaryda aityp öttık. Ökınışke orai, Qazaq handary Äbılhaiyr han qatelıgınen sabaq almady, halyqtyŋ iman bırlıgımen oinauǧa bolmaitynyn tüsınbedı. Qasym hannyŋ  jıbergen bır qatelıgı bükıl halyqtyŋ, memlekettıŋ taǧdyryna kerı äserın tigızdı.

Būl jerde Iasauiia men naqşbandiia tariqattary arasyndaǧy tartys Qazaq handyǧynyŋ taǧdyryna kerı äserın tigızgen negızgı faktor boldy desek artyq aitqan bolmaimyz. Joǧaryda aitqan Qasym hannyŋ jıbergen qatelıgı osy naqşbandiia aǧymyn qazaq dalasyna äkeluımen, taratuymen bailanysty boldy. Ol jönınde Mūhammed Talibtıŋ «Matlab at-Talibin» atty şyǧarmasynda mynadai derekter keltırıledı. Onda 1512 jyly Sefifidtık İrannyŋ Nadji-sani bastaǧan äskerı men Babyr bastaǧan äsker Būhara qalasyna basa-köktep kırgenı, odan qaşqan djuibarii şaihy  İslam qoja Qasym handy kelıp panalaǧany, Qasym hannyŋ sol kezde naqşbandiia şaihy Abu Bakr Sa’dtyŋ müridı bolǧany jazylǧan[30, s. 103]. Mıne, osy kezden bastap, naqşbandiia aǧymy qazaq dalasyna tarala bastaidy. Qasym han ölgen soŋ, halyq onyŋ ūly Mamaştan bastap han dep tanudan bas tartady. Tahir, Būidaş handardyŋ Qazaq halqyna bilık jürgıze almai qyrǧyzdarǧa baryp han bolu sebebı osyǧan bailanysty. Mūhammed Haidardyŋ da «Qazır bır de bır qazaq qalmady», -dep jazuy da sondyqtan. Qazaq halqy Haqnazar tūsynda qaitadan toptasyp, quatty küşke ainaldy. Soǧan qaraǧanda, Haqnazar han qaitadan Iasauiia şaihtaryna moiyn būrǧan bolsa kerek. Al, Şyǧai han men onyŋ balalary Täuekel  men Esım sūltandardyŋ tolyǧymen naqşbandiia tariqatyna moiyn ūsynǧanyn jazba derekter rastaidy. Mysaly, Şyǧai han taǧyna otyrǧan Täuekel özınıŋ 120 balasymen naqşbandiia şaihy Qoja İshaqqa mürid bolǧanyn jazady. Bıraq, keiınnen ol oiynan bas tartyp, qaitadan Türkıstandaǧy Iasauiia şaihtarynyŋ bırıne mürid bolǧany jazylǧan[31, s. 97].

1598 jyly Täuekel Mūhammed han Būhara qalasy üşın bolǧan soǧysta jaraqattanyp, köp ūzamai qaitys boldy. Onyŋ ornyna han taǧyna Esım han otyruy kerek edı. Bıraq, Esım han sailanbai, onyŋ ornyna Tūrsyn Mūhammed han sailanady[32, s. 213]. Qazırgı künge deiın tarihta Tūrsyn hannyŋ şyqqan tegı turaly qalyptasqan pıkır joq. Onyŋ qaidan şyqqandyǧy turaly jazba derekterdıŋ özınde de pıkır bır ızdı emes. Ony bırı aştarhanidter äuletınen, Iar Muhammad hannyŋ ūly dese, endı bırı Qasym hannyŋ ūly Jalym sūltannyŋ balasy delınedı. Bıraq älı künge naqty derek joq[32, s. 213-215]. Bıraq, Tūrsyn Mūhammed handy Täuekkel Mūhammed hannyŋ ūly dep aituǧa negız bar. Mysaly, Äbılǧazy 1625 jyly Horezmnen qaşyp, Türkıstanǧa, Esım hanǧa kelıp panalaǧanda, Esım ony ertıp Tūrsyn hanǧa aparady. Sonda Esım han Tūrsyn hanǧa «Būl Äbılǧazy Jädıger han äuletınen. Būlardan eşkım älı künge bızge qonaqtap kelgen joq. Bızder olarda köp boldyq. Sondyqtan būl sızdıŋ qasyŋyzda bolǧany dūrys» – dep, Tūrsyn hannyŋ qasynda qaldyrady. Būl jerde Esım hannyŋ sözıne qaraǧanda ekeuınıŋ arasynda tuystyq qatynas bar ekendıgın aŋǧaru qiyn emes. Sonymen qatar, Tūrsyn hannyŋ iasauiia tariqatynda boluy da onyŋ Täuekel Mūhammed hannyŋ ūly bolu mümkındıgın küşeitedı. Öitkenı, Täuekkel Mūhammedtıŋ özınıŋ 120 ūrpaǧymen qaitadan iasauiia tariqatyna ötkenın eske alar bolsaq, onda Tūrsyn Mūhammedtı osy äulet ökılı dep tanuǧa bolady. Būl jerde Esım sūltannyŋ han sailanbai, ornyna Tūrsyn Mūhammedtıŋ han sailanuynda sūltandardyŋ dıni közqarasynyŋ  şeşuşı rol atqarǧanyn köruge bolady. Esım sūltannyŋ qazaq halyqyna jat, naqşbandiia şaihtaryna mürid boluy, qazaqtardyŋ odan bas tartuyna äkelgen siiaqty. Odan keiın Esım sūltan bolsa qazaqtarǧa ökpelep, Moǧolstan hany Abd ar-Rahim hanǧa ketuge mäjbür bolady[14, s. 410-418]. Keiınnen qyrǧyzdarǧa baryp han bolady. Tūrsyn Mūhammed han äkesı Täuekel Mūhammed hannyŋ dıni baǧytyn jalǧastyrǧanyn tarihi qūjattar aiǧaqtaidy. Tūrsyn Mūhammed Iasauiia şaihtary men «Äzıret Sūltannyŋ» uaqftyq jerlerın moiyndaǧan sanauly handardyŋ bırı. XIX ǧasyrdaǧy orys zertteuşısı P. Lerh 1867 jyly Türkıstanǧa kelgen saparynda şaih al-islam Nasrullanyŋ qolynda hijranyŋ 1035 jyly Tūrsyn Mūhammed hannyŋ Qoja Ahmed Iasaui ūrpaqtaryna bergen uaqftyq qūjattary bar ekendıgın körıp, ol turaly öz joljazbasynda jazady[33, 30-b.]. Onyŋ üstıne Tūrsyn Mūhammed hannyŋ naqşbandiia şaihtarynyŋ qazaq dalasyna ötuıne tyiym saluy, Tūrsyn Mūhammedtıŋ iasauiia tariqatynda bolǧanyn, özge dıni aǧymnyŋ el ışıne keluge tyiym salu arqyly eldıŋ ruhani bırlıgın saqtauǧa airyqşa köŋıl bölgendıgın körsetedı[30, s. 59].

Bıraq, Tūrsyn Mūhammed hannyŋ qarsylastary qarap jatpaidy. Naqşbandiia şaihtary Ūly jüz ben Kışı jüz rularynyŋ bıraz bölıgın öz yqpaldaryna ötkızedı. Naqşbandiia aǧymynyŋ qazaq rulary arasyna tez taraluyna «azizan» qojalarynyŋ yqpaly köp boldy. «Azizan» qojalar iasauiia şaihtarynyŋ Mauarannahrǧa kelıp, sol jerdegı halyqtyŋ ruhani sūranysyna beiımdelgen, jartylai naqşbandiia tariqatynyŋ jolyn moiyndaǧan toptan şyqty. Būl toptyŋ alǧaş negızın saluşy İlmin Baba atty mauarannahrlyq iasauiia şaihy bolatyn[34, s. 77-79]. Olar tarapynan Qoja Ahmet Iasauidıŋ Jüsıp Hamadanige şäkırt bolǧandyǧy jönındegı jalǧan ömırbaiany şyǧaryldy.Būl hojaǧaniia-naqşbandiia tariqaty men iasauiia tariqatynyŋ şyqqan negızı bır, hojaǧaniia-naqşbandiia tariqatynyŋ negızın salǧan Abd al-Halyq Ǧyjduani de, Qoja Ahmet Iasaui de Jüsıp Hamadani şäkırtterı, sondyqtan būl ekı tariqat arasynda aitarlyqtai erekşelık joq degen qaǧidany alǧa tartty. Būl jaǧdai qazaq rulary  arasynda naqşbandiia aǧymynyŋ Ūly jüz ben Kışı jüz arasyndaǧy yqpalynyŋ artuyna äkeldı. Onyŋ üstıne keibır Iasauiia şaihtarynyŋ naqşbandiler qataryna ötuı olardyŋ soŋyna ergen halyqtyŋ özınıŋ dästürlı dıni tanymynan ajyratyp, adastyrdy. Äsırese, Mauarannahrmen şektes jerlerdı mekendeitın Ūly jüz, Kışı jüz taipalary osyndai aldauǧa tüstı. Halyqtyŋ köp bölıgınıŋ arasynda Tūrsyn Mūhammed hannyŋ yqpaly tömendei bastaidy.

Esım han reformasynan keiıngı şejıreler

Esım han bıraz jyl Moǧolstan hany Abd ar-Rahim han qasynda bolyp, odan jylystap qyrǧyzadarǧa kelıp han bolady. Odan bırtındep, Ūly jüz taipalaryna bilıgın jürgızdı. Keiınnen Tūrsyn Mūhammed oǧan Türkıstandy bileudı tapsyrady. 1625 jyly Esım han Türkıstanda bolǧanyn Äbılǧazynyŋ jazbalarynan bılemız[32, s. 220]. Esım hannyŋ Türkıstanda otyruy Tūrsyn han üşın tiımdı bolǧan joq. Öitkenı, ol özınıŋ jelkesıne, tuysy bolǧanymen basqa tariqatty qoldaityn han ol üşın qauıptı edı. Ol qalaida özı men özıne tırek bolar qazaq dalasy arasyndaǧy kedergını alyp tastaudy dūrys sanasa kerek. Ol Esım han joryqtan qaityp kele jatqanda oǧan şabuyl jasaidy. Bıraq jeŋılıp Taşkentke qaşady[32, s. 221]. Mahmud ibn Validıŋ «Bahr al-asrar» atty eŋbegı qazaq sūltandary arasyndaǧy tartystyŋ nemen aiaqtalǧanyn bylaişa baiandaidy: Ol kezde (1036-1628/27) Esım han qalmaqtarǧa joryqqa attandy. Tūrsyn han osyny paidalanyp Türkıstanǧa äsker jıberıp Esım hannyŋ ordasyn şapty. Söitıp, Esım hannan qūtyluǧa äreket jasady. Däl osy kezde, Ändıjan bileuşısı Abylai sūltan Būhara hany İmamqūlimen bırıgıp, Taşkent bilıgındegı Pıskent, Şahruhiia siiaqty jerlerdı tartyp aldy. Osyny paidalanǧan Esım han äskermen kelıp, Taşkenttı qorşap, Tūrsyn Mūhammedtı öltırıp, onyŋ soŋyna ergen qataǧan jūrtyn qyryp jıberdı[29, s. 497].

Osy tarihi oqiǧa qazaq şejıresınen bırşama oryn alǧanyn köruge bolady jäne Esım hannyŋ osy jorǧyna qatysqan kısılerdıŋ kım ekendıgın de anyqtauǧa mümkındık beredı. Esım hannyŋ dıni-ideologiialyq saiasaty naqşbandiia tariqatynyŋ qazaq arasyny dendep enuıne mümkındık berdı. Ru, taipalardyŋ bır bölıgı iasauiia tariqatynda qalsa, ekınşı bölıgı naqşbandiia tariqatyna bet būrdy. Esım han öz saiasatyn jürgızgende osy ru, taipalarǧa arqa süiegenın köruge bolady. Onyŋ dälelı retınde Esım hannyŋ töŋregınde toptasyp, onyŋ qyzmetınde bolǧan batyrlarǧa Esım han Tūrsyn Mūhammedtı öltırgen soŋ, onyŋ Aibike, Nūrbike, Qoŋyrbike atty qyzdaryn  syiǧa tartady. Sol oqiǧa Şäkärım qajynyŋ «Türık, qyrǧyz-qazaq, häm handar şejıresınde» bylaişa baiandalady: «Şejıre türıktı» jazǧan Äbılǧazy Bahadur han tuysqandarymen handyqqa talasyp, Ürgenıştegı özbekter būzylyp, üşke bölınıp ketkende, osy Esım han qolyna kelıp tūrdym deidı.  Sonda Esım han Tūrsyn handy öltırıp, Qataǧandy şapty deidı. Järdem köremın dep kelgen handardyŋ jaiy bylai bolǧan soŋ, Esım hannan rūqsta alyp, qaittym deidı. Būlai bolǧanda bızdıŋ toǧyzynşy atamyz Sarynyŋ qatyny Qoŋyrbike sol 1628 jyly kelgen bolatyn... Sol Qoŋyrbikeden bızdıŋ segızınşı atamyz Kışık pen Mämbet sopy tuypty,[19, 24-25 bb.] - deidı. Bızdıŋ şamalauymyzşa, tobyqtylar sol kezeŋde Almaty maŋyn jailaǧan. Oǧan dälel retınde bız Qalqaman-Mamyr oqiǧasy men olardyŋ atyna bailanysty jer ataularynyŋ Almatyda boluy dälel bola alady. Onyŋ üstıne Esım hannyŋ alǧaş taqqa otyryp, bilık jürgızgen kezı de osy qyrǧyzdardan bastalǧany, qatarlas jatqan qazaq rulary da osy kezde Esım handy han retınde moiyndaǧany tarihtan belgılı. Esım han Tūrsyn handy osy qyrǧyzdardyŋ kömegımen jeŋgenın tarihi derekter aiǧaqtaidy[30, s. 103]. Al, Qazanǧaptyŋ «Eŋsegei boily er Esım» atty dastanynda, Esım hannyŋ Taşkent bilıgın qyrǧyzdarǧa bergenı baiandalady[35, 205-206-bb.]. Būl mäselenı täptıştep jazyp otyrǧanymyzdyŋ mynadai sebebı bar. Alǧaşynda naqşbandiia tariqatyn qabyldaǧannan qauıp köre qoimaǧan qazaq rulary, naqşbandiia tariqatynyŋ dästürlık erekşelıkterı halyq sanasyna sıŋıp, qazaq dästürıne qaişy oqiǧalar oryn ala bastaǧanda özge mädenietke negızdelgen sopylyq joldyŋ qazaq mädenietı üşın qanşalyqty qaterlı ekendıgın sezıne bastady. Sondai oqiǧalardyŋ bırı Qalqaman-Mamyr oqiǧasy edı. Şariǧatqa qaişy emes dep, aǧaiyndy kısılerdıŋ balalarynyŋ qosyluy halyqty dürlıktırıp, Mamyrdyŋ öltırılıp, Qalqamannyŋ jaralanyp, qaşyp qūtyluynyŋ soŋy tobyqtylardyŋ köterıle köşıp ketuımen aiaqtaldy. Aldymen Syrǧa baryp, odan Jem, Saǧyz, Or özenderıne deiın baryp, Joŋǧardy talqandaǧannan keiın baryp qazırgı Semei jerıne ornalasqan eken.

Esım han Tūrsyn hannyŋ ülken qyzy Aibikenı Jienbet jyrauǧa beredı. Osy Jienbet jyrau ūrpaqtary qazır Qoŋyrat ışınde ruly el bolyp otyr. Jienbettıŋ kışı äielı Aibikeden taraǧan atasy bar. Olar özderın Jienbet ışındegı Aibikemız dep ataidy. Al Jienbet jyraudyŋ Kışı jüzden ekendıgı, Esım hannyŋ qasyndaǧy senımdı serıkterınıŋ bırı bolǧandyǧy, Tūrsyn hanǧa baryp, Taşkenttı qorşaǧanda,

  -Qataǧannyŋ han Tūrsyn,

  Han Tūrsyn senı ant ūrsyn – deitın de,

Esım han Jienbettı jazalap, aidauǧa jıbergende Esım hanǧa

  Esım han senı esırtken,

   Esıl de menıŋ keŋesım – deitın de Jienbet jyrau osy Jienbet. Jienbettıŋ Qoŋyrat ışıne sıŋuı şejırede bylai baiandalady:  Maqynyŋ balasy Qaraqūdaiberdınıŋ alty ūly bolady. Ülkenı Jaulybaidan Qoŋyrsopy, kışısı Qoşqarbaidan Jienbet tuylady. Bıraq Jienbet öz üiınde emes, naǧaşylarynyŋ qolynda düniege keledı. Bırde Qoŋyrsopy aulyn jau şauyp, mal-mülkın talap äketedı. Qoşqarbaidyŋ da aulyn şauyp, özın öltırıp ketedı. Qoşqarbaidyŋ äielı Barqyn üş jasar ūly Boraidy jetelep, qaşyp, qalyŋ qamysqa tyǧylyp qalady. Sodan keiın Barqyn balasy Boraidy qainaǧasy Aqqoşqarǧa qaldyryp, özı törkınıne, baǧanaly Naimandarǧa ketedı. Törkınıne barǧan soŋ bosanyp ūl tuady. Atyn Jienbet qoiady. Köp ūzamai Barqyn da öledı. Jienbet naǧaşylarynyŋ qolynda jetım ösedı. Jienbet erjetıp, at tjalyn tartyp mınetın küige jetedı. Onyŋ batyr bala degen aty şyǧa bastaidy. Būl habar Qoŋyrsopynyŋ qūlaǧyna da jetedı. Ol azamat bolyp, qatarǧa qosylyp jürgen Boraidy şaqyryp alyp, ınısı Jienbettı ızdeitın kez jetkenın aitady. Qoŋyrsopy men Borai baryp Jienbettı alyp qaityp, üilendırıp, enşı berıp şyǧarady. Şejırede Tūrsyn hannyŋ qyzy Aibike qalmaq hanynyŋ qyzy edı dep aitylady[36, 5-43-bb.]. Keiınnen Qoŋyrsopy, Borai, Jienbet anttasyp, mäŋgı tatu boluǧa kelısedı. Al Qoŋyrsopyǧa qatysty mälımetterden onyŋ naqşbandiia tariqatynyŋ ökılı bolǧandyǧyn köremız. Būdan Esım hannyŋ tūsynda dıni-ideologiialyq saiasattyŋ özgeruıne bailanysty rulyq, taipalyq jüielerde qaita toptasu üderısı bastalǧanyn köruge bolady.

Mūndai qaita toptasular tek qoŋyrat taipasynda ǧana emes, basqa taipalarda da bolǧandyǧyn köremız. Mysaly, naiman taipasyndaǧy qaita toptasular da osy kezeŋde boldy. Sözımız naqtyraq bolu üşın M. Tynyşpaevtyŋ myna jazǧandaryna jügınıp körelık: «Menıŋ marqūm äkemnıŋ aituynşa, on altynşy atam öz zamanynda belgılı kısı bolyp, öz ruynyŋ basşysy bolǧan. Onyŋ süiegı Özgenttegı qojalar qorymynda jatyr. Tölegetai şaiandyq Mädı Maǧzūmnyŋ aituynşa, belgılı qojanyŋ (Qylyşty Ata) qyzyna üilengen. Onyŋ aituyna qaraǧanda, Samarqandy bileuşısı İmamqūli hannyŋ äskerbasy, alşyn Jalaŋtös bahadür Özgent qojalarynyŋ qyzyna söz salady. Qojalar oǧan qara qazaqqa paiǧambar ūrpaqtarynyŋ qyzyn beruge bolmaitynyn aityp, qaitarady. Sonda Jalaŋtös Tölegetaidy mysalǧa keltırgende, qojalar Jalaŋtöstıŋ Tölegetaimen teŋese almaitynyn aityp qaitarady [37, 436-437-bb.]. Aŋyzdarǧa qaraǧanda, Tölegetai Qylyşty qojanyŋ qyzyn alǧan. Seiıt qojalar şejıresınde Qylyşty atanyŋ ataqty Maǧdumi Aǧzamnyŋ ūly ekendıgı aitylady[38, 48-49-bb.]. Al, Maǧdumi Aǧzam saiiid Ahmad Qoja ibn Jamal ad-din Kasani Dahbidi (1542 j. q.b.) Mauarannahrdaǧy dıni, ärı saiasi tūlǧa, naqşbandilar tariqatynyŋ jetekşısı. Esım hanǧa pır bolǧan Qaşqardaǧy Appaq qoja da osy Maǧdumi Aǧzamnyŋ ūrpaǧy. Būl derekter Tölegetai basşylyǧyndaǧy naimandardyŋ naqşbandiia tariqatyn moiyndap, sol naqşbandiler jolyn qabyldaǧanyn bıldıredı. Būl oqiǧa naiman taipasynda osy kezeŋde kürdelı qūrylymdyq özgerıster bolǧanyn körsetedı. Būl oqiǧa naiman taipasynyŋ şejıresınde tolyq körınıs tapqan: Naimannan Ketbūǧa (terıstaŋbaly), Saryjomart (ergenektı), Tölegetai tuylady. Tölegetaidan – Qarakerei, Matai, Sadyr, Törtuyl[12, 97-b.]. Būl şejırenıŋ osyndai taǧy da ekı nūsqasy bar. Olardyŋ bärıne toqtalyp jatudy artyq sanadyq. 1600 jyldar şamasynda ömır sürgen Tölegetaidan qalyŋ naimannyŋ taraluy mümkın be? Joq. Mäsele - özderınıŋ dıni baǧytyn özgertıp, basqa tariqatty qabyldaǧan ru, taipalardyŋ qaita toptasuynda jatyr. Tölegetai sol kezeŋde sol dıni-saiasi reformany ıske asyruşy tūlǧa.

Naiman taipasynyŋ özge atalaryn naqşbandiia tariqatyn qabyldady ma, joq pa? Bız ol jaǧyn bıle almadyq. Jezqazǧan öŋırın mekendegen naimandar arasynda kezınde Iasaui joly ökılderı bolǧan qojalardyŋ aralasa otyruy, olar sol kezeŋde naqşbandiia tariqatyn qabyldamaǧan boluy kerek degen oi tüiuge mümkındık beredı. Naqşbandiia tariqatyn qabyldamaǧan tek naiman ışınde emes, qoŋyrat taipasy ışınde de boldy. Mysaly, Qūrban Atadan taraityn rulardyŋ Syr boiynan quylyp, Terıskei asyp ketuı Esım han tūsyndaǧy dıni-ideologiialyq üderıster men saiasi qysymǧa bailanysty bolǧandyǧy anyq. Aŋyzdaǧy Qūrban Atanyŋ Terıskeide jatqan Qarabura äulienı baryp panalauy sony baiqatady. Qarabura äulie Qoja Ahmet Iasauidıŋ şäkırtı bolǧan, ärı janazasyn şyǧarǧan tarihi tūlǧa. Būl Esım hannyŋ dıni-ideologiialyq saiasaty qazaq halqyn dıni tanymyna qarai jıkteluge mäjbür ettı. Ru, taipalar arasynda tıke-tıres bastaldy.

Esım han naqşbandiia tariqatyn jai qoldap qoiǧan joq. Özınıŋ būl dıni-ideologiialyq saiasatyn zaŋ jüzınde bekıtıp berdı. Ol zaŋ köpke belgılı «Esım hannyŋ eskı joly» dep ataldy. Būl zaŋ qazaq qoǧamyna, qazaq halqynyŋ ruhani, mädeni bolmysyna tolyǧymen qaişy keletın zaŋ edı. Būl zaŋdy qabyldaudaǧy maqsat – qazaq halqynyŋ dästürlı memlekettıgınıŋ qūrylymdyq jüiesı-ru, taipalar men jüzdık qūrpylymdardy ydyratyp, memlekette hanǧa absoliuttık bilık beretın monarhiialyq bilıktı qalyptastyru boldy. Iasaui joly memlekettık ideologiia bolyp tūrǧan kezde absoliuttık bilıkke qol jetkızu mümkın emes edı. Öitkenı, rulyq, taipalyq jüieler Iasaui jolynyŋ tarmaqtaryn qūrady jäne ärbır rulyq, taipalyq jüieler men jüzdık qūrylymdardy iasauiia tariqatynyŋ ökılderı biler basqardy. Biler handy sailap qoidy jäne han taǧyna  kımnıŋ otyratynyn da Biler Keŋesı anyqtady. Būl han üşın tiımsız boldy. Al naqşbandiia tariqaty bolsa, parsy mädenietıne negızdelgen, mūnda rulyq, taipalyq jüielerdıŋ qajetı joq. Parsylarda memlekettık bilık jüiesı absoliuttık bilıkke negızdelgen, bileuşınıŋ öz erkınşe äreket etuıne mümkındık beredı. Naqşbandiia tariqaty Esım hanǧa osynadai jüienı qalyptastyru üşın qajet boldy. Eŋ bastysy būl tariqat «ahl al-sunna ua-l-jama‘a» tariqaty dep ataldy. Öitkenı, būl tariqatta arab dästürı negızınde qalyptasqan şariǧat ükımderın oryndau qataŋ türde talap etıldı. Al, Iasaui jolynda şariǧat ükımderınıŋ jalpy islam halyqtaryna ortaq negızı qaldyrylyp, türkılerdıŋ şariǧatqa qaişy kelmeitın salt-dästür, ädet-ǧūryptyq erekşelıkterı tolyǧymen qoldanylatyn. Būl türık halyqtarynyŋ ruhani, mädeni derbestıgın saqtap qaluǧa mümkındık bergen bolatyn. Naqşbandiia tariqaty bolsa osy erekşelıkterdıŋ bärınen bas tartudy talap ettı. Eŋ bastysy nekelık qatynastardy özgertuge basa män berdı. Egzogamdyq syrtqy nekenıŋ ornyn endogamdyq ışkı nekege auystyrudy qolǧa aldy. Iasaui jolynda jetı ataǧa deiın qyz alysuǧa tyiym salynǧan edı. Egerde jetı ataǧa jetpei üilenu jeke adamdar tarapynan būzylatyn bolsa, olar ölım jazasyna kesıletın. Al, mūndai jaǧdai ru ışınde jalpylama sipat alǧan jaǧdaida ol ru jüz qūramynan şyǧarylyp tastalatyn. Būl rulyq, taipalyq jüielerdıŋ ırgesınıŋ şaiqalmauynyŋ, ol öz kezegınde memlekettı basqarudyŋ türkılık jüiesınıŋ saqtaluynyŋ kepılı edı. Egerde nekelık qatynas özgerıp ışkı nekege auysar bolsa, rulyq, taipalyq jüieler özdıgınen ydyrauǧa tüsetın. «Esım hannyŋ eskı jolyn» qabyldaudaǧy maqsat osy bolatyn.   Būl saiasat Esım han tūsynda pärmendı jürgızıldı. Naqşbandiia şaiyhtaryna Syr boiynan uaqftyq jerler bölınıp berıle bastady. Būǧan Esım hannyŋ öz qolymen bergen qūjattary dälel bola alady. Ol qūjattar Syǧanaq qūjattary degen atpen belgılı. Sonymen qatar, Esım han tūsynda Qazaq handyǧynyŋ memlekettık qūjattary qaitadan parsy tılınde jürgızıle bastaidy. Köp ūzamai Esım de köz jūmady.  Bıraq, Esım hannyŋ Tūrsyn Mūhammedke, qataǧan halqyna jasaǧan qatygezdıgın qazaq halqy keşıre almaidy. Sol sebepten de onyŋ ūly Jäŋgır sūltan 1628 jyldan, 1643 jylǧa deiın han taǧyna otyra almady.

Ūly jüz taipalarynyŋ bırazy Esım han men būrynnan Ūly jüzge pır bolǧan, keiınnen naqşbandiia tariqatyna ötıp, solardyŋ soiylyn soqqan qoja äuletterınıŋ aldauyna tüsıp,  naqşbandiia tariqatyna öttı. Al Tūrsyn Mūhammedtı qoldaǧan iasauiia tariqatyndaǧy qataǧandardyŋ besıktegı balasyna deiın qyryluy, Ūly jüz qūramyndaǧy iasauiia tariqatyndaǧy keibır taipalardy Orta jüz qūramyna ötuge mäjbür ettı. Mysaly, «Özbek şejıresı» / XIV-XV ǧǧ./ atty şejırede Ūly jüz qūramynda bolǧan qataǧan, şanyşqyly rularynyŋ keibır atalary qazırgı şejırelerde Orta jüz Qoŋyrat qūramynda jüruınıŋ basty sebebı de osy bolsa kerek.

«Esım hannyŋ eskı joly» men naqşbandiia tariqatynnyŋ yqpalyn tolyq moiyndaǧan, arab-parsynyŋ salt-dästürı men ädet-ǧūrpyn qabyldaǧan qazaq rulary jüzder qūramynan şyǧarylyp tastaldy. Qazır qazaq jüzderı qūramyna kırmeitın sunaq, şalaqazaq, Türkıstan, Şymkent, Taraz maŋyndaǧy özbekterdıŋ paida boluy Esım hannyŋ qazaq arasyna naqşbandiia tariqatyn küştep engızuımen tıkelei bailanysty. Būlardyŋ arǧy tegın zerttei kelgende olardyŋ köpşılıgı keşegı qazaq rularyna baratynyn osy mäselege qatysty jürgızgen zertteu jūmystarymyz däleldedı. Mysaly, qazır Türkıstan maŋyndaǧy  Qarnaq qystaǧynda 100% özbek tūrady. Şyqqan tegı jaǧynan solardyŋ 95% qazaq ekendıgı anyqtaldy[39]. Al, Qaraşyq qystaǧyn mekendep otyrǧan halyq ta solai. Ol jerge Qypşaq taipasynyŋ Kökmūryn tarmaǧynan üş jüz üidı otyrǧyzyp, 200 qos jerdı handar arnaiy bölıp bergendıgın sol jerdegı halyq bıledı jäne olar älı künge özderınıŋ şyqqan tegın ūmytpaǧan. Oǧan bızdıŋ sol qystaqtarda 1998-2002 jyldary jürgızılgen zertteu jūmystary barysynda közımız jettı[40]. Al, sunaqtar qūramyndaǧy atalarǧa qaraityn bolsaq, onda olardyŋ da üş jüz qūramyndaǧy rulardan qūralǧanyn baiqauǧa bolady.

Osy kezderde Türkıstan maŋynda naqşbandiia ökılderı men «azizan»  qojalar ökılderı paida bola bastaidy. Öz şejırelerın Ali ibn Abu Talibtıŋ ūly İmam Huseinnen bastaityn naqşbandiia ökılderı özderınıŋ Iasauiia şaihtarynan qan jaǧynan artyq ekenın alǧa tartyp, Türkıstan maŋyndaǧy halyqtardy naqşbandiia tariqatyna tarta bastaidy. Türkıstan qalasynan 25 şaqyrym jerdegı Qarnaq qalasy naqşbandiiler ortalyǧyna ainalady. Sol jerde ülken medrese aşylyp, naqşbandiia jolyn uaǧyzdauşy dın ökılderı daiyndala bastaidy. Qazaq handarynyŋ oqyp, bılım alatyn ortalyǧy osy köne Qarnaq qalasy boldy. Syr boiyndaǧy halyqtyŋ «qazaq», «sart» bolyp bölınuı osy kezden bastaldy dep aituǧa tolyq negız bar. Öitkenı, oǧan deiıngı jazbalardyŋ eşqaisysynda «sart» sözı kezdespeidı. Naqşbandiia tariqatyn moiyndap, sol jolǧa tüsken rulardyŋ, halyqtyŋ «sart» dep atala bastaǧanyn baiqaimyz. Mysaly, sol «Qarnaq tarihy» dep atalǧan jergılıktı aqsaqaldar jazǧan qoljazbada, Qarnaq qalasy halqynyŋ denı jergılıktı qazaq rularynan tūratynyn, tek ekı äulettıŋ ǧana Būqaradan kelgen täjıkter ekenı jazylǧan. Sondai-aq, Abylai hanmen Qara Kerei Qabanbai äzıldeskende, Abylai handy «sart» deuınıŋ özı qazaq handarynyŋ naqşbandiiany būryn qabyldaǧanynan habardar etse kerek. Al, ataqty Şortanbai aqynnyŋ Asan Būǧamen aitysyndaǧy myna sözder bızdıŋ būl paiymdauymyzdyŋ aiqyn dälelı:

  Şortanbai:  Jetpıske keldı būl jasyŋ,

  Dünielık boldy joldasyŋ.

  Ändıjandyq sart edıŋ,

   Qai eldıŋ edıŋ qojasy...

degende Asan  Būǧa Şortanbaiǧa bylai dep jauap beredı:

  Menıŋ tübım sart deseŋ,

  Nege atandyŋ qyzylbas.

   Ekeumızdı pır tūtyp,

  Zaman qalai būzylmas[41, 123-124-bb.].

Būl jerde Şortanbai özınıŋ qazaq qojasy ekenın, qazaqtyŋ belgılı ruyna tän ekenın aitsa, Asan Būǧy özınıŋ «naqşbandiia» ökılı ekenın moiyndai otyryp, iasauiia tariqatynyŋ da negızı VIII ǧasyrda paida bolǧan qaisaniia-mubaiidiia aǧymynda jatqanyn meŋzep otyr. Būl aitylǧandar Syr boiyn mekendegen halyqtardyŋ etnikalyq qūramy är türlı boldy, qalalardyŋ negızgı halqy «sarttar» nemese köne soǧdylyqtar edı degen keibır zertteuşıler pıkırınıŋ negızsız ekenın däleldeidı[42, s. 49].

Endı sözdı qaitadan Esım hannyŋ ūly Jäŋgır sūltanǧa būraiyq. M.Tynyşpaev 1635 jyly Jäŋgırdıŋ sūltan atalǧany turaly, 1643 jyly Batyr hontaişynyŋ 50 myŋdyq äskerıne 600 sarbazben qarsy şyǧyp, Orbūlaqta Kışı jüz Älım, Samarqand äkımı Jalaŋtös Bahadürdıŋ kömegımen qalmaqtardy jeŋgennen keiın ǧana halyq Jäŋgırdı han sailady,- deidı[43, s. 158]. Būl jerde de sol kezdegı Qazaq handyǧy ışındegı tıke-tırestten iasauiia men naqşbandiia arasyndaǧy qarama-qaişylyqty köruge bolady. Jäŋgır hanǧa qazaq järdem bermegensın, Samarqand äkımı naqşbandiiany moiyndaǧan Jalaŋtös bahadür bastaǧan Kışı jüzdıŋ Älım ruynyŋ 20 000 äskermen keluı bızdıŋ  pıkırımızdıŋ dūrystyǧynyŋ aiqyn dälelı. Osy soǧysta jeŋgennen keiın ǧana, Jäŋgır sūltan han atala bastaidy.

Täuke han taqqa otyrǧan soŋ ruhani tūtastyǧy ydyrap, ärtürlı sopylyq tariqattar soŋyna ergen ru, taipalardyŋ arasyndaǧy auyzbırlıktı qaitadan qalpyna keltıruge ūmtyldy jäne ol «Jetı jarǧy» zaŋynda tolyq körınıs tapty. Būl zaŋda syrttai qaraǧanda, qoǧamdyq qatynastardy retteu joldary da, nekelık qatynas ta özgergen joq. Özgergen tek dıni ideologiia men sol dıni ideologiiany jürgızuşı qojalar äuletı boldy. Basqaşa aitqanda, iasauiia tariqaty memlekettık dın retındegı rolınen ajyrap, ornyn naqşbandiia tariqaty ökılderıne bosatuǧa mäjbür boldy. Būrynǧy biler institutynyŋ iesı bolǧan qojalar ruhani bilıkten şettetılıp, qazaq halqynyŋ qūrylymdyq jüiesınen şyǧarylyp tastaldy. Būryn qūqy han äuletımen teŋ bolǧan, halyqtyŋ ruhani jetekşısı, qazaq halqynyŋ ruhani, mädeni tūtastyǧyn qalyptastyrǧan, memlekettegı zaŋ bilıgı men handy sailap qoiu qūqyn qolynda ūstaǧan biler jai halyqtyŋ qataryna qosyldy. Būryn ädet joly da, dın joly da iasauiia tariqaty ökılderınıŋ qolynda bolǧan bolsa, endı dın naqşbandiia tariqatynyŋ ökılderınıŋ qolyna berılıp, ädet joly är rudyŋ, taipanyŋ öz ışınen şyqqan, ädet jolyn jetık meŋgergen tūlǧalarǧa berıldı. Alaida, naqşbandiia tariqaty ökılderı iasauiia tariqaty ökılderı siiaqty halyqpen bırge köşıp-qonyp jürgen joq. Tek jylyna bır ret kelıp, zeket jinaumen şekteldı. Būl qazaqtyŋ dästürlı mädenietınıŋ  būzylmai saqtaluyna yqpalyn tigızdı. Naqşbandiia tariqaty ökılderınıŋ qataryna türkılık mädenietten bas tartyp, parsylyq mädeniettı qabyldaǧan būrynǧy iasauiia tariqatynyŋ ökılderı de qosyldy. Ol qoja äuletterı «azizan» qojalar nemese qysqartyp «äzler», «äzder» dep te ataidy. Olardyŋ qataryna qazırgı künı Türkıstan, Sairam siiaqty qalalardaǧy özbektengen, bıraq öz şejırelerın Qoja Ahmet Iasauimen bailanystyratyn qojalardy jatqyzuǧa bolady. Būlar öz qoldaryndaǧy uaqftyq mülıkterdı saqtap qalu üşın sondai jolǧa barǧanyn baiqauǧa bolady. Al öz jolynan bas tartpai, İasaui jolyna adal bolǧan qoja äuletterı qazaq halqy qūramynan mülde şyǧarylyp tastaldy nemese özderı kezınde pır bolǧan rulardyŋ qūramyna sıŋıp kettı. Qazırgı künı qazaq şejırelerın taldap körseŋız, olardyŋ arasynan būryn iasauiia tariqatynyŋ ökılderı bolǧan qojalardyŋ bar ekendıgıne köz jetkızuge bolady. Būl «Jetı jarǧy» zaŋynyŋ qazaq qoǧamyna engızgen basty jaŋalyǧy osy bolatyn. Al ädet, ǧūryp, salt-dästürdıŋ «Jetı jarǧydan» da būryn solai bolǧanyn A.İ. Levşin bylai baiandaidy: «Sei zolotoi vek, o kotorom vspominaiut oni so vzdohami, est sarstvovanie znamenitogo hana Tiavki.

Kirgizy Bolşoi i Srednei Ordy utverjdaiut, chto narodnye zakony ih gorazdo drevnee hana Tiavki ...»[44, s. 367]. Demek, Täuke han qazaq qoǧamyna onşalyqty özgerıs äkelmegenın köremız. Tek, biler institutynyŋ qūramy auystyryldy. Būrynǧy kezde öz şejırelerın Äzıret Älınıŋ Haula atty äielınen tuǧan ūly Mūhammed ibn al-Hanafiiamen bailanystyratyn (qojalar) Iasauiia tariqaty ökılderınen qūralǧan Biler Keŋesı – endı, qazaq ru, taipalarynyŋ öz arasynan şyqqan bılımdar kısılerden qūraldy. Basqaşa aitqanda, ruhani bilıktıŋ kielıgıne (sakralnost duhovnoi vlasti) auyr soqqy berıldı. Būryn halyq erekşe ruhani, kielı küşke ie, Jaratuşynyŋ erkımen halyqqa basşylyqqa kelgen äulieler ūrpaqtarynyŋ soŋyna ergen bolsa, endı özderı siiaqty  jäi kısılerden sailanǧan bige moiynūsynuǧa mäjbür boldy. Būryn  ru, taipalarǧa ruhani jetekşı-bi bolatyn kısıler, osy qoja äuletterınıŋ ökılderı bır belgılı ortalyqtarda tärbielenıp, halyq arasyna ılımı jetılgen kezde jıberıletın. Sodan keiın ǧana olar halyq arasyna baryp bilık jürgızetın. Barǧan jerınde ol bidıŋ tuǧan-tuysy, aǧaiyn jekjaty joq bolatyn. Būl bige är kezde kez-kelgen daudy şeşude tek ädılın aittyratyn. Osyǧan bailanysty qazaq arasynda saqtalǧan «Qojada bauyr joq» degen ataly söz bar. Būl bır jaǧynan ädıldık prinsipterınıŋ būzylmauynyŋ kepılı bolsa, ekınşı jaǧynan enşısı bölınbegen qazaqtyŋ ruhani, mädeni tūtastyǧy  myzǧymastyǧynyŋ kepılı boldy; üşınşıden, memlekettık sanany halyq sanasynan öşırmeudıŋ kepılı boldy. Är ru, taipanyŋ  «qazaq» degen bütınnıŋ bölşegı ekendıgın olar ruhani bırlık arqyly halyqqa sezındıre bıldı. Sol sebeptı, nekelık qatynastaǧy jetı ata joly qataŋ baqylauǧa alyndy. Būl joldy būzǧan jeke adamdar ölım jazasyna kesılse, ruymen, taipasymen būzǧandardy jüzdıŋ qūramynan şyǧartyp «sart» atandyrdy.

Al, özderı sol ru, taipanyŋ müşesı bolyp tabylatyn biden bige qoiylatyn adaldyq pen tazalyqty talap etu qiyn. Öitkenı, ol ärbır ru biınıŋ, taipa biınıŋ tuysy bar, bauyry bar. Ärbır bi «özımnıŋ şyqqan tauym biık bolsyn» degen prinsippen de öz paidasyna būrady. Onyŋ üstıne «Qanyna tartpaǧannyŋ qary synsyn» degen prinsip jäne bar. Osylardyŋ bärı qazaq qoǧamynyŋ ruhani tūtastyǧyna ülken nūsqan keltırdı.

«Jetı jarǧynyŋ» taǧy bır jaŋalyǧy är jüzdıŋ basyna han sailanuy edı. «Jetı jarǧydan» būryn är ru, är taipa, är jüzdıŋ basynda tek biı bolatyn bolsa, endı är jüzdıŋ basyna bimen qosa han sailandy. Būl bır jaǧynan Şyŋǧys ūrpaqtarynyŋ saiasattaǧy rolın küşeitkenımen, ekınışı jaǧynan eldıŋ ışkı tūtastyǧyna ziianyn tigızdı. Būryn Şyŋǧys han ūrpaǧynyŋ qaisysynyŋ taqqa otyratynyn biler şeşetın bolsa, endıgı kezekte būl qaradan şyqqan biler qolyna berıldı. Eŋ bastysy «Jetı jarǧyda» rulyq, taipalyq jüieler men jüzdık qūrylymdardy bırte-bırte ydyratu tetıkterı qarastyrylyp, bolaşaqta han bilıgınıŋ absoliuttık bilıkke jetu jospary jasalynǧanmen, ol absoliuttık bilıktı qamtamasyz etetın qūrylymdar mäselesı qarastyrylmady. Ony Täuke hannyŋ özınde de, odan keiıngı handardyŋ eşqaisynda, köne türkılık memlekettıktı basqaru jüiesı ydyraǧan kezde ornyn basatyn han men onyŋ uäzırlerınen tūratyn biurokratiialyq apparat pen hannyŋ jaldamaly äskerı de, sot jüiesı men ışkı qauıpsızdıktı qorǧaityn qūrylymdyq jüielerı qalyptastyrylmady. Basqaşa aitqanda, «Jetı jarǧy» zaŋynyŋ memlekettıŋ köne türkılık jüiesın ydyratuǧa yqpaly bolǧanymen, jaŋa jüienı qalyptastyruda eşqandai yqpaly bolǧan joq. Qysqaşa aitqanda, «Jetı jarǧy» qabyldanǧannan keiıngı qazaq qoǧamy būrynǧy basqaru tetıgı, ruhani, mädeni tūtastyǧy bar halyqtan, ärtürlı sopylyq tariqattar soŋyna erıp, ruhani, mädeni tūtastyǧy būzyla bastaǧan, är ru, taipa bilerınıŋ soŋyna ergen tobyrǧa ainaldy. Būl aitylǧan sözder jalaŋ bolmas üşın naqty mysaldarǧa köşeiık. Mysaly, XVIII ǧasyrdyŋ ekınşı jartysynda Ūly jüzde Töle bi ölgen soŋ Taşkent maŋyndaǧy qazaq   ru, taipalary bilıkke talasyp, kelısımge kele almai, bilıktı Şaihantaur ūrpaǧy Jünıs qojaǧa tapsyrǧany tarihtan belgılı.

Täuke hannyŋ «Jetı jarǧysy» Esım han kezınde ru, taipalar ışındegı bastalǧan qaita toptasular zaŋdastyrylyp, şejıre qaita bekıtıldı. Būrynǧy şejıreler qazaqty Nūh paiǧambardan, Özbek hannan, Alaşa hannan, Äbılhaiyr hannan taratqan bolsa, «Jetı jarǧy» qabyldanǧannan keiın tüzılgen şejıre qazaqty 92 bauly sarttan taratady. Sart dep qazaqtyŋ kımdı ataǧanyn eskerer bolsaq, onda Täuke hannyŋ «Jetı jarǧysynan» keiın jalpy qazaq ru, taipalary tolyǧymen naqşbandiia tariqatyn qabyldaǧanyn bıldıredı. 

Täuke han qaitys bolǧannan keiın-aq Qazaq handyǧynyŋ  köbesı sögıle bastady. Onyŋ taǧyna otyrǧan Qaiyp han 1718 jyly ışkı qaqtyǧystar kezınde qaza tabady. 1723 jyly Joŋǧar şapqynşylyǧy bastalǧanda Türkıstan taǧyna Polat otyrǧanymen Qazaq handyǧyn bırtūtas memleket dep aitu qiyn bolatyn. Iasaui jolynyŋ qazaq arasynan şyǧaryluy, Şyŋǧys han ūrpaqtarynyŋ bärıne taqqa otyruǧa degen ümıtın oiatty. Būryn bilerden asa almaǧan töreler arasynda özara taq üşın küres bastaldy. Törelerdıŋ ışkı arazdyǧy,  Iasaui jolynyŋ ökılderı qolyndaǧy ruhani bilıktıŋ kielılıgımen bırge han bilıgınıŋ de kielılıgı turaly ūǧymnyŋ qazaq sanasynan şaiyluy Şyŋǧys ūrpaqtarynyŋ taqqa otyruyna qarsy toptardyŋ şyǧuyna yqpal ettı. Mysaly, oǧan Qojabergen jyraudyŋ «Elım-ai» jyryndaǧy myna joldar dälel bola alady:

  Ötken jyl Äiteke bi dünieden öttı,

  Kelgende elu alty jasqa ajal jettı;

  «Baǧynu bır kösemge dūrys qoi!»-dep

  Bolaryn osy apattyŋ boljap kettı;

  Töreden Äiteke bi bezın dedı,

  Qazaqty batyr, kösem basqarmasa,

  Byt-şyt qylar jau qalmaq, sezın dedı;

  Han-sūltan, töre künı ötken dedı,

  Olardan aqyl-aila ketken dedı;

  Qazaǧym, özıŋdı-özıŋ tūtas el qyl,

  Basqarar endı uaqyt jetken dedı[45, 103-b].

Būl joldar han bilıgınıŋ kielılıgı turaly ūǧymnyŋ öz mänın joǧaltqanyn aŋǧartady jäne ol naqşbandiia tariqatyn özgelerge qaraǧanda Būhara, Samarqandpen şektes Kışı jüz rularynda türkılık memlekettık jüie turaly ūǧymnyŋ tolyǧymen mänın joǧaltqanyn körsetedı. Būdan keiıngı kezeŋde Abylai han taqqa otyrǧanşa, qazaqtyŋ basy bırıgıp, bırtūtas el retınde ıs-qimyl körsete almaǧany tarihtan belgılı. Abylai han taqqa otyrǧannan keiın ǧana qazaq özınıŋ bırtūtas halyq ekendıgın, Türkıstannyŋ qazaq dalasynyŋ ruhani ortalyǧy ekendıgın qaita sezıne bastady. Abylai hannyŋ būl eŋbegın M. Maǧauin bylai suretteidı: « ... El bileu ısınde Qazaq handyǧynyŋ ejelgı zaŋ jarǧylaryn qalpyna keltırgen Abylai äskeri ıste de ötkendı qaita tırıltedı» [46, 108-b.]. Şyndyǧynda, Abylai han öz şamasy jetkenınşe qazaq qoǧamyn qaita qalpyna keltıruge baryn saldy. Iasaui jolyn memlekettık ideologiia därejesıne qaita köterdı. Alaida, ruhani bilıktı tolyǧymen qaita keltırıp ülgermedı. Biler keŋesın būrynǧy därejesıne kötere almady. Tek keibır ru, taipalarda qoja äuletterı pır bolyp, ruhani, dıni mäselelerdı qolyna ala aldy. Oǧan mysal retınde Kışı jüzge pır bolǧan Türkıstandyq Mūhammed qojany, barlyq qazaq  jūrtyna pır bolǧan Abd al-Jalil qoja men Uaq taipasynyŋ pırı bolǧan Sarǧaldaq qojany, t.b. jeke ru, taipalarǧa pır bolyp, bilık jürgızgen qojalardy aituǧa bolady[47, s. 32.]. Būl jalpy qazaq jūrtyna tügel jaiylmady. Onyŋ üstıne qolynda şoǧyrlanǧan bilıkten ajyraǧysy kelmegen ru, taipa bilerı ärqaisysy öz bılgenınşe äreket ettı. Būl äreketterdıŋ soŋy Abylai hannyŋ mezgılsız qaitys boluyna, Qazaq handyǧynyŋ  küireuıne yqpal etken basty sebep boldy. «Abylai aspas Sary bel» atanǧan oqiǧa Qazaq memlekettıgınıŋ küireuınıŋ basy boldy. Qazaq qoǧamynda kielı sanalǧan handyq bilıktıŋ qadırı kettı. Qazbek bidıŋ ūly Bekbolattyŋ üş myŋ adammen Abylai ordasynyŋ üstıne basa köktep keluı, halyq jadynan memlekettık sana degen qasiettı ūǧymnyŋ ketuınıŋ aiǧaǧy dese bolady[48, 50-53-bb.]. Osyǧan deiın qazaq tarihynda han ordasyna basyp kelu bolǧan emes. Han halqyna jaqpasa, handy ordasymen qaldyryp, özge jaqqa baryp, Şyŋǧystyŋ basqa ūrpaǧyn şaqyryp, han sailap, memlekettıgın ary qarai jalǧastyra beretın. Mysaly, Asan Qaiǧynyŋ Altyn Ordanyŋ hany äz-Jänıbektı tastap, Alaş memleketın qūruy, nemese Jūmadyq han men onyŋ beklerbegı bolǧan Ǧazy bidıŋ ozbyrlyǧyna şydamaǧan halyqtyŋ Jūmadyqtan bölınıp, jas Äbılhaiyrdy han sailauy, Äbılhaiyr antty būzyp özge dıni aǧymdy qabyldap, Uaqqas bidı, al Qara qypşaq Qoblandy Daiyr-qoja-Aqjol bidı öltırgende Äbılhaiyrdy tastap, Kerei men Jänıbektı äkelıp, han sailauy, Qazaq handyǧyn tarih sahnasyna şyǧaruy būl halyqta ruhani bırlık pen Biler institutynyŋ asa quatty memlekettık qūrylym bolǧandyǧyn körsetedı. Qazır tarihta jazyp jürgendei Qazaq handyǧyn Jänıbek pen Kerei qūrǧan joq. Şyŋǧys äuletınen kımnıŋ taqqa otyratynyn Edıgenıŋ «Jasasy» men «Töresınen» soŋ han bolatyn tūlǧany taŋdau da, sailau da tolyǧymen bilerdıŋ qolyna ötken bolatyn. Ony Mūhammed Şaibani mysalynda köruge bolady. 1472 jyly Edgenıŋ nemeresı Mūsa myrza Mūhammed Şaibanidı şaqyrtyp, ony han köteruge äreket etedı. Alaida, Mūhammed Şaibanidıŋ piǧylyn bılgen biler Mūsaǧa: «Köne däuırden berı maŋǧyt bilerıne memlekette erkındık beretın. Egerde Mūhammed Şaibani osy köne dästürmen kelıser bolsa, onda jaqsy. Bız ony han sailaimyz. Bolmasa joly aşyq»[14, s. 104.]. – deidı. Mūsa bilerdıŋ sözın maqūl körıp, Mūhammed Şaibanidı han köteruden bas tartady. Al, Abylai han bilıgınıŋ soŋǧy kezeŋınde mūndai biler instituty tolyǧymen ydyrap bıtken edı. Mūny belgılı etnograf J. Artyqbaev bylaişa tūjyrymdaidy: «Abylai men Bekbolattyŋ kelıspeuşılıgınıŋ tamyry ärıde. Üş jüzdıŋ balasyna talaby jetıp tūrǧan han öz bilıgınıŋ qaltyqsyz qabyldanuyn Orda bilerınen talap etuı zaŋdy. Bıraq zamannyŋ özgergenı aian. Baiaǧydai jaugerşılık, ıregden töngen jau joq, el mimyrt tırşılık keşıp jatyr. Onyŋ üstıne Kışı jüz ben Ūly jüz ışınde Orda biı ataǧy kelmeske ketken uaqyt, han bilıgı de tatymsyz. Bereke bırlıktı ūstap tūrǧan tek Orta jüz – ne özınıŋ bilıgın, ne Orda bilıgın joǧaltpai»[49, 227-b.]. Alaida memleketke tırek bolady degen Bekbolattyŋ özı Abylai han ordasynyŋ üstıne äsker äkelse, biler institutynyŋ qai deŋgeide bolǧanyn körsetedı.

Abylai arqadan ketıp, Türkıstanǧa kelıp, odan Samarqantqa baruy, qaitarynda Taşkentte qalyp, azǧana kısımen Türkıstanǧa qaitar jolynda Sairamnyŋ äkımınıŋ bes myŋ kısımen qarsy şyǧuy, sol kezde sol maŋda otyrǧan qazaqtardyŋ Abylaiǧa qol ūşyn beruge jaramauynyŋ astarynda bır ǧana sebep bar edı. Ol – qazaq halqynyŋ ar-imanynyŋ tıregı, ruhani tūtastyǧynyŋ kepılı, batysy men şyǧysy, oŋtüstıgı men soltüstıgı ūşsa qūs qanaty talatyn saiyn dalany meken etken qazaq degen halyqtyŋ ruhani özegı bolǧan Iasaui jolynan bas tartyp, är türlı sopylyq tariqattardyŋ soŋynan eruı bolatyn. Ata-baba jolynan bas tartu – «Jetı jarǧyǧa» deiın kielı sanalyp kelgen ruhani bilık pen saiasi bilık ökılderınıŋ kiesınen aiyrluyna äkeldı, Paiǧambar ūrpaǧy, Şyŋǧys han ūrpaǧy dep ǧasyrlar boiy basyna kötergen tūlǧalardyŋ halyq aldyndaǧy abyroiyn ketırdı. Būryndary «Malym janymnyŋ sadaǧasy, janym arymnyŋ sadaǧasy» degen erjürek halyq Abylaidai arysyn qorǧap qala almady. Öitkenı, onyŋ qadırın bılmedı. Qorǧamaq tügıl ordasynyŋ üstıne at oinatty. Qazaq handyǧynda Abylai ketken soŋ qolyna memlekettık bilıktı ūstap tūra alatyn eşqandai saiasi küş bolǧan joq. Būrynǧy yntymaǧy berık rulyq, taipalyq jüieler men jüzdık qūrylymdar bolǧanda Qazaq handyǧy küirer me edı? San ǧasyr memlekettıŋ tıregı bolǧan biler instituty nemese memlekettı basqarudyŋ türkılık jüiesı «Jetı jarǧynyŋ» yqpalymen ydyratyldy. Nätijesınde han ölgen soŋ memleket iesız qaldy. Abylaidyŋ ornyna otyrǧan onyŋ ūldary orys otarşyldarynyŋ qolyndaǧy quyrşaqqa ainalǧanyna da tarih kuä. Egerde soŋynda tırep tūrǧan halqy bolsa, olar sondai kün keşer me edı? Būl qazaqtyŋ qasırettı tarihy. Qazaq memlekettıgınıŋ osylai küireuıne Täuke han qabyldaǧan «Jetı jarǧy» zaŋynyŋ şeşuşı rolı boldy. Odan keiıngı kezeŋde de qazaq dalasynda ruhani tıke-tıres osy iasauiia men naqşbandiia tariqattary arasynda jürgenın köruge bolady. Mysaly, Dulat, Şortanbai, Mailyqoja, Qaşaǧan, Şädı töre siiaty aqyn-jyraular şyǧarmalary būǧan tolyq dälel bolady. Mysaly, Mailyqoja aqynnyŋ myna öleŋı sonyŋ aiqyn dälelı:

  Bolys, bidıŋ qydyry ūry bop jür,

  Qoldaityn Bähäuäddin pırı bop jür.

  Zeketı joq bailardyŋ jiǧan malyn,

  Jeŋ ūşynda paramen qūryr bop jür[50, 514-b.].

Ökınışke orai, bız būl qasırettı tarihtan sabaq ala almadyq. Bügın elımız täuelsızdık alyp, egemen el bolǧanda syrttan sandaǧan aǧymdy äkelıp sairandatyp otyrmyz. Erteŋgı künı būl qazaqtyŋ şıldıŋ tezegındei bytyrap ketetınımen eşkımnıŋ jūmysy joq. Qauıp, äsırese, islam atyn jamylyp kelıp jatqan uahabbiler, salafiler, tabliǧtar, ahmadiia, aǧymdary tarapynan tuyndap otyrǧany jasyryn emes. Tarihtyŋ, tarih ǧylymynyŋ basty qyzmetı būrynǧy ötken ata-babalar tarihynyŋ jeŋısın ülgı etıp, jeŋılısınen sabaq aldyru bolsa kerek. Bızde osyndai bolǧan dep qūr jalaulatqanmen eşnärse ūtpaimyz. «Jetı jarǧynyŋ» qazaq tarihyndaǧy rolınıŋ  jaǧymsyz jaqtaryn aitudaǧy maqsat – qazaqty tūqyrtu emes, kerısınşe, sol qatelıktı endı qaityp qaitalamasaq degen igı maqsat bolatyn. Al, oǧan bızdıŋ aqyl-parasatymyz jete me? Ol basqa äŋgıme.

Qoryta aitqanda, qazaq şejıre nūsqalarynyŋ paida bolu kezeŋderı qazaq halqy tarihyndaǧy ırı saiasi özgerıstermen bailanysta tuatynyna köz jetkızdıkjäne ol kezeŋderdıŋ bır-bırınen qandai aiyrmaşyqlyqtary barlyǧyna toqtaldyq. Būl aiymaşylyqtardyŋ barlyǧy türık qoǧamyndaǧy dıni-ruhani üderıstermen tyǧyz bailanysta jürgenıne köz jetkızdık. Türıkterde örleu de, ärtürlı etnikalyq jıktelulerge tüsıp, öşuınıŋ tüpkı sebebı saiyn dalany mekendegen qaharman halyqtyŋ özınıŋ dıni, ruhani tūtastyǧyn saqtai almauymen bailanysty bolǧandyǧyna taldau jasadyq. Būl oqiǧalardyŋ eşqaisysy şetjerlık tarihşylardyŋ jazbalaryna tüspese de, qazaq halqy özınıŋ şejırelerınde būl oqiǧalardyŋ bırde bırın nazardan tys qaldyrmapty. Bızdıŋ bügıngı zamandasymyzdyŋ sol şejırelerde  baiandalǧan tarihty tüsıne almauy qazaq halqynyŋ täuelsız tarihi jadynyŋ älı künge qalyptaspauyna yqpal etıp otyr. Basqaşa aitqanda, qazaq halqy osy künge deiın özınıŋ kım ekenın tani almai keledı. Ony qazırgı qoǧamdaǧy ru, taipa, jüz degen öz däuırınde bızdıŋ memlekettıgımızdıŋ tıregı bolǧan qūrylymdyq jüielerge közqarasymyzdan-aq köruge bolady. Ony bıreuler özınıŋ saiasi, materialdyq müddesın qorǧaityn qūralǧa ainaldyrsa, ekınşı bırı – ru, taipalar men jüzder qazaqty jıktegennen basqa rolı joq. Sol sebeptı, odan arylu kerek degen pıkırdı alǧa tartyp jür. Al, şyndyǧyna kelgende būl qūrylymdar qazaq memlekettıgınıŋ tıregı bolatyn. Ru, taipalar men jüzdık qūrylymdar özınıŋ qazaq qoǧamynda atqaratyn rolınen airylǧan künı memlekettıgınen de airyldy. Ol oqiǧalardyŋ barlyǧy qazaq şejırelerınen körınıs tapty. Bız ony şamamyz jetkenınşe sol şejırelerdegı derekterdı aşyp körsetuge küş saldyq. Alaida būl baǧyttaǧy jūmys osymen qortyndylandy degendı bıldırmeidı. Älı bız bılmeitın qazaq şejıresınıŋ qūpiiasy barlyǧyna dau joq.  

«edu.e-history.kz» elektrondyq ǧylymi jurnaly № 2(06)